Logo DBNL
Het schilder-boeck (1969)

Het schilder-boeck

(1969)–Karel van Mander–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Van Ianus.

D'oude Dichters hebben hun versieringhen niet alleen uyt den schiedschriften ghenomen, dan oock den dinghen veel onder een ghemengt, dat de schiednissen daer mede veel zijn verduystert, oft met den Fabelen soo vreemden aensien gegheven, datmen qualijck alles met waerheyt weet t'onderscheyden: doch schijnen de Poeten in alles vrijheyt te hebben ghehadt, en men can hun dinghen dus en soo duyden. Aengaende desen Ianus, daer weet* ick noch Vader noch Moeder van te wijsen, om zijn oudtheyt wille: want hy wort van eenige gheseyt te zijn den Chaos, oock tijtgenoot Saturni. Nu leefde zijn dochter Canens, en was eerst jongh gehouwt ten tijde van Circe, en Circe was jongh ten tijde van de Vlies-reys, die slechs een weynigh voor t'belegh van Troyen gheschiede: dan Ianus, Saturnus, oft sulcke Goden (seggen sy) waren onsterflijck, oft lang-levende. Dit dan hier by latende, is te weten, dat eenige meenen, dat desen Ianus zy geweest Noach, oft Bacchus, den eersten Wijngaert-planter, en dat Ianus d'Italianen eerst den Wijngaert wees te planten: sy maken dan Noach, Bacchus, Ianus, Osiris, en de Sonne, al een Man te wesen. Dit laet ick oock al in zijn weerde. Maer dat Ianus den Chaos soude wesen,* wort met zijn twee aensichten bevesticht: Want zijn oudt rouw-baerdich en leelijck aensicht, soude beteeckenen zijn eerste rouw en ongeschickt onwesentlijck wesen, dat hy hadde voor de scheppinge der Weerelt: En het ander jongh vroylijcke en schoone, soude aenwijsen de schoonheyt en lusticheyt, die de Weerelt door de scheydinghen, en hergheschickte welvoegentheden, stoffen, hooftstoffen, en alle dinghen in ghevredichde maticheyt heeft vercreghen. Daerom was hy als eenen Godt van den beginselen der dinghen aengebeden. Wel is aen te nemen het ghene Macrobius verhaelt, segghende: Ianus was een so heel wijs een Coningh, dat hy het voorleden wiste, en wijslijck en verstandich het toecomende aenmerckte, en voor oogen hadde, en dat sy hem van oudts daerom maeckten met twee hoofden, het oude het voor leden, en t'jonghe het toecomende te kennen gevende: soo dat sulcke uytbeeldinghe, wijsheyt (die oock* in voorsichticheyt als besonder deught bestaet) wort ghemeent en beteeckent. Hy was (seggen sy) d'eerste die in Italien Kercken bouwde, Gods-dienst leerde oeffenen, Landt-bouwen, en het scheep-varen, soo dat Numa Pompilius naemaels Roomsch Coningh hem in grooter weerden hadde: want hy oock

een vreedtsaem, bouw-liefdigh, Gods-dienstigh, en Wet-stelligh Prince was: Sy hadden oock te Room van oudts ghelt, soo Plutarchus verhaelt, daer op d'een sijde t'dubbel Iani hooft, en op d'ander Schips achter-casteel op stondt, tot bewijs, dat hy door noodige Wetten, t'volcx onbesuyst rouw leven hadde verandert in soet en vriendtlijck, en met de Schipvaert te wijsen veel nut gedaen. Des oock d'oude Roomers in alle beginselen der Offerhanden die sy den Goden deden, eerst Ianum aenriepen, noemden oock d'eerste Jaer-maent nae, hem Ianuarius. Sy hielden hem Poort-sluyter des Hemels, en meenden, daer mochten sonder hem geen ghebeden tot den Goden comen, hy motstse oock de handt gheven, en leyden, want sy waren (nae Homeri schrijven) Vrouwen, die creupel, droefwesich, en scheel waren, om