28 interviews

[p. 185]

Rein Bloem | Jager tussen teksten

Rein Bloem is 38 jaar, dichter, filmer, criticus, docent. Na de dichtbundels ‘Overschrijven’ (1966) en ‘De bomen en het bos’ (1968) is in 1970 ‘Scenarios’ verschenen. Bloem is lector aan de universiteit van Münster waar hij drie dagen per week de moderne Nederlandse poëzie in werkgroepen behandelt. Hij heeft vier - op gedichten geïnspireerde - films gemaakt: ‘Kockijn’, ‘Oog en oor’, ‘De jonkvrouw met de kleine mouwen’ en ‘Wat een lekker dier’. Binnenkort hoopt hij zijn vijfde film te maken ‘Kroniek van Amsterdam’, gebaseerd op het gelijknamige gedicht in zijn laatste bundel. Rein Bloem is lid van de Amsterdamse Kunstraad ‘met de bedoeling om de zaak op te heffen’.

16.5.70

‘Ik wil met poëzie de vaste betekenissen van de woorden onmogelijk maken,’ zegt Rein Bloem. ‘Een woord heeft eer betekenis en die betekenis stuurt vaak direct door naar de werkelijkheid. Nu kies ik af en toe voor het woord, en af en toe voor de werkelijkheid, maar ik blijf er vooral tussenin, tussen de bomen en het bos. Ik ben een jager. Ik probeer een spel te bedrijven met wat men in de literatuur structuren noemt.

Ik wil de gewenningsfactor die bij lezers zit ten aanzien van poëzie die iets moet betekenen doorbreken. Ik haal de lezer in het spel als-ie dat wil. Het spel van woorden die onderling betekenissen aangaan en nu en dan eens verwijzen naar de werkelijkheid en er dan weer van afgaan.’

‘In de derde bundel is dat vrij abstracte spel nu eigenlijk heel concreet geworden. Dat thema van verandering - een vrij gewelddadige en revolutionaire verandering die zich richt tegen alle vaste vormen. Vandaar de titel: Scenarios impliceren veranderende structuren. Daarom ga ik bijna steeds uit van een tekst die er al is, bijvoorbeeld een tekst van Joyce. Zo'n tekst is een proces dat al gaande is en daar kom ik in met mijn inbreng, bijvoorbeeld mijn bewondering en ik laat het verspringen. Er zijn ritmische veranderingen, woorden verschuiven in een keten van

[p. 186]

ritmische punten.

Bijna al die gedichten hebben te maken met geweld, dood en vernietiging. Het is niet alleen een abstract denkspel, maar belangrijk werk om van fixaties af te komen. De emoties spatten er niet af, maar ze zijn er beslist wel.’

Bloem heeft zijn laatste bundel besloten met een rij namen: een dankbare verwijzing naar degenen van wie hij teksten heeft verwerkt. ‘Lévi-Strauss, Pasolini, Feydeau, Nijhoff, Milner, Baudelaire, Mallarmé, Hitchcock, Homerus, Butler, Graves, Moore, Koolhaas, Joyce, Cocteau, Elsendoorn, Kouwenaar, Apollinaire, Bernard van Chartres, Abelard, le Goff, Haskins, Waddell, Arnold van Brescia, Heloyse, Michelin, Terborgh, Tante Leen, Borges, Bicker Raije, Bisschop van Passau, Bertrans de Born, Archipoeta, Fellini en vele anderen.’

Hij zegt: ‘Mijn grote voorbeeld is de twaalfde eeuw, de geboorte van de wetenschap. Mijn volgende bundel wordt een boek getiteld “De twaalfde eeuw”. Je kan de oorsprong van de revolutie niet exact aanwijzen ondat de revolutie niet uitgekristalliseerd is. De wetenschap werd in die beginperiode overal bedreven maar was nog niet gevestigd, in instituten, in universiteiten.

Ik heb het idee dat we de laatste vijf jaar in een vergelijkbaar proces zitten, een proces waarvan je de oorsprong niet kunt aanwijzen en waarvan je evenmin de eindpunten kunt zien. Je zit in een beweging waarvar je begin en eind niet kent. Dat is iets wat ik steeds bewuster onderga. In de literatuur vind je dat proces terug in de linguïstische methode, zoals die vooral in het Franse tijdschrift “Change” tot uitdrukking komt’.

