Het schilder-boeck

Het leven van Bartholomeus Sprangher, uytnemende Schilder van Antwerpen.

Nademael de Natuere somtijden (doch seldsaem) door bysonder handtreyckinghe van een milde Hemelsche instortinghe, eenighe gheesten soo vol-

[fol. 268v]

comen ghedaente en cracht gheeft, om in onse oeffeninge, tot groot welbevallen, en als sonder arbeydt te varen soo heel aenghenaem edel vruchten, daer ghemeenlijck ander swaerlijck quellende den ooghen, niet als wanschapen vroeylijcke dinghen voorstellen: soo schijnt en blijckt mercklijck, dat het Coningrijck onser Schilder-const alleenlijck sulcke te deel wort, die daer natuerlijck als erfgenaem toe zijn gheboren: dat welcke licht waer te maken is met het overeencomende exempel, van den overtreffenden Const-rijcken Antwerpschen Sprangher: want Natuere hem van in zijn vroeghe Ieught verwe en Pinceelen, jae de schoon Pictura self met vriendlijck toelacchen stadich aengheboden en toeghelangt heeft, welcke Pictura hem oock geern heeft aenghenomen en getrouwt, hem voor Houwlijck goet opdraghende de Gratien. En ghelijck de loflijcke vermaerde stadt Antwerpen, haer selven van over langhen tijt heeft heerlijck ghemaeckt, en verciert, met veel blinckende edel gheesten voort te brenghen, is oock aldaer den 21^en. Maert, op den Palmsondagh, in't Iaer 1546. van een eerlijck gheslacht gheboren gheweest Bartholomeus Sprangher. Sijn Vader hiet Ioachim Spranger, zijn Moeder Anna Roelandtsinne. Sijn Vader was een vroom, treflijck en vernuftich Man, die de Weerelt vast doorsien, veel Landen besocht, in Italien en Room verscheyden Iaren ghewoont hadde, en is met zijns Vaders Broeder zijn Oom, die een Coopman binnen Room was, in zijn jeucht gheweest in Africa: daer zijnen Oom zijnen handel trock drijven, doe Keyser Carolus de vijfde voor Thunis was. Sijn Vader dan te Room langhe ghewoont hebbende, hadde met verscheyden Schilders uyt Nederlandt, als te weten, met Michiel Coxie, Schilder van Mecchelen, en ander veel omgangs, en kennis, so dat hy de Teycken-const niet heel oncondigh en was. Bartholomeus zijnen derden soon, doe hy mocht zijn ghecomen tot zijn 12. Iaren ouderdoms, was soo gheneghen tot teyckenen, dat hy nerghen Papier ledigh liet, niet vry gevende zijns Vaders Handt-boeck, alwaer hy neffens t'schrift zijns Vaders handels, alles vol Krijghsknechten, Tromslaghers, en derghelijcke teyckende, waerom den Vader onverduldich wesende, heeft Bartholomeus gheroepen, wel wetende dat het zijn werck was, en dat d'ander twee broeders tot sulcx niet geneyght waren, heeft hem (misschien yet anders in't hooft hebbende) dapper geslagen: maer also den Vaderlijcken toorn over den kinderen niet gheduerich is, verbijstert op de straet comende, ontmoette hem een Schilder, zijn oudt bekent Vriendt, ghenoemt Ian Mandijn, van Haerlem in Hollandt, welcken op zijn Ieronimi Bos, aerdich was van so drollicheden te maken, hebbende Iaerlijcx van der stadt Antwerpen onderhoudt: desen heeft hy den handel vertelt, en is van stonden aen met den Schilder veraccordeert, dat den Ionghen des anderdaeghs by hem soude comen, dewijl hy gheenen Iongen hadde, het welck gheschiede, en also den Schilder alree tot goeden ouderdom was ghecomen, en den Ionghen Sprangher daer achthien maenden by was gheweest, is den Man overleden, en den Ionghen den Vader weder t'huys ghecomen. Maer also Gillis Mostart des Vaders goeden bekenden was, bestelde hy den Ionghen by Fransoys Mostart zijnen broeder, den welcken oock binnen veerthien daghen van haestigher sieckt is ghestorven, en Sprangher sonder Meester gebleven. Doe is hy by toedoen van voornoemden Gillis aenghenomen voor twee Iaren by eenen Edelman Cornelis van Dalem, dien zijn Ouders t'schil-

