Het schilder-boeck

Van Chiron.

Chiron, den Meester oft onderwijser van AEsculapius, Hercules, Iason, Castor en Pollux, en meer ander Heeren, verscheyden Schrijvers hem

[fol. 18v]

verscheyden Ouders toeschrijven. Ovidius in't 6^e. Boeck Metamorphoseos, maeckt hem Saturni soon. Apollonius in't eerste Boeck der gulden Vliessche^* reys, geeft hem Philyra tot zijn Moeder: want Saturnus in't Eylandt Philyra, soude hem ghewonnen hebben aen een dochter van den Ocean, gheheeten Philyra: en hy vreesende zijn huysvrouwe Rhea hem in overspel bevinden mocht, had hem verandert in een Peerdts ghedaente, en daerom soude Chiron half Mensch half Peerdt gheboren zijn gheweest, ghelijck dan Apollonij ghedichten mede brenghen in zijn gulden Vlies-reyse, segghende:

Aldus geseylt voor windt door t'vochte veldt eenpaer,
Sy quamen nemen landt in't Philyrsch Eylandt: waer
Saturnus voortijts heeft (doe hy den Scepter boven
Noch in den Hemel hiel, en Iuppiter verschoven
Noch onder Ida soogh, door der Cureters sorgh)
De schoon Philyra omhelst, uyt liefden: maer verborgh
T'bedrogh soo heymlijck niet, sijn Wijf en quam ontdecken
Dees twee ghelieven daer, des mosten sy vertrecken,
Alst noch geen pas en gaf: d'een smijt de Peerdtsche maen
Ten hals af, en hy doet den Echo wederslaen
Met briesschen over al: en d'ander seer beduchtigh,
Ontsteken root beschaemt, die loopt ten land' uyt vluchtigh.

Tot in Pelasgia vertreckt sy in een hoeck,

Beschaduwt lustich groen van menigh Eyck en Bueck,
En baerde Chiron hier, vremdt van gestalt en leden,
Van boven Godt gelijck, en als een Peerdt beneden.

Dees Nymphe Philyra, om so wanschapen kindt bedroeft, en haer vindende in den haet van Rhea, en gedwongen uytlandigh in eeuwige ellendt te leven, badt den Goden te zijn verandert in ander gedaente als eens Menschen, des werdt sy in eenen Lindeboom verandert. Nu Suidas heeft een ander gevoelen van de hercomst van Chiron, en seght hem, en den anderen Centauren, te wesen kinderen van Ixion. Staphylus in zijn Boeck van Thessalien seght, Chiron te zijn geweest een seer verstandigh wijs Man, en een seer ervaren Sterrekijcker. Hy soude hebben te wijve gehadt Chariclo, dochter van Apollo, oft van den Ocean, oft Perseus, nae eeniger meeninge. Dese Chariclo, doe de gulden Vlies Helden aen den Zee oever aen leyden, daer Chiron woonde, nam op haren arem den jongen Achilles, die by hun te voesteren en opvoeden was, en liep na de haven, en liet hem zijnen Vader Peleus, die van t'geselschap was, sien. Chiron oudt geworden wesende, trock woonen in een eensaem Wildernisse, op den bergh Pelion, daer hy hem besigh hiel cruyden te soecken, en hun crachten te beproeven, en soude d'eerste zijn geweest, die der cruyden cracht en weerdicheyt onderkende: en wert hier in so verstandigh, dat hy groote eere daer van hadde: en dewijl hy oock de wonden met een lichte hant conde genesen, wert hy genoemt Chiron, want Cheir is te seggen^* hant. Hem wort ooc t'zijnen lof nae geseyt, dat hy eerst den Menschen leerde hun schicken tot gerechticheyt, en gewesen de wijse des gerichts, en de gedaente des Eedtsweerens, Offerhanden en Feest-dagen, jae al wat den Godlijcken verbonde belangt oft aengaende is. Diana, doe hy in de Wildernis woonde, leerde hem ooc de Iacht-const. Oock con hy so met de Herp spelen, dat hy daer door eenige siecken soude hebben ghenesen, also Staphylus verhaelt. Hy hadde oock

* Van de ouders van Chiron.

* VVat Chiron beduyt.