dat s'Menschen ghebeden, veel met onvast vertrouwen, in noot, met druck, en beschaemt zonden verghef begeeren, geschieden. De Hemel-poorten seyden sy twee te wesen, eene Oost, en d'ander West: door d'een quam de Son de Weerelt lichten, en door d'ander trockse henen den Nacht plaetse maken: En dewijl sy hem voor de Sonne hielden, gaven sy zijn twee aensichtigh beeldt eenen sleutel, en een roede-staf, om dat hy den dagh aencomende open doet, en wech treckende buyten sluyt, en soo oock doet met het Iaer, ten Lenten open doende alle lieflijckheyt en ghewas te brenghen, en sluyt dat dan weder ten Winter, als het al zijn cieraet verloren heeft, en in een gedronghen al met sneeuw en ijs is bedeckt: daer wort oock zijn dobbel hooft op beduydt. Hy wiert oock ghebeeldet, soo Plinius tuyght, hebbende in zijn handen t'ghetal van dry hondert vijf en tsestigh daghen, tot bewijs dat hy was Godt van t'Iaer, het welck soo veel daghen begrijpt. Die van Phenicien meenden hem te wesen de Weerelt, waerom sy hem by voeghden een Slanghe, die rondt ligghende haren steert beet, om dat de Weerelt haer van haer selven voedet: Doch ick acht dat het oock op zijn Iaer-sluyten niet qualijck en voeght, want het Iaer weder zijn begin heeft aen het eynde. Zijn beeldt is by den ouden oock vier aensichtich geweest, om dat t'Iaer vier-deelich is. Twaelf Altaers wierden hem tot voet-gronden gegheven, om dat t'Iaer twaelf-maendich is, en om dat de Son s'Iaers twaelf teeckenen doorloopt. De Roomers hadden oock zijnen Tempel, die men ten krijgh-tijde opende met grooter feestlijckheyt, en weder ten vrede-tijt toesloot, t'welck wel mocht beduyden, dat men ten tijde van krijgh heeft te zijn voorsichtich, en te dencken op t'voorleden, om te verbeteren dat voor henen qualijck geschiet is, en dat ten tijde van vrede soo geenen noodt en is. Hoewel Cicero anders meent, te weten, dat Ianus den Hemel is, die met de gheneyghtheden der Sterren, hier den krijgh doet voortcomen, en dan weder doet sluyten, en vrede maken. Laet nu sien met yet leerlijcx ons desen twee-aensicht t'ontslaen. Nae de Platonische wijsgiere, heeft des Menschen Siele twee aensichten, oft lichten, want sy meenen, soo haest sy comt uyt Godes handt, sy keert als vriendtlijcke dochter tot hem, door een seker natuerlijck beroeren, en begheert te hersien haer Vader: want sy heeft den aerdt der vyervlamme, den welcken haer om hoogh trect tot der plaetse van haer wassende beginsel. Noch heeft de Siele neffens t'aenschijn oft t'licht deser Hemelscher begheerte, een ander Natuerlijcke aengheboorne, waer door sy haer selven beschouwt, en onderscheyt de dinghen deser Weerelt: dees eerste begheerte door Gods goetheyt ontsteken, de Godtlijcke onveranderlijcke dinghen aenmerckende, is

t'jeughdigh schoon aensicht: en de ander natuerlijcke, is het oudt-baerdich aensicht, om dieswille dat de Weereltsche oft natuerlijcke dinghen verouderen, en verganglijck zijn. Daerom hebben wy met dees Hemel beschouwige begheerte vlijtich en wakende te trachten nae dat boven is, en d'ooghen des ouden aengheboren begheertes, oft aenschijn uyt te trecken, oft toe te sluyten, om niet te staen nae yet dat onbetaemlijck is, oft Gode mishaghende is. Onsen Poeet doet dickwils zijn volck veranderen in een Dier van hunnen naem, gelijck desen verhaelden Coningh Picus, die den naem van den