Het schilder-boeck

Van Venus.

Mars, als verhaelt is, soude geboren wesen sonder Vader: en Venus, nae^* d'oude gedichten, en soude geen Moeder hebben gehadt, maer van den schuyme der Zee voortgecomen zijn, en van den bloede des Hemels, te weten, van Coelius: want doe Saturnus met de seyssen oft sickel zijnen Vader Coelio de eyghenis oft manlijckheyt af hadde gesneden, werp hyse in de Zee, en van^* het schuym, dat van dit werpen op de Zee quam drijven, is hier van voortghecomen Venus. Hierom werdt sy gheheeten Aphrogenia, als geboren van het schuym, dat op Griecx geheeten wort Aphros. Eenighe noemen haer Aphrodite, op Griecx soo veel, als schuymighe, oft schuymster: Oock seght Aristoteles, dat het zaedt schuymigh is. Doch en is sy niet alleen geheeten Aphrodite, nae het schuym: maer haren naem heeft oock oorsprong van t'woort Aphrosyne,^* t'welck gheseyt is sotheyt, en beroeringe des geests. Venus dan in de Zee geboren wesende, soude zijn ontfangen geweest in een schulp, oft Peerel-moeder, en soude daer mede in het Eylandt Cypers zijn aengheswommen, en daer

* Van Venus gheboorte uyt der Zee.

* Venus heet Aphrogenia, om datse van't Zeeschuym voortquam.

* Venus soud' aengecomen sijn in Cypers.

[fol. 29r]

ten eersten ghewelcomt van Cupido: want soo was sy uytghebeeldt in eenen Tempel in Grieck-landt, gelijck Pausanias verhaelt. Doe sy te lande gecomen was, drooghde sy vast met beyde handen haer aensicht en hayr van het Zee-water, en openbaerde haer eerst te Paphos. Homerus seght: Doe Zephyrus haer over de Zee hadde ghevoert in Cypers, hebben de Vren het last aengenomen haer te voesteren oft te voeden, en hebbense gecleedt en verciert, gelijck in der Goden Lofsangh des verhaelden Homeri te sien is, daer aldus staet:

Cytheraea de schoone ick op de Luyt ben singend,
Die met vergulden vlecht haer hooft is moy omringend,
Wien t'Cypersch Eylandt oock haer, als sijn Vrouw vermaert,
De schuldigh' eere geeft, jae Cypers daer ter vaert
Sy met een soet geblas des Zephyrs quam gedreven
Licht over t'golvigh veldt, met sachte schuym verheven,
Daer d'Vren jonstigh haer ontfingen met ootmoedt,
En met een goet onthael wel conden in gemoedt,
Godlijcke cleeren reyn, aen t'lijf haer gaende trecken,
En haer schoon blonde hayr met gulden spansels decken.

Hier en seght hy niet, datse in Cypers quam in een schulp: maer dat Zephyrus haer daer bracht met het schuym der Zee. L. Gyraldus verhaelt, dat Festus beschrijft, dat Venus eerstmael aenquam in de schulp, in het Eylandt Cythera,^* waerom datse soude zijn ghenoemt Cytheraea, Cythereia, en Cytheris, oft om dat in't voornoemde Eylandt gheweest is eenen ouden Tempel van Venus. Nu wy van haren naem oft namen te verhalen voor hebben, is te weten, dat den eygen naem Venus by den Latijnen zijnen oorsprong oft eygenschap heeft van het comen, dat sy tot alle dinghen comt, oft om dat alle dingen door haer voortcomen. Sy wort oock geheeten Cypris, en Cypria, om datse te Cypers was gheeert: alwaer sy (gelijck Lactantius seght) de Hoeren-const geoeffent, en den Vrouwen aldaer eerst gheleert heeft met sulck ghewin hen te gheneeren. Onder ander Tibullus noemtse met den naem Cypria, daer hy seght:

O Cypria, in u schulp ghevoert goetgunstigh sijt.