[fol. 269r]

deren uyt lust, en om tijtverdrijf hadden laten leeren, en hadde behaghen in dat weynich den Ionghen binnen de veerthien daghen tot Fransoys had gedaen. De twee Iaren voleyndt, wiert weder voor ander twee Iaren by den selven Edelman aenghenomen, alwaer den Ionghen niet dan al te goede daghen hadde, dewijl den Meester selden oft weynich schilderde, bracht Sprangher den tijdt door veel met lesen verscheyden Boecken, Historien, en Poeterien, die daer veel waren: want of hy schoon niet en wrocht, dat was den Meester even veel, als hy maer verwe en reetschap in orden vondt, als hem lust tot schilderen aen quam: zijn Meesters handelinghe was te maken Rootskens, en Landtschappen, waer in ander, te weten, Gillis Mostart, oft Ioachim Bueckelaer, de beeldekens maeckten. De leste twee Iaer oock voleyndt, Sprangher bevindende in de Const daer weynich ghevordert te hebben, en hebbende eenen wan-lust, datmen altijt by anderen den beelden most laten maken, sonder datmen op zijn eyghen handt een werck con ten eynde brenghen, werdt heel des sins neerstich te leeren, op dat hy ten minsten soo veel van beelden waer, dat hy in zijn Landtschappen niemants hulp soude behoeven. T'geviel dat t'Antwerpen hem onthiel een Duytsch van Spiers, ghenoemt Iacob Wickran, een Discipel van den constighen Bocxbergher, en Sprangher met hem vriendschap hebbende, en gemeensaem raedt ghepleeght, gaf hem raedt, soo haest zijnen tijdt uyt waer, by den Vader te keeren, en die weynich Maenden van November 1564. tot den eersten Maert 1565. (op welcken sy t'samen hadden voorghenomen te vertrecken) hem vlijtich te begeven tot teyckenen. Welcken raedt Sprangher nae quam, nemende nae des Ionghen Duytschen raedt, om niet veel tijdt verliesen, slechs kool en krijt, conterfeytende op blaeuw papier de Printen van Parmentius, en Floris, om de geesticheyt wille, en voort by sich selven soeckende, so met hoogen en diepen yet t'inventeren: want desen zijnen macker versekerde hem, dat het hem gelucken soude. Sprangher in weynigh weken hebbende gemaeckt aldus verscheyden ordinantien, was in meeninghe eenigh van desen te schilderen: doch also den tijt quam, die hy t'gheselschap had belooft, om te vertrecken nae Parijs, mocht niet eens besoecken, hoe dat het hem met de verwe ter hant soude gaen. Aldus uyt Antwerp vertreckende, en te Parijs ghecomen, werdt bestelt by den Schilder van s'Conings Moeder, een goet Verlichter, geheeten Marcus, welcken eenighen tijt was geweest te Room by Don Iulio. Hier dede Sprangher niet als Conterfeytsels maken nae s'Meesters crijons, den tijt van ses weken. Desen Marcus bewoonde een groot huys met witte muyren, als Edelman betamen mocht: ten leet niet lang aen, of dese muyren en waren al swart van de kole, en vol groote en cleen beelden gheschetst, van den solder tot den vloer. Des Marcus, om dat hy wel sagh, en verstaen had, dat Sprangher geen lust en hadde stadich Conterfeytselkens te maken, liet hy hem comen den genen die hem daer bestelt hadde, segghende: dat het beter waer hem by eenich Meester te bestellen, daer hy van Historien en beelden mocht werken, toonende de muyren also beteyckent, en seyde, al was zijn huys passelijck groot, dat het voor den Ionghen te cleen was. T'welck Sprangher vertelt wesende, vondt op den selven dagh een ander Meester, een fijn deghelijck Man: maer in de Const een ghemeen Schilder. S'morghens worde Sprangher van desen Meester een ghepremuert Penneel voorghestelt, ontrent ses palmen hooge,