Specht in Latijn mede brengt, ghelijck Arachne, en ander, en eyghent hun veel tijt yet toe, nae den aerdt, en het ghene dat hun doen in den leven ghelijck was. Desen Picus* was een seer wijs en welsprekende Coningh, soo dat hy (gelijck den Franschen Hercules) het volck con leyden, en trecken met zijn behendighe en constighe tonghe: en hadde de Latijnen afgetrocken van hun onheblijcke verdrietighe wreetheyt, tot een bescheyden, borgerlijcke, vriendtlijcke gemeensaemheyt, en door sulcke zijne deughtsaemheyt verdienstlijck vercreghen de heerschappije van het Landt Latio. Nu den Specht, oft hout-specht, daer Circe hem in veranderde, is eenen Vogel, hebbende een seer lange tonge, die hy heel lang uytstrecken can: hy pickt holen in de boomen, en somtijts door de schorsen der boomen, so Plinius in zijn seventhiende Boeck, Capittel 24. verhaelt, daer voelt hy door het hol geluyt de hollicheyt, en datter wormen onder zijn, die hy eet: maer dit is oock zijnen aerdt, dat hy soeckt de Miere-nesten in de boomen, stekende zijn langhe uytghereckte tonghe in de boom-holen, daer de Mieren by menichten aen lesen oft cleven, en trecktse soo nae hem, ghelijck Picus t'volck nae hem trock: en hy ghebruycktse tot zijnen cost, ghelijck de* Coninghen by hun ghemeente leven. Dese Fabel wijst aen, dat de Menschen met vriendtlijcke gespraecksaemheyt behoorden tot hun te trecken de vrientschap, oft hertlijcke toegheneyghtheyt der Menschen, besonder die tot heerschen vercoren, oft gheboren zijn, is seer nut dese Const der tonghen, oft welsprekentheyt: want ten waer goet noch loflijck, dat sulck veel vermoghende lidt den Mensch, oft den lichaem soude anders dienen, als tot nut, eere, en voordeel. Dese Fabel wijst noch aen, hoe quaet het is, datmen van zijn vleeschlijcke begeerte hem laet betooveren, veranderen, een lichtveerdigh leven soo heel aennemende, en aenwennende, datmen den gulden mantel van eere, wijsheyt, reden, en maticheyt soo verliest, datmer weynigh uyterlijck teecken meer af siet, en niet dan den Menschlijcken naem en behoudt, spijsende zijn onredelijck gemoet met Mieren en wormen der giericheyt, alle ondeughden, snoode ghedachten, en quade, onnutte, onreyne wercken. De schoone jonghe Canens,* die al singende sterft, en in mist verdwijnt en verandert, wijst aen, dat alle aerdtsche dinghen hoe schoon, lustich en bevallijck sy zijn, niet dan handtwijligh, ooghblick-tijdich, vluchtigh, en als roock oft mist verdwijnigh, en verganglijck zijn, ghelijck oock ons uer-onwisse, bloem-swacke, corte, dootlijcke schijn-leven, dat hem henen haestende loopt in den eyndt versmilten, en verliesen, om ter eeuwigher Eeuwen namaels te comen: hier niet latende als een ijdel gherucht: ghelijck Canens, die in den Tyber-vliet versmiltende, ter Zee-waert drijvende, alleen een mist-wolcke achter liet. Dus hebben wy op jeught, schoonheyt, soeten sang, oft ander natuer-gaven niet te betrouwen, hopen, noch te roemen: want nae t'gemeen spreeckwoort, Ieught, schoonheyt,