Sy was noch gheheeten Philomedeia, oft Philomeides Aphrodite, dat is, de lachlievende Venus, lachsaem, oft lachbaer, als die niet en begeert als lacchen en vroylijckheyt. Sy hiet Erycina, nae eenen bergh in Cycilien, daer AEneas haer ter eeren eenen uytnemenden Tempel hadde gebout. Verticordia hietse, dat is, herte-beweeghster. Hetaira Aphrodite, dat is, de lieflijcke oft vriendlijcke Venus: en was van d'Atheners geeert, also Apolodorus schrijft, om datse Vrijers en Vrijsters vereenight. Mitheenna hietse Scotia Venus, nae de duysternis, nae een eensaem doncker plaetse, daer sy een heerlijcke feest hadde, oft om dat haer wercken in duyster geschieden. Sy hadde noch veel namen, hier te lang te verhalen. Sy was ooc geheeten Somer oft April-Goddinne, en Goddinne der Hoven oft Tuynen, daer sy in was gestelt om het teelen en wasdom: want sy was Goddinne der telinge, oncuysheyt, wellusticheyt, aerdicheyt, troetelinge, en dergelijcke: gelijck veel sulcke dingen in haren gordel Cestus waren uytgebeelt: want^* hy was vol soeticheyt, vriendelijcke woordekens, goetgonsticheyt, lieflijcheyt, wijsmakinge, en cleen minne-bedrogh gheweven oft gevlochten, met alderley strijdige tegenstandicheden, eygen oft bequaem de lesschende liefde t'ontsteken, gelijck met vyerslagh en baenst, aenlockingen der liefden, en liefdighe veron-

* Verscheyden namen van Venus.

* Van Venus gordel, wat daer in was uytgebeelt.

[fol. 29v]

weericheyt, en goetgonstighe onthalinghe, weygeringe, soete grijnekens oft lachskens, minnebreuck, en versoeninge, spijticheyt, vriendelijck toelaet, harde antwoordt, hope, wanhope, lacchen, schreyen, vreucht, verdriet, en ander derghelijcke vernieuwinge der prickelingen, die de slaperige wackert, en seerder doen gaen als sy willen, gelijck dese wercken op den halsbandt oft gordel Veneris van Homero in't 14^e. Boeck der Illiaden, aldus zijn beschreven:

S'onbandt den bandt bewrocht, al metter naeld bestickt,
Beschildert duysentfout: want hier in sijn gheschickt
De koesteringen al, en al de lieflijckheden,
De trecken loos, t'aenlock, t'gebaer, geveynsde zeden
T'behagen oock daer by, de vriendlijckheyt seer soet,
En lust om met zijn paer te paren tot gebroedt:
Hier oock vryage praet, verleyder der gemoeden,
Die selfs oock t'herte steelt des alderwijsten vroeden.

Boven al dese eygenschappen was dese soete Goddin soo beleeft en genadigh, datse niet dede als lacchen met de valsche Eeden, die de Minnaers by haren naem deden, soo Tibullus in't eerste zijner Claegh-dichten oft Elegien seght:

By Venus mogen vry wel Eeden sijn gesworen,
Sy vliegen in de locht en in de Zee verloren.

Dus isser van dese Vrouw Venus veel gheraes: Maer is t'aenmercken, om goede uytcomst van dese Heydensche versieringen te hebben, hoe dat eenighe oude Dichters hebben gesocht hun eygen ongeschickt vuyl leven te verschoonen, met van hun Goden veel snootheden te versieren: D'een maeckte Bacchum een dronckaert, d'ander Mars een wreet Tyran, en Venus een overspelighe Hoere: uyt welcke ghedichten veel quaets is onstaen, alsoo dat noch ter tijdt den naesmaeck van dit snoode onredelijck ghebrouw oft giftigen dranck den Menschen ontsinnight, betoovert, en verblindt: Alsoo dat onder ander, de vuyl zonde der oncuysheyt, oft des overspels, wort Venus werck, oft t'werck van een Hemelsche Goddinne geheeten, en de overspelers, hoeren en boeven, Venus kinderen, Venus dieren en wichten: Roovers en moorders, oft twistliefdighe dulcoppige vechters, Mars kinderen, en cloecke Helden: Grove suypers en dronckaerts, kinderen van den Godt Bacchus, en soo voorts. Dus hebben grouwlijcke zonden, en vuyle schanden, tot een schaedlijck ontstichten, ter Weerelt eenen schijnbaren en fraeyen glimp, oft aensienlijcken glans, behouden. Bacchus segghen de Poeten was oock den Wapen oft Schilt-drager^* van Venus: want sy sonder malcander qualijck connen verblijden. Waer op Terentius in zijn Cluchtspel van den Besneden oft Ghelubden seght:

Want Venus is coudt, wanneer sy
Noch Liber noch Ceres heeft by.

Dese Venus soude door den dienst der Horae, dat zijn d'Vren, gebracht oft gevoert zijn in den Hemel, seer heerlijck gheciert en ghecleedt, en aldaer van al t'Hemelsche gheselschap ghewelcomt, en de handt ghekust, en alle Goden vondense soo schoon en behaeghlijck, dat elck op haer verlieft, haer wel te Wijf hadde willen hebben. Nu comt Cicero in't 3^e. Boeck der Natuere der Goden^* voort met meer Venus, verscheyden Ouders hebbende: d'eerste, was dochter van den Hemel, en van den Dagh: de tweede, gheteelt van t'schuym der Zee, welcke by Mercurio hadde Cupido, tweeden des naems: de derde, dochter van

* Bacchus den Schilt-knecht van Venus.

