28 interviews

[p. 94]

Bert Bakker | Bij zijn afscheid van ‘Maatstaf’

18.2.69

‘Ik ben in 1952 met “Maatstaf” begonnen,’ zegt Bert Bakker. ‘Ik was veertig jaar. Dan ligt het allemaal vóór je. Een reuze leeftijd. Ook als ik niet ziek was geworden, zou ik met “Maatstaf” opgehouden zijn. Je wordt wankeler in je waardering; je hebt je herinneringen aan je eerste liefdesliteratuur. Als je 57 bent raak je niet meer zo onder de indruk van de jonge mensen. Het is niet meer je eigen tijd. Voor mij is het Leopold, Nijhoff, Marsman, Achterberg, Vroman, en dan komt de laatste: Lucebert, een fabelachtig dichter. En daarna voel ik het niet meer, al wil ik ieder jong schrijver een kans geven.’

Begin april zal ‘Maatstaf’ als dubbelnummer (224 pagina's) verschijnen onder de titel ‘Scheiden van de markt’. Bert Bakker houdt er na zestien jaargangen mee op. Hij draagt het tijdschrift over aan de bewonderde uitgever Landwehr van de Arbeiderspers: ‘Voor mij was er maar één mogelijkheid: óf het blad gaat met de vlag in de mast tenonder omdat ik het fysiek niet meer kan, of het gaat naar de Arbeiderspers.’

De redactie van ‘Maatstaf’ zal in de toekomst uit drie man bestaan: ‘De Arbeiderspers houdt de exploitatie en redactie in eigen hand. Martin Ros wordt de spil. Landwehr zelf gaat ook in de redactie zitten en dan komt er nog een derde man uit eigen huis bij van wie ik de naam log niet kan noemen.’

De naam en het formaat blijven gehandhaafd. Ongeveer 3100 abonnees verhuizen met ‘Maatstaf’ mee van uitgeverij Bert Bakker naar uitgeverij de Arbeiderspers, van redacteur Bert Bakker naar redacteur Martin Ros.

Aan het dubbelnummer ‘Scheiden van de markt’ werken 36 mensen mee van Annie Salomons (84), Roland Holst (81), Vestdijk, Theun de Vries en Hendrik de Vries, tot de jonge Hans Vlek en Hans van den Waarsenburg. Aan 25 auteurs is een zeer persoonlijk gerichte vraag voorgelegd. Enkele schrijvers zijn niet op die vraag ingegaan, maar hebben een eigen bijdrage geleverd. Lucebert heeft bijvoorbeeld drie gedichten aan Bert Bakker opgedragen. Ed Hoornik stuurde een fragment uit zijn nieuwe roman.

[p. 95]

‘Ik zelf open het nummer met een soort afscheid en overzicht. Dat moet wel, hoewel ik daar niet erg veel zin in heb,’ zegt Bert Bakker. De beginselverklaring uit het eerste nummer van ‘Maatstaf’ in 1952 wordt (‘uit een soort hommage aan Nijhoff’) in facsimile opgenomen. Daarnaast een gedicht van Achterberg over de begrafenis van Martinus Nijhoff, een ongepubliceerd fragment uit de briefwisseling tussen Van Randwijk en ds Buskes en een aantal reacties van lezers uit het archief (‘Hele goeie en hele onbenullige’).

Bert Bakker rust - na een verblijf in het ziekenhuis - uit in het huis van mevrouw Achterberg, de weduwe van de dichter Gerrit Achterberg. Hij heeft meer behoefte aan de stilte van de Leusder bossen dan aan de drukte van zijn Haagse uitgeverij. Annie Salomons belt hem regelmatig op (‘Een schat van een mens. Ze zegt: Ik bid vlijtig voor je. Dat vlijtig is mooi, hè. Echt rooms.’) Voor het overige praat Bert Bakker met mevrouw Achterberg over gezamenlijke herinneringen.

‘Ik zou best mijn memoires - nou ja, dat is een groot woord - willen opschrijven. Wat ik van m'n achttiende tot nu in de literatuur heb meegemaakt. Ik heb er de fut niet meer voor, maar er gaan heel wat anekdotes verloren. Wat Annie Salomons met haar “Herinneringen” heeft gedaan, en Vestdijk trouwens in “Gestalten tegenover mij,” dat is uniek in Nederland. Zo'n man als Roland Holst barst van de anekdotes. Hij kan nog schitterend vertellen over Gorter, maar hij schrijft het niet op. Er verdwijnt ontzettend veel.’