[fol. 269v]

verwe en Pinceelen, en alle dinghen veerdich, en seyde hem, hy soude daer op maken eenighe Historie van devotien. Sprangher, die noyt hadde Historie geschildert, noch ghecopieert, vondt hem seer verleghen, hem ghelatende, niet te verstaen, gelijck hy oock de Fransche spraeck qualijck verstont, waerom den Meester een kist ontsloot, en langhder uyt dry Printen, segghene: maeckt een van dese Historien, doch uyt uwen gheest, en gaende uyt den winckel liet hem daer alleen. Sprangher schromende sach rontom, en siende eenighe Penneelen van den Meester gheschildert die seer slecht waren, begon moedt grijpen, makende een ordinantie op blaeu papier met kole en crijt, nae zijn ghewente, wesende een verrijsnis Christi, met den Graf-wachters daer by, begon te dootverwen: en also de daghen langh waren, liep niet lang aen, oft ten was opghedaen, tot groot beweghen van den Meester, welcken (als gheseyt is) was swack in de Const. En also eenighe Nederlandtsche Schilders quamen sien, begonden dit so seer onmatich te prijsen, dat den Sprangher hem selven begon in zijnen moet te verheffen, en hem van latendunckenheyt gekietelt voelende, doe hy noch dry oft vier Penneelen gheschildert hadde, wouw niet langher daer blijven, maer vertrecken nae Lions, met t'geselschap daer hy mede ghecomen was: oorsaeck was, dat hy hem vondt in achtinghe en weerden ghehouden boven Schilders die ouder waren als hy, en dat hem den Meester wou aldoor te wercken gheven, soo maeckte hy zijn gissinghe, dat hem over al sulcx soude gheschieden, nam zijn afscheyt van den Meester, hem bereydende tot de reys nae Lions: maer also hy hem een weynich qualijck bevoelde, liet hem een Ader openen en laten in den slincken erm, sonder met yemants raedt te leven, en is soo met zijn geselschap ghegaen in't Kaetspel, en benderende ghebruyckte alst te pas quam oock den slincken ghelaten erm, den welcken door t'vermoeyen werdt heel gheswollen, en vierich ontsteken, dat hem van de pijne een swaer Cortse quam t'overvallen, soo dat het met den erm verschenen stont qualijck af te loopen, en is aldus langhe tijdt te bedde cranck ghebleven, tot dat het den Vader t'Antwerpen quam te weten, en schreef aen een Coopman te Parijs, dat men zijnen soon, soo haest hy wat beter waer, te waghen soude weder t'Antwerpen schicken. Spranger dit verstaende, te eergierich om soo haest t'huys te comen, haestede hem te meer uyt het bedde, en half ghenesen stelde hem op de reyse nae Lions, denckende schier altijt den waghen achter hem te hebben, die hem t'Antwerpen wilde brenghen. Te Lions wesende, quamen stracx hem daer vinden in de Herberghe een oft twee Schilders, die hem te wercken aenboden: maer Sprangher in zijn meeninghe van veel te connen ghestijft wesende, vertrock den derden dagh nae Mylanen toe, denckende dat hem de Meesters over al desghelijcx souden comen bidden: maer den armen Iongen vondt hem bedrogen. Want te Mylanen aenghecomen wesende, was dry weken daer in de Herberghe, en die niet en quamen als voorhenen waren de Schilders: En dat argher was, en con nerghen te wercken vinden, verteerene al het ghene dat hy hadde. Daer toe voeghde hem noch een argher teghenspoet, dat hem in de Herberge quam vinden een zijn landtsman, die bedrieghlijck hem gheveynsde, dat hy cortlinghe veel ghelt t'ontfanghen hadde: Also dat Sprangher in de Herbergh al vast voor hem betaelde, op belofte dat desen hem niet alleen t'verschoten weder keeren, maer daerenboven veel leenen soude. Maer doe hy bevondt, dat