en wel singhen, zijn verganglijcke dinghen. AEneas (soo onsen Poeet schrijft) quam aen in Italien aen den Tyber-mondt, dat nu Ostia heet. Hier hadde den Coningh Latinus zijn wooninge en wesen. Hier trouwde AEneas (nae grooten krijgh tegen Turnum, Coningh der Rutilen) Lavinia, Latini dochter: Daer bouwden de Troyanen, tot seker rust-plaets ghecomen wesende, vroylijck een Stadt, die sy nae hun Coninginne noemden Lavinium. Dees Stadt liet Ascanius, na AEneae doot, zijn Stief-moeder, en timmerde Alba. Hier heerschte* hy 28. Iaer, en liet t'Rijck zijn stief-broeder Sylvius, daer alle navolghende Albaensche Coninghen Sylvij nae ghetoenaemt waren. Syvius heerschte 29. Iaer, zijn soon AEneas 31. Iaer. Nae desen heerschte zijn soon Latinus, en soo voort Alba, Athis, Capis, Capetus, Tiberinus, die in de Vliet Albula verdrenckende, haer den naem Tyber nae hem liet behouden. Nae hem Agrippa, Romulus, Aventinus, die den Roomschen bergh Aventinus den naem gaf. Procas zijn soon hadde twee sonen, Numitor en Amulius: den oudtsten, Numitor, hadde t'Rijck van den Vader over: maer Amulius stieter hem uyt, dodende AEnitus, Numitors soon, op de Iaght, en maeckte Numitors dochter Rhea, die oock Ilia hiet, een Vestaelsche Nonne, op datter geen nacomelinghen hem in den wegh souden comen. Welcke Rhea na seven Iaer by Mars (so men meent) twee sonen baerde, Romulus en Rhemus, des sy van haer Oom ghevanghen, en levende ghedolven werdt, soo Dionysius Halicarnasseus getuyght, en sondt de kinders in den Tyber te verdrincken, doch van den knechten maer op den cant oft Oever des waters ghestelt wesende, souden van een Wolvinne ghesooght, en van Faustulo, oft Fausto, s'Coninghs Herder opghevoedt zijn, Herderen gheworden, Amulium verslaghen, en hun Groot-vader Numitor weder in't Rijck van Alba ghestelt, met hulp van veel Herders en Boeren. Dees twee Broeders hebben met desen aenhang gebouwt een eygen Stadt, ter plaetsen daer hun Faustulus op hadde ghevoedt, te weten, op den bergh Palatinus. Dese Stadt, nae Romulus gheheeten Roma, is van cleen soo groot gheworden, datse naemaels de Weerelt over ghenoegh bekent was, als men maer en seyde, de Stadt, als die alleen Stadts naem boven alle ander, als Stadt aller steden, weerdigh was: want sy ontrent binnen vijf hondert Iaer heel Italien, en binnen twee hondert, schier de heele Weerelt onder haer ghehoorsaemheyt heeft ghebracht, door goede Wetten, wijsheyt, eendracht, maticheyt, sterckmoedicheyt, vlijt, en weerbiedighe handen, die sy seyden veel, oft alle dinghen te vermoghen, hebbende voor spreeck-woordt ghemeenlijck in herte en mondt, liever eerlijck te sterven, als schandich te leven. Onsen Poeet roert aen van den Grieck Diomedes, die van Turnus te hulp was gheroepen:* doch hem verontschuldichde, geen bequaem volck te hebben. Desen Diomedes, soon van Tydeus en Deiphila, in den krijgh voor Troyen hebbende Venus in de handt, en Mars in den buyck ghewondt, was seer ghehaet van Venus, soo datse AEgiale zijn Wijf seer quelde met haer minne-vyer, en dede vlammen op een Ionglingh Cometus, soo dat Diomedes te Argos t'huys comende van Troyen, vondt het spel heel verdeelt, en soo gestelt, dat hy bevondt niet raedtsaem daer te blijven, maer om in versekertheyt te leven, quam in Italien, in den hoeck van Apulien, doe Daunien gheheeten, naer eenen Daunus, die daer heerschapte: welcken van zijn vyanden beleghert wordende, en de strijdtbaerheyt Diomedis verstaende, ontboodt hem ter noodt om hulp, hy