Bert Bakker vertelt over het begin van ‘Maatstaf’: ‘Vóór de Tweede Wereldoorlog had je groepen met eigen tijdschriften. De protestants-christelijke groep met “Opwaartse Wegen”, de rooms-katholieke groep met “De Gemeenschap” en later het meer fascistische blad “De Nieuwe Gemeenschap”, de socialistische groep waar Jef Last bijvoorbeeld bijhoorde en dan de neutrale groep met schrijvers als Ter Braak, Du Perron en Vestdijk en bladen als “Criterium”, “De Gids” en “Forum”. Naar die laatste groep werd altijd een beetje gelonkt. Zo herinner ik me hoe ontzettend trots Gabriël Smit was toen hij een gedicht had kunnen plaatsen in “De Vrije Bladen”, waar Marsman redacteur van was.

[p. 96]

Ik kom zelf uit de protestants-christelijke groep. In de oorlog kreeg je een verbroedering die niets te maken had met literatuur, maar alles met onze gemeenschappelijke vijand. Afgezien van de verzetspoëzie viel er wat literatuur betreft niet veel te doen in de oorlog. Anthonie Donker dook onder bij mij in Den Haag en ik dook onder in Amsterdam. Donker vroeg mij na de oorlog of ik “Critisch Bulletin” wilde uitgeven.

Ik werkte onder Van Randwijk in de verzetsgroep “Vrij Nederland”. Ik kreeg opdracht om Nijhoff een inleidend gedicht te vragen voor het eerste nummer van VN dat bovengronds zou verschijnen. Zo leerde ik Nijhoff kennen. Tussen Nijhoff en mij ontstond een hechte vriendschap. Sinds 1932 kende ik Achterberg.

In 1930 ben ik na mijn eindexamen middelbare school in de uitgeverij begonnen. In 1940 heb ik de zaak Daamen gekocht. Sinds enkele jaren heb ik mijn eigen naam daaraan toegevoegd. In 1952 las ik in het weekblad “De Groene” een stukje van Karel Jonckheere over het “Nieuw Vlaams Tijdschrift”. Dat stukje bracht mij op het idee een tijdschrift te beginnen zonder politieke of godsdienstige kleur. Het N.V.T. had geen speciaal beginselprogramma. Dat leek mij een ideale basis.

Mijn uitgangspunt was uitsluitend de kwaliteit van het literaire werkstuk. Ik besefte dat het een hachelijke zaak was voor één man, die zelf niet eens een creatief schrijver is. Ik had het voordeel dat ik als uitgever veel belangrijke schrijvers en dichters kende. Nijhoff wilde wel regelmatig een opening schrijven, maar verder zei hij: doe jij het nou maar alleen.’

‘Maatstaf’ is het enige ongesubsidieerde literaire tijdschrift in Nederland. ‘Van het begin af aan heb ik tegen mijzelf gezegd: ik wil géén subsidie. Als het blad zich niet economisch kan handhaven dan is er dus onvoldoende belangstelling voor en dan hef ik het op. Gemiddeld heb ik altijd een kleine winst kunnen maken. Het aantal abonnees heeft steeds gezweefd rond de drieduizend. In 1964 had ik er meer dan vierduizend, dat is erg veel voor een literair tijdschrift. In 1964 verscheen het dubbelnummer over Achterberg.’

Niet zonder trots vertelt Bert Bakker: ‘Ik heb van Achterberg praktisch al het werk gehad dat hij van 1952 tot zijn dood toe heeft geschreven. Dat zijn ongeveer honderd gedichten. Hij heeft

[p. 97]

veel veranderingen aangebracht. De eerste versies staan allemaal in “Maatstaf”. Dat is van literair-historisch belang.

Door de dood van Nijhoff raakte ik bevriend met Roland Holst. Van hem heb ik ook meer dan honderd gedichten geplaatst. Vestdijk heeft “Maatstaf” altijd als zijn letterkundig tijdschrift beschouwd.’

Veel voldoening heeft hij van boeken die uit ‘Maatstaf’ zijn voortgekomen. Een stuk van J.B. Charles voor ‘Maatstaf’ is uitgegroeid tot ‘Van het kleine koude front’. Zo zijn ook ‘Herinneringen’ van Annie Salomons en ‘Gestalten tegenover mij’ van Vestdijk ontstaan.