[fol. 270r]

Spranghers buydel al uytgheput was, is hy op eenen morghen vroegher op ghestaen als Sprangher, en sonder hem goeden dagh te bieden, oft oorlof te nemen, met Spranghers mantel, wambaeys, en eenich ander dinghen, is vertrocken, en heeft t'sindert altijt vergeten weder te keeren. Den armen Sprangher, die nu eerst begon te hervaren sommigher eyghen Landtsluyden ontrouw en arghlisticheyt, hem vindende in een vreemdt Landt sonder ghelt, sonder mantel, sonder werck, en daer toe in den Winter, en niet connende de Italiaensche spraeck, vondt hem onversiens wonderlijck van de waensucht oft latendunckenheyts sieckte ghenesen, soo dat oock zijn oogen van self kennis gheopent zijnde, bevondt hem weynich te connen, en daer door in't ongeval ghecomen te wesen, om dat hy niet con van Lijm-verwe oft Water-verwe schilderen, oft op den muer: want den derden dagh zijner aencomst was een hem tot fulcken eynde comen aensoecken, t'welck hy niet dorf bestaen, als die sulcx noyt had besocht noch ghesien. Doch vondt eyndlinghe oorsake te woonen, voor eenige weynich weken, by eenen Mylaenschen Edelman. Hier nae hem vindende een jongh Schilder van Mecchelen, voeghde hem Sprangher in zijn gheselschap, om leeren Waterverf-doecken schilderen, den tijdt van twee oft dry maenden. Doe Sprangher ontrent acht maenden hem te Mylanen onthouden hadde, vertrock hy van daer nae Parma, alwaer hy hem voeghde by den seer constighen Schilder Bernardo Suwari, Discipel van den seer vermaerden Anthonio van Coredzo: doch alree een oudt Man wesende. Hier verbondt hy hem twee Iaren voor weynich loon, alleen om wat te mogen leeren: maer t'gheviel, dat Sprangher nae dry maenden met s'Meesters soon in questie is ghevallen, t'welck gheschiede boven op de Cuopula, oft Lanteern-thoren, van de Kerck van onse Vrouw van Stecchata, daer sy alleen hun twee besloten waren, en van niemant gehoort mochten worden, en gaven malcander rasende verhit soo veel en bet slaghen, meer als een ure langh, datse vermoeyt en half vernielt neder vielen, d'een hier en d'ander daer. Sprangher, doe hy een weynich asem had ghecreghen, clom wat hooger op de steygheringhe, daer zijnen mantel en Pongiaert was, dede hem aen, en half doot van dorst, sagh vast om hem, en wert te sien eenen kalck-eemmer, waer in boven op t'kalck stont claer, doch van de kracht des kalcks groenachtich water: en soo het mid-somers was, en datter niet anders en was te drincken, settede den mondt daer aen, en dronck soo veel als zijnen dorst hem docht te vereysschen. Doe most Sprangher afcomende passeren door de selve stantie oft Camer, daer sys malcander soo dapper hadden ghegheven, alwaer hy door gingh sonder eenich belet, want den anderen hadde oock zijn deel ghenoech ghehadt, en geen van beyden was meer tot slaghen lustich: maer aleer den Sprangher wel beneden was, werdt hy bespronghen met een groote bevinge van een grouwlijcke Cortse: want de gifticheyt van het kalck zijn werck dede, soo dat Sprangher meer als dry weken te bedde lagh om te sterven, ten huyse van een ghemeen Schilder: want Sprangher keerde noyt weder in s'Meesters huys. Doe hy daer hadde helpen maken eenighe triumphlijcke boghen, ter eeren der blijde incomst van de Princesse van Portegael in Parma, is hy stracx vertrocken na Room, alwaer gecomen, voeghde hem by een ghemeen Schilder, daer hy was den tijt van ses weken. Van daer quam hy te woonen by den Eerdsbisschop van Maximi, daer hy was ontrent veerthien