[fol. 19r]

by de Nymphe Chariclo een dochter, die hy gewonnen hadde op den cant van de vliet Caicus, geheeten nae de snelheyt des vliets Ocyrrhoë. Van dese hebben^* wy in onsen voorhandighen Text, dat sy voorsegghen con oft waerseggen: en siende by haer Vader den Godt AEsculapium te voester, voorseyde, dat hy door Artsny dooden soude verwecken: maer dat hy om een verresen lichaem van zijnen Grootvader geblixemt, de macht soude verliesen sulcx meer te doen. Nu hadde hy (als geseyt is) Minos soon verweckt: oock also in onsen Text in't 15e. Boeck te lesen is, verweckte hy Hippolytes: waerom (ghelijck Virgilius seght in het 7e. der AEneidos) Iuppiter verstoort, dat yemandt in zijn Ampt soude treden, en sulcke macht soude hebben, heeft hem met den blixem omghebracht. Eenighe doch seggen, dat dit dooden ghenesen, was alleen gheseyt, dat hy genas Menschen, daer men meer geen hope van leven toe en hadde: waerom Pluto by Iuppiter quam clagen, dat hy zijn neeringe verloos, en zijn Rijck^* te nieten gingh, waerom dan AEsculapius werdt gheblixemt: en dit geschiede een weynich voor den krijgh van Troyen. Apollo om zijn soons doot bedroeft, vergoot veel tranen, die al in Amber veranderden, nae dat Apollonius in't 4^e. Boeck der gulden Vlies-reys verhaelt. Voort voorseyde Ocyrrhoë haer Vader Chirons doot, en dat hy die onsterflijck was, soude wenschen sterflijck te wesen: met eenen vervloeckte sy de waerseggerije, daer sy den Goden soo seer^* mede vertoornt hadde, en werdt geheel in een Meerie verandert, door de gramschap van Iuppiter, waer teghen t'ghebedt van Chiron tot Apollo niet mocht helpen: Hier leert den Poeet, dat het Gode mishaeght, met waerseggherije, oft sulcke tooverighe bygheloovicheyt, om te gaen. Nu om dese Fabel te vervolghen, soo soude dese voorsegginge over Chiron zijn vervult geweest. Men seght, Hercules by hem hadde gheleert de Hemel-const, oft Sterre-kijcken, en doe hy eenigen tijdt daer nae door t'landt treckende, by hem quam herbergen, heeft Chiron gehandelt en besien de pijlen van zijnen gast, de welcke waren bestreken met het vergift en bloet van Hydra en Lerna, en liet van dese pijlen een vallen onversiens in zijnen voet, welck hem een uytnemende pijne verweckte: doch mocht niet sterven, om dat hy van een onsterflijcken Vader: des hy den Goden badt, datse hem wilden genade doen, dat hy zijn leven mocht eyndighen. Het welck van Iuppiter vercregen hebbende, was ghestelt in den Hemel^* onder den sterren, gelijck Hyginus in zijn Boeck van de Sterren beschrijft: en soude soo verandert zijn gheweest in een der twaelf Hemel-teyckenen, en behoudt noch den naem van desen pijl: en men beeldt hem, toonende den pijl uyt de wonde ghetogen hebbende. Van zijn doot zijn wel ander vertellingen, dat hy de wonde genas met cruydt en badinge: dan dit overgeslagen, laet ons sien wat met Chiron ons voorgehouden wort. Eerstlijck is Chiron den soon^* van Saturnus en Philyra, en wort gehouden vinder der Artsny en wond' heerlinge: welcke kennisse is gebaert van den tijdt en van de ervarentheyt: want Saturnus niet anders is, als den tijdt: des Moeders naem canmen uyt twee Griecksche woorden trecken, t'eerste Philé, beteyckenende vriendinne, t'ander Peira, ervarentheyt: Dus des wonden-heelings consten Moeder is Philyra, oft Phileira, nemende een letter wech, van twee enckel een makende, heeftmen^* Phileira. Ocyrhoë was zijn Dochter, om dat dese ghenees-const ghemeenlijck de verdorven vochticheyt den wegh opent, waer door dese dracht te lichter en rasscher uytvloeyt en lost: want dit woordtt Ocyrhoë beteeckent rasch

* Van Ocyrrhoië, dochter van Chiron.

* AEsculapij doot, hoe en waerom.