* Verscheyden Venus.

[fol. 30r]

Iuppiter en Dione, dese trouwde Vulcanus, en hadde by Mars den Anteros: de vierde was gheteelt van Syrus en Syria, dese was oock gheheeten Astarte, en trouwde den schoonen Adonis. Pausanias verhaelter oock drie, welcker beelden Harmonia dede maken van t'hout van Cadmus haer Mans schip, en sy offerde hem dese, en gaf elcke haren eygen naem: d'eerste noemde sy Vrania, oft Hemelsche Venus, ter oorsaeck van haer kuyssche suyver liefde, vergrouwelende voor alle vleeschelijcke versellinghe: de tweede Pandemus, volckighe, oft des ghemeenen volcx, de welcke tracht tot het volbrengen der vleeschlijcke wercken: de derde, Apostraphia, gelijck afkeerende oft belettende t'Mensch geslacht van de vuyle wellusten, en de wercken der selver, die teghen natuersche Wetten strijden. Maer Plato in't Bancket seght, datter zijn twee Venus, en twee^* Cupidons: want Venus is niet sonder Cupido. D'een Venus, seght hy, is ouder als d'ander, en is sonder Moeder, dochter des Hemels, die wy noemen Hemelsche, reyne en kuyssche, niet anders soeckende als een lichtende blinckentheyt in der Godtheyt: oft door een seer vyerige liefde die sy in ons baert, onse Sielen te vereenigen met t'Godlijcke wesen, als die t'beeldt en teecken des selven is. D'ander is de jongste dochter van Iuppiter en Dione, dese wort ghenoemt volcksche, vleeschlijcke, wellustige, gemeenlijck haer onthoudende in eensaem holen, en doncker plaetsen, om dat haer wercken verborgen willen wesen: dese noemt Pausanias te deser oorsaeck Melaena, dat is, de swarte. Dese verscheydenheyt verhaelt hebbende, is nochtans het ghemeenste gevoelen, dat Venus was uyt t'Zee-schuym gheboren, en eerst van den Nymphen ontfangen, haer eerst vertreck nemende tot den bergh Cythera, en van daer te Cypers, en dat onder haer voeten bloemen zijn ghewassen. Sy wort gemaeckt met een Peerel-moeder oft schulp in de handt: haer Koetse-peerden zijn twee Duyven, en twee Swanen: de Duyven soude sy bemint hebben, om den goeden dienst die haer eens dede de Nymphe Peristera: waer van dus versiert is. Cupido, de Liefde,^* eens wesende met zijn Moeder in een genuechlijcke plaetse, al gheverwet oft overdeckt met alderley bloemen, weddede tegen haer, dat hy eens soo veel oft meer bloemen als sy soude plocken en vergaderen: Venus weddede neen. Dus also elck zijn vlijt dede om meest te lesen, de Liefde door de veerdicheyt zijner wiecken vliegende snel van bloem tot bloem, soude overtreffen hebben, dan daer is op t'slagh ghecomen de Nymphe Peristera, die haer schickte op de sijde der Goddinne, en lasen t'samen soo veel bloemen, dat den cleenen Liefde-Godt de weddinghe verloos, waerom hyse uyt onverduldicheyt veranderde in den voghel van haren naem, te weten, in de Duyve, die de Griecken Peristera hieten. Doch Sappho versiert, dat Veneris waghen was ghetrocken van Musschen, als wesende onkuyssche vogelen. Ander meenen, t'was om dat de Griecken met sulcken naem oock der Mannen lidt meenden. Sy droegh op't hooft eenen krans van Provence Roosen, die van t'bloedt van Adonis zijn voortghecomen, waer van t'zijnder plaetse volght. Den Myrteboom wordt haer toegheeygent, om dat hy cracht soude hebben tusschen twee liefde t'ontsteken en t'onderhouden, en is een gewas dat geern by der Zee is, daer Venus uyt quam. Venus was oock met boge en pijlen beschreven, als men sien mach in de Medea van Euripides, daer hy haer doet segghen:

O Cypris, laet te geenen wijlen
Wt uwen suyckerigen Tros,

* Twee Venus en Cupidons,

* Peristera, wert in een Duyf verandert van Cupido, waerom de Duyven Venus treck-peerden sijn.