soude hem te loon een deel des Rijcx in gheven: t'welck nae d'overwinninge* der vyanden, besonder door Diomedis cloeckheyt vercregen, gheschiede. Dus bouwde Diomedes een Stadt om Hof houden, Argyrippa, nu Benevent geheeten. Doch eerst gaf hem Daunus niet dan den roof der vyanden: want t'was ghestelt in't vonnis van Athaenus, Diomedis bastaert-broeder, of hy soude hebben al den roof, oft t'Landt dat sy op den vyanden hadden gewonnen: maer Athaenus verlieft op Evippe, Dauni dochter, wees Diomedi anders niet toe als den roof: hier was Venus mede-werckster in: doe werdt dat Landt door Diomedis ghebedt tot den Goden onvruchtbaer, en het storven meest alle de beesten. Daunus door t'Geheymnis verstaende d'oorsaeck vredichde Diomedem:* maer heeft hem naemaels laegh legghende ghedoot: waerom de medeghesellen Diomedis, die hem uyt Griecken daer ghevolght waren, in Voghelen, Diomeden gheheeten, van droefheyt souden zijn verandert. Ander seggen, gelijck oock onsen Poeet, in Voghelen, die den Swanen seer ghelijck zijn. Sommighe meenen dat het Reygers waren, die men daer veel vondt by Diomeda, Stadt ghebouwt van Diomedes. Sijn Stadt Argyrippa, werdt daer nae* ghenoemt Apulis, daer t'Landt den naem van houdt. Wy moghen sien hier een singhevende aenwijs te doen. So is te mercken aen Diomedes, die van Venus ghestraft was, om dat hy haer voor Troyen de handt ghewondt hadde, hoe quaet het is de Godtlijcke liefde te wederstrijden en ghewelt te doen: oft dingen die haer hinderlijck zijn. Sijn medeghesellen werden Voghelen, waer by verstaen wort, dat wanneer yemandt in noodt en teghenspoet vervalt, die eerst zijn vrienden waren, crijgen vleugelen, en vliegen van hem wegh. Doch dese vertellinghe voor verhaelt, is onghelijck die van onsen Poeet, welcken seght, datse veranderden in Swaen-gelijcke Voghels, om de lasteringhe Veneris, om datse soo veel door haer hadden gheleden: Dit wijst aen, hoe quaet de grouwlijcke Godslasteringh is: En hoe onbehoorlijck de Godt terghende Menschlijcke onverduldicheyt, datmen niet ootmoedelijck, lijdtsaem, met danckbaerheyt aen en neemt, het ghene men van Godt den Almachtighen ontfangt: want dan wortmen onstadich, onmatich, wanhopich, en lichtveerdich in zijn ghedachten en ghemoedt, recht ghelijck de Voghelen in de locht menigherley wijse keeren en swerven. Den ongheschickten Herder Apulus,* in wilden Olijfboom verandert, om dat hy den dansende Nymphen quelde en bespottede, en verandert wesende, noch niet als bitter vruchten voortbracht, wijst aen, dat den ondeughdigen snooden Mensch, of hy van Landt, staet, oft cleeren verandert, blijft altijt die hy is, sonder zijn quade verharde zeden te veranderen. De schepen AEneae door Turnum verbrandt, en van de* Goddinne Cybele in Zee-Goddinnen verandert, wijst aen, dat hoewel de doot te niete doet de lichamen der ghener, die uytnemende zijn gheweest, in alle vromicheyt, deughdelijcke en eerlijcke wercken, en met veel strijdt en arbeydt zijn gheraeckt, met dese broosche vaten oft schepen deser lichamen, ter haven des gherusten ghemoets, soo worden sy verandert in onsterflijcke Zee-Goddinnen, dat is, hun gherucht van heerlijcker ghedaent en wesen, blijft in de Zee deser Weerelt noch onsterflijck, en in wesen: welcke goede geruchten anderen opwecken, en de handt reycken, om oock eerlijck en deughdich te leven, en ter rust-rijcke haven te moghen comen. Dusdanighe meeninghe heeft oock de Fabel van AEneas, die hoogh by den Goden was opghenomen:*