Over die linguïstische methode zegt Bloem:

‘In die methode wordt een tekst niet beschouwd als een produkt dat geconsumeerd kan worden door een lezer, maar als een produktiviteit, een proces in beweging waar de lezer actief bij betrokken raakt. Het gaat dan om het maken van betekenissen in plaats van het vinden van afgeronde betekenissen. Er is een verschuiving, de aandacht van de lezer wordt verlegd.

Die produktiviteit van de tekst komt neer op een bepaalde transformatie. Bepaalde kernen worden naar een ander plan getild. De denkbeelden van de hedendaagse linguïsten lijken mij van enorm belang voor de literatuurwetenschap én voor de lite-

[p. 187]

raire praktijk. Mijn volgende bundel staat in het teken van die theorie. Het idee er achter is de transformatie van alles wat lijnrecht is tot volumes, tot gelaagde volumes. Teksten tot een ruimtelijk principe maken, tot volumes maken, dat is het geweldige gegeven van de literaire praktijk van vandaag. Wat al bij Mallarmé is begonnen is vandaag sterk terug te vinden.’

Over zijn verhouding als dichter tot de politiek:

‘Ik geloof niet dat je via taal directe invloed kan hebben op de eigentijdse situatie. Overigens voel ik meer voor guerrilla dan voor al te manifeste acties. In de literatuur kun je al te vaste begrippen aanpakken. Er zitten politieke denkbeelden achter mijn gedichten maar ze zijn niet direct te lezen.

Ik geloof niet in het zichtbare engagement. Marx zei al dat alles wat een pamfletachtig karakter heeft het gevaar met zich kan meedragen de bestaande druk te verzwaren in plaats van open te breken. Er komt een wat verouderd pessimisme van mij bij dat ik de directe resultaten ook niet zie. En er is het gevaar van te snel naar fixaties te grijpen, te snel te denken dat een proces gestold is. Je zit nog zó in een proces dat je 'n guerrilla-houding aan moet nemen: dát gaande houden en dát gaande houden zonder direct te zien waar het op uitdraait: het schrijven, de acties, de contestatie, het infiltreren.

Ik geloof niet in verbeteringen, ik ben eerder ontzettend bang voor een steeds groetere absorptie van de liberalen en een toename van de contra-revolutionaire elementen. Het is nogal wanhopig eigenlijk. Met andere woorden: ik geloof dat we niet te snel naar het vormen van universiteiten zouden moeten, maar het vagantenprincipe met alle wanhoop en alle gein voorop zouden moeten stellen. Vooral als het het werken met teksten betreft.

Aan alle acties voor ondergeschikte zaken moet je meedoen. Maar het zal heel lang gaan duren en je werk mag niet naar de knoppen gaan, dus zouden de acties bij toerbeurt moeten worden gevoerd, de schrijvers zouden elkaar moeten aflossen.

Ik zou de indruk kunnen vestigen dat ik als een soort Ter Braak aan het schipperen ben, maar ik wil wel zeggen dat ik onlangs met verbijstering en afschuw weer Ter Braaks “Démasqué der schoonheid” heb gelezen. Ter Braak verzet zich ook tegen de fixatie van bepaalde begrippen, hij valt twee definities aan: het

[p. 188]

begrip Schoonheid en het begrip Natuur. Maar het zijn schijn-begrippen, niet concreet voorstelbaar. Hij schept twee polen die niet bestaan en gaat er tussenin zitten. Het is een camouflage-techniek.

Ik begrijp nu pas goed de haat van Hermans, de aanval van Annie Romein-Verschoor en de agressie van Kouwenaar en Lucebert. Van het marxisme en het surrealisme - die twee werkelijk belangrijke processen voor onze eeuw - hebben Ter Braak en Du Perron niets begrepen. Ze hebben schijn-processen opgezet. Zoals nu de tegenstelling Ivoren Toren-Engagement een schijn-probleem is: het zijn twee onvoorstelbare polen, pluggen in een proces, je zit er tussenin, je bent op weg en weet niet waar je aankomt.’

