Het schilder-boeck

Van Helena.

Van Helenae gheboort uyt het Swaen-ey, hebben wy verhaelt in't seste Boeck: doch meenen haer eenighe te wesen dochter van Tyndarus, Coningh van OEbalien, en van Leda. Ander seggen, datse was dochter van Nemesis, en dat Leda alleen haer Voedster is gheweest, en Iuppiter haer Vader. Dese Helena was soo uytnemende schoon, dat haer bevallijckheyt tot haer trock de liefde van alle de Princen van geheel Griecklandt. Alsoo dat sy al t'samen hun vergaderden ten Hove van den Coningh Tyndarus, om haer te Houwlijck te begeeren, en om te sien wie haer soude vercrijghen, alhoewel sy te vooren was ontschaeckt geweest door Theseus, by wien sy soude een kindt ghebaert hebben tot Argos, en soude daer nae haer twee Broeders, diese quamen begeeren, weder zijn ghegheven. Eenighe meenen, sy hadde by Theseum twee dochteren, Hermione, en Iphigenia, en noch ander: doch wederspreken ander dit, en seggen, dat sy Maeght wederom ghelevert werdt, het welck onsen Poeet oock ghetuyght in haren brief tot Paris, seggende, dat Theseus (hoe seer hy hem pooghde) noyt zijnen wile van haer en hadde, dan dat hy met gewelt eens haren mondt ghekust hadde, en werdt medelijdich met haer, en leverdese onghescheynt beleefdelijck wederom. Nu dewijl men wel voorsagh, dat wiese trouwen soude, niet en soude doen, dan hem selven over den hals halen veel afgonst, nijdt, en gheschil. En alsoo yeder doch hoopte, of sy hem te deel mocht worden: soo hebben dese jonghe Heeren al t'samen gesworen t'onderhouden de Wet, die Tyndarus, aengaende zijn dochter, hadde ghemaeckt: te weten, dat een yeghelijck soude al zijn vermoghen oft macht ghebruycken, om haer te beschermen, tegen die haer aen haer eere soude willen beschadigen,

[fol. 93r]

oft ontschaken van haren wetlijcken Man, die sy hebben oft vercrijghen soude. Dese Princen, Vryers van Helena, liet Tyndarus by een comen, op een plaetse Plataeneta geheeten, by Minervae Capelle, daer sy hunnen Eedt deden: en swoeren op de clooten, die een Peerdt afghesneden waren, t'onderhouden^* de verhaelde Wet. Nae den Eedt, liet Tyndarus het Peerdt op de selve plaetse begraven, gelijck doe de wijse van Eedt-sweeren was, datse op de clooten des Offer-beestes swoeren eenigh groot verdragh, en doe was dat vleesch niet gebruycklijck om eten: maer werdt begraven, oft in de Zee verdroncken. De Romeynen, by dat Plutarchus verhaelt in't leven Ciceronis en Publicula, doe sy soo yet groots beswoeren, doodden eenen Mensch, en droncken onderlinge zijn bloedt, etende oock eenigh van zijn ingewant: eenighe droncken oock het bloet van de Offer-beest, tot bevestinge des Eets. Sommige hadden de wijse, eenen heeten ijseren hantboom met blooten handen te houden in het sweeren, biddende den Goden, dat hunnen Eedt niet eer gebroken worde, voor dat ijser op t'water en soude drijven: dit gheseyt hebbende, wierpent in't water: want sy hadden t'ghevoelen, dat de ghene die met oprechten ghemoede en ongheveynst swoeren, vermochten te houden in bloote handen sonder verbranden een heet gloeyende ijser. Nu de overschoon Helena, is te deele ghevallen den Coningh van Lacedemonien Menelaus, soon van Atreus, en broeder van Agamemnon, Coningh van Mycenen en Argos. Hier nae ist gheschiedt, dat Paris (die nu een soon Priami gekent was) is gesonden gheweest als Ghesant met twintigh Galeyen, om te gaen weder eysschen zijn oude Moeye Hesione, Laomedons dochter, die door Hercules was gegheven aen Telamon, den Coningh van Salamis: op welcke reyse hem Menelaus seer goet onthael dede. Doe hy nu weder keerde, en niet hadde connen uytrichten, heeft willens vergheten de groote beleeftheyt, en het heerlijck onthael, hem van Menelao gheschiedt: want hy hem ontvoerde, door verleydighe vryagie, zijn Huysvrouwe de de schoon Helena, welcke hem van Venus belooft was, doe hy haer den^* prijs der schoonheyt gaf: hoewel hy aen OEnone de Nymphe was verlooft. Dit geschiede terwijlen Menelaus was gereyst in Creta, om eenige belangende saeck. Niet alleen ontvoerde hy Helena, maer nam oock mede al haer besonderste schatten, Iuweelen, en costlijckheden. Doch Herodotus in zijn Clio seght, dat Paris niet ghesonden was om Hesione: maer dat hy gheprickelt, en verweckt is geworden, door d'onstichtighe voorbeelden van ander, die voorhenen sulcke stucken hadden aenghericht: want die van Egypten hadden onghestraft den Griecken ontschaeckt Io: en de Griecken Europa den Egyptenaren ontvoert: de Vlies-helden Medea, aen die van Colchos: welcke sy niet weder gaven den genen, diese quamen weder eysschen. Paris wesende heel ontsteken in liefden, heeft dan uyt eyghen voornemen desen tocht bestaen (soo eenige meenen) en in't af wesen van Menelaus, de stadt Lacedemonien overvallen, ghewonnen, nemende met hem Helena, want weere dat sy daer teghen dede, nemende met eenen mede alle de Coninghlijcke schatten. Een ander verhaelt, dat Paris noch Gesant, noch door voorbeelden verweckt was: maer dat hy door den raedt van Venus daer henen reysde, en op Helena (door t'ghesicht) soo seer verliefde, dat hyse ontschaeckte. Terwijlen de Zee-Goddinne Ino, de dochter Cadmi, met de Nonnen van Bacchus, was doende met Offerhanden te doen, op den oever der Zee, alwaer altijt het volck in grooter overvloedicheyt