hebbende Turnum overwonnen: want die soo Godsvruchtigh, den Ouderen weldadigh, en heel deughtsaem leven hebben geleydt, die verwinnen de doot, en haer ontreckende, des naems eerlijck gherucht, soo dat sy onder den Goden, by alle vrome in grooter weerden, eeuwigh in ghedacht worden ghehouden, en bewaert: het sterflijck afgheleyt, oft afghewasschen, blijft alleen hier beneden, dat is het lichaem als nietigh, van der aerden, wort weder tot aerde. Vertumnus, die by den Griecken hiet oft was Proteus, soo gheheeten* nae zijn veelderley veranderinghen, ghelijck wy in't tweede Boeck hebben gheseyt, heeft om te vrijden Pomona, Appel en Fruyt-Goddinne, hem verandert in alderley ghedaenten: ten lesten in een Wijfs ghestalt, het welck hy verlatende, heeft hem gheopenbaert in het wesen van eenen schoonen jonghen Man, en werdt van Pomona aenghenomen. By Pomona sullen wy ghelijcken de deught: want met dry Appelen waren uytgebeelt de dry deughden in Hercules, te weten, de verwinninghe van gramschap, giericheyt, en vleeschlijcke wellusticheyt. Oock waren Herculi de Appelen, hem te Thebes gheoffert, aengenaem: t'welck zijn begin had, datmen ging om Hercules Offerhande te doen, en datmen over de seer ghewassen Vliet Asopus niet en mocht, offerden de kinders eenen Appel, die sy op vier stockskens stelden, als op vier beenen, en twee stockskens staken sy daer op voor de twee hoornen, bootsende soo den Stier, oft Ram, en dit was den Godt aenghenaem. Wie dan tot der deught wil comen, heeft grooten vlijt te doen, het zy in wat staet hy is, en hem te gevoeghen nae tijdt, noodt, en alderley gheleghentheyt: en ten lesten aflegghen alle Vrouwlijck wesen, cleenherticheyt, lafheyt, luyheyt, en het steunstocksken der traecheyt, hem bewijsende cloeck en Manlijck, met alderley schoon en blinckende wercken, soo sal de deught hem willigh te deele worden, eerlijck ontfanghen, en becroonen. De Fabel van Iphis wijst aen, wat groote dwaesheyt* dat het is, hem te laten verwinnen van de dulle raserije, die men t'onrecht noemt liefde: waer door dickwils gheschiet is, dat Menschen door ontsinnige mistroosticheyt Natuere soo schandelijcken ghewelt hebben aenghedaen, dat sy scheyndende hun eyghen handen aen hun selven, hun eygen Beulen geworden zijn, waer aen de Ieught sich heeft te spiegelen, datse de deught der maticheyt betreffende, haer niet laet van dese dwase raserije allencx verwinnen: want de Iongers indien sy voor handen hebben te vrijden een steenhertighe Anaxarete, sy vinden wel een willighe Pomona, oft beweeghlijcke Thisbe, nae hunnen staet, sonder Iphis hartneckigh te volgen, die van cleenen staet wesende, wouw soo rijcke heerlijcke dochter vercrijghen te Houwlijck. Anaxarete, datse van de wraeck-Goddinne Nemesis werdt ghestraft, en can ick niet toestaen dat sy sulcke doot verdiende, dewijl een dochter behoort in vrijheyt ghelaten te wesen, wie sy nemen, oft laten sal, nadien dat sy heeft toe te sien, wien sy de handt gheeft, om haer leven mede te leyden, en op deser Weerelt den tijdt eerlijck en vreedlijck mede over te brenghen: Doch wanneer haer een voorcomt, die haer tot Echt aensoeckt, en haer niet bevalt, heeftse met wijse en beleefde woorden hem af te segghen, sonder Anaxarete te volghen, die in dit deel schult te gheven is, datse niet dede als met den armen Iphis hooveerdelijck schimpen en gecken, ghelijck de lichtveerdighe voor een wijse hebben, die voor Nemesis oock te vreesen hebben.


Vorige Volgende