* Tooverigh waerseggen mishaeght Gode.

* Van Chirons doot oft veranderinghe.

* Natuerlijcke uytlegginge van Chiron en Philyra.

* Oorsprong oft begin der medecijnen.

[fol. 19v]

vloeyen, welck tot der ghenesinghe der wonden seer behoeflijck is: want het besonderste deel der wond' heelinge oft ghenesinge is, de quade vochte stoffen wel te doen lossen, en wech te nemen. Oock is noodigh, om des ghesontheyts bestandicheyt, dat door maticheyt, en een goet wel geschickt leven, onse lichamen van alle vuyle overvloedige vochticheyt vry en los zijn, soo sal den loop onses levens te lichter vallen: en is het anders, dat de lichamen inwendich daer van overladen zijn, moetmense openinge tot den uytgang gheven. Dat Chiron half Mensch half Peerdt was, dat was, om dat hy, daer hy zijn verkeeringhe hadde, t'volck het berijden der Peerden eerst leerde, en om de oorsake voor verhaelt, dat hy Menschen en Peerden, en ander Vee ghenas, oft dat de ghenees-const beyde behoeflijck is. Men seght, zijn Vader en Moeder onsterflijck waren, om dat de kennisse deser Consten oneyndelijck is, en datse s'Menschen gheest tot der volle volcomenheyt noyt heeft connen brenghen. Dat hy eyndlijck nae groot ghetal Iaren begeerde sterven, is te verstaen, dat alle wetenschappen en Consten in der Weerelt door verloop des tijts dickwils vervallen, verminderen, oft veranderen. Hy was by den sterren ghevoeght, om dat d'oude Heydenen waren ghewoon den ghenen Altaren op te rechten, die hun leven en middelen tot t'ghemeen best ghewaeght en ghebruyckt hadden: Dese gaven sy plaetse by den Goden, met lof en roem, en dochten door sulcx de Godsdiensticheyt niet te cort te doen, dewijl sy anderen daer door verweckten, sulcke Helden oft weldadighe nae te volghen.

Nu volght de Fabel van Apollo, oft Phoebus, daer hy Herder is. De Poeten^* versieren, dat hy uyt den Hemel verjaeght, en gebannen was van Iuppiter. Eenighe meenen d'oorsaeck te wesen: onder alle de kinderen van Apollo, was den vermaertsten den AEsculapis, welcken (Als geseyt is)Iuppiter met den blixem vernielde. Apollo niet moghende t'onmgelijck aen Iuppiter wreken,^* keerde al zijnen toorn teghen den Cyclopen, om datse Iuppiter den blixem hadden ghesmeedt, en heeftse met zijn pijlen gheschoten en ghedoodt: Hierom soude hy uyt den Hemel zijn ghejaeght. Van dit ghevoelen is den Poeet Orpheus, in de gulde Vlies-vaert, segghende:

Van Pheres quam Admeet, Apoll' hem eertijts diende,^*
En hy onthiel hem daer, als Herder, hem ontsiende
Voor Iuppiter verstoort, op hem: want hadde fel
Met schieten den Cyclops ghebracht in doots ghequel,
Om dat van hun ghesmeedt den blixem was, waer mede
Iuppiter AEsculaep sijn weerde kindt verdede.

Van deser meeninge is oock Suidas. Nochtans seggen ander, dat dit Cycloper dooden niet en gheschiede om AEsculapij doot, dan om de doot van Phaëton: en Apollo daerom uyt t'Hemelsche gheselschap ghebannen, most in de Weerelt gaen swerven, onderworpen d'ellendicheden der Menschen, als Lucianus tuyght in de T'saemspraeck der dooden. En doe hy hem dus in noodt vondt, vbegaf hem in den dienst van Admetus, den Coningh van Thessalien, te weyden zijn Meerien en kudden, daer soude hy hem neghen Iaer lang gehouden hebben. Eenige meenen, dat hy de Schapen hoedde, ghelijck Pindarus seght:

Apollo s'Weerelts fackel licht,
Wiens blincken schoon den moedt verlicht
Sijns vrienden goet, en doet verblijden:

* Fabel van Apollo, herder.

* Cyclopen van Apollo ghedoodt, waerom.

* Apollo ghebannen uyt den Hemel, waerom.