[fol. 30v]

 

Met soet aenlock behonight los,

 

Te mywaert niet een van u pijlen:

 

Noch met verstaelden schicht der minnen,

 

Wt uwen koker guldigh claer,

 

Mijn suyver borst comt niet te naer,

 

Te quetsen wilt haer niet beginnen.

Iuliaen Egypter tuyght oock desghelijcx, datse bogen en pijlen voert: so doet Virgilius in't eerste der AEneidos. Eer wy noch van Venus scheyden, moeten^* wy van haer kinderen verhalen. By Anchises hadde sy AEneas: by Mars, Harmonia, so Hesiodus tuyght: by Mercurium, den Hermaphrodijt. Onder ander, door't aentasten van Iunos betooverde handt, baerde sy Priapum. Men seght oock, dat de wijsmakinghe, in Griecx Pitho, haer dochter is, om dat de welsprekentheyt in de liefde voeghlijck is: daerom wordt Mercurius haer gheselle onder de Gratien geheeten, en Cupido Mercurij soon. Hesiodus seght, dat sy by Mars hadde de Vreese, en de Bleeckheyt. Veel meer kinderen hadde sy: Oock den voorverhaelden Anteros by Mars. Lilius Gyraldus seght, Anteros^* eenen naem te wesen van Cupido, die de liefde doet over en weder comen. Oft gelijck sommige meenen, soude Anteros wesen Tegen-liefde: want daer waren in de Schole der Eleen d'uytbeeldingen van Liefde en Tegen-liefde. Cupido hadde eenen Palmtack, die Tegen-liefde oft Anteros hem pooghde uyt de handen te nemen. Cartarius seght, dat Anteros was eenen Godt, den welcken straffinge oeffende over een yeder, die niet en beminde oft lief en hadde yemant anders, die hem liefde toedroegh oft beminde, te weten, die de liefde van ander niet met ghelijcke liefde en betaelde: maer en was geenen Godt die onliefde verweckte, ghelijck sommige meenen: want men mach hem houden te wesen, vergeldt van liefde, oft weder-liefde, oft liefde voor liefde. Porphyrius den Philosooph tot bevestigen schrijft van hem aldus: Venus hadde ghebaert Cupido, en doe veel tijdt verloopen was, werdt sy te mercken dat hy weynich oft niet ghewassen was, maer bleef schier soo cleen als doe hy gheboren was: heeft daerom raedt ghevraeght aen t'geheymnis van de Goddinne Themis, hoe sy daer in mocht voorsien. Haer wierdt gheantwoordt, Dat soo langhe^* Cupido alleen bleve nemmermeer en soude wassen, maer moste hem baren een broeder, op datse onderlinge liefde haden, en dan soude Cupido wassen alsoo veel als behoeven soude. Venus t'geheymnis geloovende, baerde Anteros: soo haest en was desen niet gheboren, Cupido en begon te wassen, zijn wiecken te verbreyden en uyt te strecken, en cloeckmoedigh voort te stappen. En t'is soo met dese twee gestelt, dat geen tijdt oft selden den eenen yet is sonder d'ander: en wanneer Cupido siet, dat Anteros wasset en groot wordt, soo wilt hy hem noch meerder toonen: siet hy hem cleen, hy wordt van gelijcken cleen, hoewel het Anteros hem dickwils ten spijte doet. Dus wast de liefde in den persoon, die ghelijcke liefde ghedregen wordt: want den gheliefden moet den lievenden lieven. Dat dese twee verhaelde om den Palm strijdende in der Griecken Scholen waren gestelt, soude wesen om de Ieught tot onderlinge liefde te verwecken, als eenighe meenen: maer ick acht dat het was, dat yeder soude hebben lust om in leeringe t'overtreffen zijnen geselle: ghelijck sulcx aen den constigen Schilders wort ghespeurt, die hebbende yemandt die beter te doen soeckt, te meer van den lust gheprickelt zijn om constigher te worden: soo gaet het oock

* VVat kinderen Venus hadde.

* Anteros wat hy is.

* Cupido con sonder den Anteros niet wassen.