* Vreemde wijsen van Eedt-sweeren, by den oude Heydenen.

* Ontschakinghe van Helena.

[fol. 93v]

hem tegenwoordigh maeckte te wesen: alsoo dat het hem licht viel, van daer Helena in zijn Galeye te nemen, en met eenen alle de besonderste dinghen, die Menelaus in zijn huys hadde. Nu wederkeerende van Sparta nae Troyen, werdt op de Zee Archipelago overvallen met grooten stormwindt, die hem t'zijnen ondanck dreef op de kuste van Egypten, alwaer hy most anckeren in een van den monden des Nijls, alwaer een Hercules Kerck was, van sulcker vrijheyt, dat wanneer daer eenigh slave in geraeckte, en eenigh heyligh lidtteycken des selven Gods hadde ontfanghen, was hy vry, en niemant mocht hem weder vanghen. Paris slaven desen snof in de neuse hebbende, namen desen Tempel in, en beschuldighden hun Meester aen den Priesteren, en des Stadts Oversten, Thonis geheeten, van verraedt en trouwloosheyt aen hun Heere Menelaum ghedaen: welcken nae dat hy desen gast alle beleeftheyt en eere ghedaen hadde, die men is moghelijck te doen, werdt al te qualijck gheloont: want den ondanckbaren gast hadde zijnen vriendtlijcken Weerdt ontvoert zijn lieve Huysvrouwe, en al zijnen schat en besten huysraedt berooft. Thonis dit gheboodtschapt hebbende aen Proteum, die doe ter tijdt heerschapte^* in Egypten. Den Coningh gheboodt, datmen hem ghekoort en gebonden voor hem soude brenghen, om te hooren wat onschult hy te doen hadde. Hier werden zijn schepen beslaghen, hy en Helena, met die slaven zijn beschuldighers, ghebracht binnen Memphis voor den Coningh Proteus. Paris heeft vrymoedigch zijnen naem, gheslacht, en landt beleden: maer de sake van Helena verdraeyende, werdt van den slaven wedersproken, die al den handel te kennen gaven. Doch Proteo docht onbehoorlijck te doen sterven een reysende Man, dien de winden aen zijn lants grentsen hadden ghedreven: daerom hem met woorden straffende, liet hem varen met zijn vlote, en al wat hem toe quam, behoudende Helenam, met alle den gheroofden schat, tot dat haer Man daer nae quam vereysschen. Ander seggen, dat Paris van daer is gecomen in Phrygien, sonder dat hem yet ontnomen was. Eenighe meenen, dat hy niet mede bracht als het beeldt van Helena. Doch t'ghemeen ghevoelen van ander is, dat hy van Sparta met zijn nieuw Vrouwe is recht henen t'huys gecomen. En dat de Troyanen den Griecksche Ghesanten, die haer met den rijckdom weder quamen eysschen, geensins hooren en wilden: waer op die groote krijgh-vloot is ghevolght, en nae het thien Iaersche belegh den grouwlijcken onderganch van Troyen. Nu sal tijdt zijn, dat wy gaen besien, wat ons onder dese Fabulen leerlijcx wort aenghewesen. Eerstlijck meenen eenighe, dat van Peleus^* en Thetis, is een ware gheschiedenis, dat hy haer veel reysen hadde tot zijn Vrouw begheert, en alsoo dickmael, en op soo veel wijsen was afgheslaghen, en versteken gheweest, als onsen Poeet veranderinghen versiert te wesen gheschiet: en haer nae veel moeyten vercreghen hebbende, aen haer ghewonnen heeft den vermaerden Heldt Achilles, daer wy noch van te verhalen hebben. By desen arbeydt Pelei, om Thetis te vercrijghen, mach gheleert worden, dat den Mensch veel valsche meeninghen, en quade ghenegentheden voor^* by moet, en overwinnen: oock volghen goeden en Godtlijcken raedt, aleer hy de rechte wijsheyt, die in alle redelijckheyt en maticheyt bestaet, can vercrijghen, en vruchtbaer worden in deughtsaem eerlijcke wercken, en door de wijsheyt baren rechte welsprekentheyt, oft verstandighe redenen, als een vrucht der lippen, ghelijck als Achilles een lippe is te segghen. Op dese Bruy-