Over zijn standpunt als criticus (om precies te zijn poëzie-criticus van het weekblad ‘Vrij Nederland’):

‘Ook als criticus zit ik er tussenin, tussen het begin en het eind, in de beweging. Vroeger koos ik nog wel partij, maar nu steeds minder. Je kunt als criticus beschrijven wat er aan de hand is. Je kunt in alle partijen laten zien hoe poëzie gemaakt is, terwijl je van één soort kunt houden.

Het is altijd interessant om te zien hoe een tekst in elkaar zit, hoe het werkt in een volume van zo'n tekst. Het gaat er niet om hoe het op mij werkt, dat is vaak even weinigzeggend als het droge analyseren. Mijn uitgangspunt is: wat gebeurt er? Wat gebeurt er ritmisch in een tekst, wat gebeurt er met de verdichting en verdunning van woorden, de dosering van beelden. Voor mij zijn de varianten altijd belangrijker dan de constanten. En die varianten probeer ik te signaleren, niet meer te interpreteren.

Ik ben ideologisch niet voor poëzie die direct communiceert, maar als criticus wil ik niet blind zijn voor poëzie die wél direct communiceert. Ik heb bewondering voor de poëzie van Emmens, Bernlef, Michaëlis, maar ik hóu er niet van.’

Over het probleem van de verstaanbaarheid:

‘Dat is het probleem waar je voor staat als je poëzie maakt waarmee je de gewenning, de gewoonte-vorming, wilt doorbreken. Als het niet overkomt wat je bedoelt, krijgt die tekst iets droogkloterigs. Dan heb je iets van een IJzeren Hein. Je wilt maken wat je zelf wilt en je wilt toch ook begrepen worden.

[p. 189]

Wat me heeft teleurgesteld is de onwil om andersoortig werk te beschrijven. Ik heb alle begrip voor gemakzucht maar het wordt ergerlijk als beroepslezers zich door onnodige gemakzucht laten leiden. Als je ziet hoe Waskowsky het werk van Ten Berge heeft afgedaan, hoe Bernlef het werk van Faverey heeft afgedaan. Natuurlijk heeft iedere criticus het recht om een werk slecht te vinden, maar hij heeft niet het recht om het verkeerd uit te leggen. Er is een manifeste onwil - of is het onvermogen? - om te beschrijven wat er in andersoortig werk aan de hand is. Dat val ik aan.’

Over zijn werk aan de Duitse universiteit:

‘Er is veel belangstelling voor de theoretische achtergronden van de moderne poëzie. De algemeen vergelijkende literatuurwetenschap zit nog helemaal in het beginstadium. Ik heb één semester college gegeven over Hermans. Nu zijn we bezig uit te zoeken wat zich in de wereldliteratuur op het ogenblik aftekent.

We gaan uit van de Nederlandse poëzie van de laatste tien jaar. Kouwenaar, Ten Berge, Faverey, Vogelaar en Verhagen maken de kern uit, omdat hun werk op een internationale beweging aansluit. Het is de richting die zich het duidelijkst aftekent en bovendien de richting waar ik zelf het meest achter sta. Er wordt van wat we in de werkgroepen doen een tv-programma en een boekje gemaakt.

Natuurlijk zou ik dit allemaal liever in Nederland doen maar ik heb de kans niet gekregen. Sollicitaties - vooral aan de Amsterdamse universiteit - zijn negatief uitgevallen. Er wordt kennelijk weinig waarde gehecht aan mijn capaciteiten. Het is bovendien wel zeker dat mijn inbreng een verandering teweeg zou brengen en daar hebben ze zeker ook geen zin in.

De linguïstische benadering van de moderne literatuur is totaal onbekend binnen het vak Nederlands. Ze zijn niet op de hoogte van de semiologische opvatting. Mijn uitgangspunt slaat hier niet aan, maar het is beslist wetenschappelijker dan wat de Neerlandici nu bedrijven met de literatuur: puur impressionisme.’