[fol. 20r]

 

Sijn sorgh en vlijt was in voortijden,

 

Te weyden, met een goet opstel,

 

Sijn wit ghewolde vliesen wel.

Admetus den Coningh werdt hem in grooter viendtschap toeghedaen, doe hy bevondt zijn natuerlijcke ghediensticheyt en vernuft. Onder ander namen werdt hy nae de Vliet, daer hy zijn Vee weydde, gheheeten Amphrysus, als te sien is in't derde der Georgica Virgilij. Van dit weyden der beesten, en dat de Poeten niet over een comen, wat beesten, daer is niet aen gheleghen: want by dat Lilius Gyraldus in zijn sevenste Syntagma beschrijft, aentreckende Phurnutum en Macrobium, is te verstaen, dat Phoebus, te weten, de Sonne, weydet^* oft voedet niet alleen Schapen, maer alderley ghedierten, en alles wat de Aerde voortbrengt: en daerom is hy van den Poeten een Herder versiert te wesen. Dese Fabel heeft evenwel eenen voet oft beginsel, waer van sy voort comt, dat is, uyt een gheschiedenis van Theodontio verhaelt, te weten, dat^* Apollo, wesende Coningh van die van Arcadien, dede zijn Ondersaten zijn ghegheven Wetten onderhouden met soo groote strafheyt, datse op hem vertoornt, hem verjoeghen uyt zijn Rijck, soo dat hy zijn toevlucht most nemen tot Admetus, den Coningh van Thessalien, den welcken hem gaf te heerschen eenigh volck by de Vliet Amphrysus.

De Fabel, van dat Mercurius hem d'Ossen stal, en Battus in den toetsteen^* oft proefsteen veranderde, is genomen uyt een geschiedenis, van Leontio verhaelt: hoe dat Stilbones, welck snel is geseyt, en woordt Mercurio eyghen wesende, heeft ghestolen de hoornbeesten van Foronides, den Priester van Apollo in Delphos, en hebbende dese verborghen achter een holle roots, geheeten Bathus, gheschiedet, dat eenen Stier uytghegaen wesende, viel in het hol, niet doende als loeyen oft brullen, waer op d'ander beesten met tegenbrullen antwoordende, wert Foronides zijn beesten te hooren, en comende achter dat hol, vondt zijn kudde dat hem ontdreven was, so dat daer nae dat hol altijt werdt geheeten, aenwijsinge, gelijck den proefsteen oock soo eenen naem nae t'goudt proeven heeft. Aen de Fabel van Battus is te leeren, hoe de loonliefdige ongetrouwicheyt^* dickwils haer Meester oft wercker loont, ghelijck den tweetongighen clapper, met dootlijcke straffe te lijden aenwijst.

De Fabel van Aglauros, die door Mercurium wiert verandert in steen, daer^* van vind' ick wel eenighe natuerlijcke uytlegginghe, dat Aglauros, de neersticheyt, altijts sorghvuldigh over den Acker oft veldt, heeft een suster Herse, verstaen wesende den douw, die sy voor haer begheert tot den Acker, en benijdt, dat de Planeet Mercurius yet daer van soude genieten, ten waer tot haer eyghen voordeel: doch gheniet de Planeet den douw, en d'aerde wort droogh en onvruchtbaer als eenen steen. Dan dit overgheslaghen, is t'aenmercken, watter stichtich mede gheleert wort. Mercurius bode van Iuppiter zy hier verstaen, deuchtsaem onderwijs, oft leeringhe, en Herse, voor de Siele, daer hy hem mede soeckt te vereenighen, waer teghen is Aglauros, het vleesch, oft de^* quade genegentheyt, wesende vol giericheyt en nijts: doch de Siele deuchdigh onderwijs aennemende, en haer onderwerpende, moet de quade gheneghentheyt sterven, en vruchtloos blijven als eenen steen. In dese Fabel is te mercken oock, hoe de wijsheyt niet mach lijden de boose snootheyt der giericheyt, aen de felle straffe, die sy daer over dede.

* VVat gheseyt is, dat Apollon herder is.

* VVaer uyt de Fabel van Apollons ban is ghenomen.

* VVaer uyt de Fabel van Battus.

* Battus wat hy ons aenwijst.

* Fabel van Aglauros.

* Aglauros in steen, wat beduydt.