* Paris gevanghen ghebracht voor Proteus, Coningh van Egypten.

* Historisch uytlegh op Peleus.

* Leerlijcke uytlegginghe op de vryagie van Peleus.

[fol. 94r]

loft nu van Peleus en Thetis, is oock natuerlijcke uytlegginghe, en wijst aen,^* dat alle natuerlijcke lichamen worden gheteelt door het vermenghen van de hooftstoffen, aerde, en water, met hulpe der hitten: want Pelos in Griecx beteyckent slijck, en Thetis water. Alle Goden hebben sich laten vinden in dit vermenghen deser twee, ghelijck in eenighe Bruyloft, om dies wille dat geen stoffen alleenlijck ghenoechsaem en zijn, indien den wercker daer zijn handt niet toe en doet. En ghemerckt de Siele des Menschen yet anders, en edelder is, als eenighe verganghlijcke stoffe: soo wiert gheseyt, dat de Goden in't ghemeen en ghesaemdlijck de Siele in den lichaem bestelden, en dat de Siele van elcke Hemelsche deught yet was deelachtich, en dit soude wesen de vergaderinghe aller Goden in Pelops en Thetis Bruyloft, alwaer de tweedracht alleen uytgelaten was: om dat alle dingen op deser Weerelt bestaen en cracht hebben door vriendtschap, en ghematicheyt. Maer wanneer tweedracht, en onghelijckheyt der natuerlijcke crachten overvallen, oft geweldigh worden, dan vergaet niet alleen de ghematicheyt: maer de heel t'saemstellinghe wort los en versmilt. Want even ghelijck vriendtlijckheyt en eenicheyt, beginselen der teelinghen zijn: alsoo zijn oock tweedracht, twist en gekijf, beginselen des verderfs. Deser toevallen zijn oock onderworpen Landen, Steden, en Staten, soo wel als elck besonder lichaem: want daer is geen dinghen datse lichtlijcker doet vervallen, en ellendigh maeckt, als de swarte vuyle tweedracht, welcke daeghlijcx den twist-appel tusschen de dry Goddinnen, Iuno, Pallas, en Venus, werpt: want het valt menigen onlijdlijck ghenoech, te sien heerschen d'onwetende, en die in wijsheyt onbesocht zijn, over die veel verstandiger zijn: de arme over de rijcke: d'ondeughende en lichtveerdighe over de ghestadighe, en ghematighde: want te vinden yemant die te samen rijck, wijs, en matigh is, waer soo licht niet te doen: maer vondtmer een deel sulcke, niemant soude haest weygheren van hun te wesen gheheerschapt, en geboden. Het Parissche^* vonnis wijst aen, en gheeft oorsaeck t'ontsteken den borsten der ghener, die te heerschen vercoren, oft gheboren zijn, hun te vercieren met heerlijcke deughden, te weten, ghestadicheyt, wijsheyt, maticheyt, en voorsichticheyt, om alsoo gheluckigh te wesen in alle aenslagen: meenende een voorbeeldt aen Paris, die Wijsheyt, en Rijckdom niet achtede, vercoos oncuysheyt, veroorsakende zijns Vaderlandts verderf, zijn eyghen, en zijns vrienden doot, en jammerlijcken ondergang: daer hy door Wijsheyt en Rijckdom zijn Rijck hadt mogen opbouwen, en heerlijck maken, en zijn vrienden in vreuchdighen voorspoet onderhouden. Nu alsoo yeder Mensch in sich selven heeft eenige bysonder gheneyghtheyt, daer den aerdt zijner vochticheyt ghenuecht en sinlijckheyt in heeft, meer als in eenigh ander dinghen: soo wort Paris by eenighe verstaen, den vleeschlijcken lust te wesen die welvaert, en Wijsheyt verlatende, vercoos een oneerlijck leven, dat geen doen en is van een oprecht Heere noch Borger: want sulck Mensch is seer sorghlijck, daer en is geen gastvryigh recht, noch eerlijcke Wet, die hy niet en soude ghewelt doen, oft breken. De oude Dichters dan, ons de snootheyt en onbedachtheyt van desen Paris voorstellende, hebben ons willen dringhen te verdoemen, oft versaken ons eyghen dwaesheyt: want (ghelijck wy in't vierde Boeck hebben verhaelt) is Venus naem Aphrodite, oft Aphrosyne, te segghen, sotheyt, en beroeringhe des gheests, soo Euripides in zijn Troades te kennen gheeft. Hier moghen wy oock by voegen