[fol. 31r]

met den Tegen-vrijers, die een Dochter t'samen vrijen, want dan wordt de liefde te vyeriger. Noch souden de dry Gracien wesen de dochteren van Venus en Bacchus, nae dat sommighe schrijven. Ander seggen, sy waren haer toegewijdt oft gheeyghent, om datse niet en doet sonder wetenschap der Gratien: want gelijck als Pausanias seght, Venus doe sy den twist-appel van Paris ontfangen soude, dede sy by haer comen Hymeneum, Cupido, de Charites, oft de Liefdekens, en de Gracien. Eyndlijck nu, Venus en is niet anders als de verborgen^* begeerlijckheyt en lust, die de Natuere bestelt en ghevoeght heeft in alderley dieren, tot voort-teelinghe: waer van wy claer bewijs hebben, als de Lentische laeuwicheyt der locht alle dingen gheneghen maeckt, en verweckt te teelen zijns ghelijck. Waerom Lucretius t'koel windeken Aura, en t'geblas des Westen windts oft Zephyri, seght te wesen boden oft voorloopers van Venus.^* Sy wort geseyt uyt t'schuym der Zee gheboren te wesen, om dat het teelighe zaedt der Dieren niet anders is als t'schuym des bloets, het welck siedende boven drijft oft swemt: oock de pekel, oft soutte vochticheyt, gheeft tot der voort-teelinge niet weynigh behulps, met verweckinghe tot oncuysheyt door haer hitte en scherpicheyt. Dat Venus waghen onder ander dieren wort oock voortghetrocken van Swanen, is, om dat de ghene die puntigh, claer,^* geestigh en fraey zijn, zijn bequaemst ter vryagie, en worden meest bemint: gelijck de Swane een van de witste en schoonste vogelen is. De Gratien waren dochters der Hemelsche Venus, om der mildtheyt wille, die men aen allen luyden met eeren moet oeffenen: eene van dryen toonde haer den rugghe, en twee t'aensicht, bewijsende dat een eerlijck Mensch voor een, twee vriendtschappen oft mildtheden doende is.

De Fabel van Leucothoë mach verstaen zijn, dat onder den volcken van^* Achemenia, is een plaetse overvloedigh van Wieroock, die Leucothoë was geheeten, daer de Sonne seer heet schijnende, schijnt op verlieft, en comt daer ingelijckenisse van de Moeder, te weten, sy bewijst den Wieroock-geerdekens een voedighe hulpe, soo datse van der aerden vochticheyt hebbende, in wasdom toenemen, en beclijven.

De Fabel van Clytië is anders niet, als d'ongeluckicheyt der verliefde, die^* seer ontsteken met yver oft jaloersije, keeren en draeyen menichmael om end' om t'gheliefde, vreesende dat te verliesen, wesende geleken de bloem Elitropio, een groote roode bloem, die altijt keert nae de Sonne, Torn al Sole by d'Italianen geheeten, en by ons Sonne-bloem.

De Fabel van den Ionghelingh Daphnis, die door yverighe liefde tot de^* Nymphe Thalia in steen veranderde, vindtmen by geen Schrijvers, al ist dat Theocrites en Virgilius in hun Herder-liedeken s zijn groot ongeval beschreyen. Diodorus schrijft doch van Daphnis, den soon Mercurij, den welcken was berooft van het licht zijner ooghen, door yver der liefden tot eender Nymphe, t'welck soo veel gheseyt is, als in steen te wesen verandert, dewijl een blindt Man is te gelijcken by eenen steenen Man. Noch minder vindtmen de Fabel van Scython, dan wel van eenen, die een Heere was in Thracien, hier niet hebbende eenige overeencomst. Van Celmus in Diamant, en de Curetes uyt den Regen, vindtmen geen beschrijvinge, alhoewel eenighe hebben gewilt, dat dit volck om t'verachten des Godsdienst, was door den Regen vernielt, en weder gewassen met den Campernoelen. Van Crocos vintmen ooc niet bysonders.

* Natuerlijck uytlegginghe wat Venus is.

* Aura en Zephyrus voorloopers van Venus.

* Swanen in Venus waghen waerom.

* Van Leucothoë.

* Van Clytië in de Sonne-bloem.

* Van den jongheling Daphnis.

[fol. 31v]

De Fabel van Hermaphroditus, en Salmacis, hier van vind' ick by eenighe^* uytlegginge, die om eerbaerheyts wille verdient verswegen. Het willen oock eenige duyden, dat Mercurius is een Planeet, die Man by Man, en Vrouw by Vrouw is, te weten, comende by ander Planeten, so dat die onder zijn ghesterte geboren worden, zijn geneyght tot beyde kunden oft sexien: dan ick acht, dese Fonteyn oft Borne Salmacis can bequamelijck gheduydt worden op den Echten staet, dat welck een claer suyver water is, daer twee een worden.

Dat dese Fabel vertelsters, gesusters van Theben, verachtende de Bacchi Feest, veranderden in Vledermuysen: hier by worden gheleken die nemmeer smaken de soetheyt des Wijns, de welcke niet wesende vrolijck noch levende van gheest, daerom doolen hun gheesten in ghedaenten van Vledermuysen, in donckerheyt van snoode nederighe dinghen.

* Van Hermophroditus, en Salmacis.