Met plezier somt Bert Bakker de zogenaamd bijzondere nummers van ‘Maatstaf’ op: nummers gewijd aan bepaalde steden (Den Haag, Utrecht, Rotterdam), aan bepaalde figuren (Achterberg, Roland, Holst, Baudelaire, Rembrandt, Staring, Van Randwijk), aan bepaalde onderwerpen (de generaties in de Nederlandse literatuur het experimenteel perspectief van de vijftigers; LSD).

Van de vele jongeren die in zijn tijdschrift hebben gepubliceerd weet Bert Bakker niet precies meer wie debutanten waren. ‘Het is een mer à boire. Wie me te binnen schieten? Marga Minco is bij ons begonnen. Ellen Warmond via Anna Blaman met wie ik goed bevriend was. Armando die nu niets van “Maatstaf” meer wil weten. En natuurlijk Neeltje Min, dat is een echt debuut geweest.’

Slechts tweemaal heeft Bert Bakker zelf (afgezien van de normale inleidingen) een bijdrage geleverd en dat was om ‘Maatstaf’ te verdedigen. ‘Gerrit Kouwenaar had destijds ergens geschreven dat Maatstaf geen gezicht vertoonde. Daar ben ik tegen tekeer gegaan omdat zijn verwijt ook de poëzie van Nijhoff raakte. Mijn tweede stuk betrof uitgever Van Oorschot omdat hij “Mandarijnen op Zwavelzuur” van Hermans had uitgegeven. Om die eerste versie is een hele deining geweest. Ik heb me toen boos gemaakt omdat Hermans zich richtte tegen Charles.’

Overigens vindt Bert Bakker W.F. Hermans en Simon Carmiggelt ‘de mooiste Nederlandse schrijvers’. Hij lacht: ‘Ik krijg zelf ook een lik uit de pan in “Mandarijnen op Zwavelzuur”. Jáá, ik heb alle edities. Ik ben met Hermans goed geweest

[p. 98]

toen-ie nog in Voorburg woonde. Ik heb nog samen met hem voor de radio gesproken. Maar ik zou niet eens meer weten hoe hij kwaad is geworden.’

De beste dichter is zijn vriend Gerrit Achterberg: ‘Van 1900 tot 1970 is Achterberg de meest unieke verschijning in onze literatuur. Ik geloof niet dat dat de komende zeventig jaren ingehaald kan worden. Dat is absoluut de top. De dertiger jaren, de periode van de vrije vormgeving van Achterberg, klinkt het langst in mij na. Ik zeg vaak tegen mevrouw Achterberg: De studie over zijn werk staat pas in de kinderschoenen.’

Terugkomend op ‘Maatstaf’ zegt hij: ‘Ondanks het neutrale standpunt heb ik er de politiek niet buiten kunnen houden. Kortgeleden schreef iemand: “Maatstaf was links en loslippig”. Dat is zo. Mijn politieke belangstelling en sterk pacifistische voorkeur heb ik niet kunnen verbergen. Die politieke vorming heb ik vooral te danken aan Van Randwijk en Charles. Ach, de strijd tegen het fascisme, daarmee is het kort gezegd.

Ik ben van huis uit anti-revolutionair. Door Van Randwijk ben ik PvdA geworden. Bij de eerste politionele actie heb ik dezelfde avond bedankt voor de PvdA. En dan weet je het niet zo goed meer. Ik heb toen een aantal jaren C.P.N. gestemd en daarna P.S.P. en dan kom je op een leeftijd dat je zegt: ik geloof het allemaal wel.’

Het is heel stil in het huis van mevrouw Achterberg. Buiten hoor je alleen smeltende sneeuw met een plof van het balkon vallen. Bert Bakker vertelt van vroeger. Hij ziet het allemaal weer voor zich, lacht. ‘Ik heb heel veel “Maatstaf”-avonden belegd, meestal ter herdenking van 4 mei. Eén avond hadden we duizend aanvragen, terwijl er maar vijfhonderd plaatsen waren. Soms was het onrustig. Vooraanstaande Nederlanders liepen weg omdat Lucebert zich in hun ogen vreemd gedroeg of omdat ze het niet eens waren met mijn politiek betoog.

Vaak ging het heel nat toe als ik op bezoek kwam om over “Maatstaf”-bijdragen te praten. “Het is een natte avond geweest”, zei Roland Holst dan. Maar het is niet waar dat ik met een fles onder mijn arm auteurs afging om kopij te ronselen,’ grinnikt Bert Bakker.