* Natuerlijcke uytlegginghe op de Bruyloft van Peleus, en Thetis.

* Leerlijcke uytlegginghen op t'vonnis van Paris.

[fol. 94v]

d'uytlegginghe, die Apuleius op zijn Paris oordeel heeft. Venus, oft dese sotheyt, den Appel der verwinninghe, door gifte, en uyt sotte gunst, onrechtlijck toegewesen zijnde, seght aldus: Wat verwondert ghy u dan, o alder snoodste coppen, jae veel meer vierscharighe, oft pleytbanckighe beesten, oft lang gerockte gieren, soo nu alle Rechteren hun vonnis en uytspraeck om loon te coop stellen? als in't begin van alle dinghen de gonst, oft lieftallicheyt onder Goden en Menschen, t'recht gedreven en verdorven heeft: en tot t'oorsprongigh oordeel, door raedt des grooten Iuppiter, was vercoren Rechter een Landtsman en Schaep-hoeder, die om winst van wellust het recht vercocht heeft, oock met verderf van zijn gantsch gheslacht. Ghelijck dan de oude ghedichten bestraffen in't ghemeen alle misbruyck, en ongherechticheyt onder alderley staten der Menschen, worden hier wat hardt by den hayr getrocken, ontrouwe Richters, die uyt gonst, en om gheschencken, het recht buyghen en crommen: aenwijsende met eenen, dat in't ghemeen, en in't bysonder yeghelijck Mensch behoort te hebben een goet oordeel: dat het de Ieught tot groote schade en verderf streckt, sich niet te begheven tot der wijsheyt, maer sich een sot lichtveerdich leven te leyden aenwent. Soo datter haest niet schadelijcker en is in den Menschen, als een verkeert quaet oordeel: want hier uyt ontstaet ter Weerelt, alle quade oneenicheden, krijghen, beroerten, en ellenden: en dit quaet oordeel heeft alleen zijnen oorsprong uyt het onverstant, dat een verderflijck ghedrocht en Sphinx is op den wegh onses tijdlijcken levens. Nu wy de Bruyloft van Thetis voorby zijn, behoeven wy te hebben haren soon Achilles.