[fol. 270v]

daghen, en alsoo hem ongheleghen was daer langher te blijven, voeghde hy hem by eenen Schilder, een Iongman van Doornick, geheeten Michiel Gioncoy, te Doornick nu corts overleden. By desen was hy ontrent ses maenden, en hadde daer ghemaeckt eenighe Landtschapkens, (also hy daer op zijn selven wrocht) en onder ander een seer versierlijck Tooveryken, in een Ruwijne, als een Coloseum, daer Vrouwen op den besem vloghen, en derghelijck ghespoock, als in eenen nacht. Dese dinghen waren voor eenen S^r. Ioan Spindolo Banckier: maer alsoo sy met den selven niet en deden, ontmoetten sy den seer vermaerden Verlichter Don Iulio Clovio, welcke die cocht voor hem, en betaelde. Don Iulio, also hy woonde in't Paleys van den beminder van alle deuchtsaem edel geesten, den Cardinael Farnese, liet dit Tooveryken hem sien, wien het wonderlijck wel beviel. Don Iulio dede zijn best om Spranger daer by hem te behouden. Den Cardinael desghelijcx, daer op de Camer van Don Iulio ghecomen, begheerde oock dat Sprangher soude blijven by zijnen Don Iulio, hy wilde hem daer zijn part als Edelman zijner Tafel bestellen, op dat hy hem gheselschap hiele. Spranger antwoorde sulcx dancklijck aen te nemen, en soude seer geern sulcx nae comen: maer veronschuldichde hem, om dat hy had belooft, en zijn woort ghegheven een goet deghelijck Iongh Schilder, te weten, Michiel, die geen inventie en hadde, te gaen helpen schilderen t'hoogh Altaer, vack, en verwelf daer aen, in de Kerck van S. Orest, gelijck den Sprangher namaels dede, makende op t'vack een Avontmael, en in't welfsel de vier Euangelisten: Doch Sprangher seyde alleen, in eenich oort buyten Room. Waer op den Cardinael vraeghde, waer? En also hy antwoorde tot S. Orest, seyde den Cardinael, den bergh van S. Orest, en al t'volck was zijn, daer waer soo geen belanck by, hy soude dat wel afmaken: Doch olsoo den Cardinael vertrock nae Caprarolo, trock Sprangher met Michiel tot Mont S. Orest. Den voornoemden Spindolo dede den Sprangher Peerden tot de reys: want hem quelde dat hy't tooveryken hem niet en had afgecocht, en dat hem Sprangher had belooft aldaer te S. Orest een ander te maken, dat veel beter soude wesen, ghelijck Sprangher dede, tot een groot wel bevallen van den Heer Spindolo, welcken aldaer in gheselschap van ander Edelluyden te Peerde quam hem besoecken. Daer was Sprangher den tijdt van vier maenden. Te Room comende, hadde een heerlijck onderhoudt by den ouden doorluchtigen Cardinael Farnese, woonende daer dry Iaer in't Paleys van S. Laurens in Damas. Eyndlinghe alsoo Sprangher van den Cardinael was ghesonden tot zijn vermaert Paleys tot Caprarolo, een cleen dagh-vaert van Room, te maken eenighe Landtschappen op t'nat kalck, liet den Cardinael hem onversiens weder ontbieden. Te Room ghecomen, gheleydde hem den Cardinael by den Paus Pius de vijfde. Daer gecomen, gingen den Cardinael en Don Iulio t'samen by zijn Heylicheyt, en corts daer naer werdt oock Sprangher doen binnen comen: welcken hebbende de voeten des Paus ghecust, en de Benedictie ontfanghen, naer eenighe woorden en redenen, aengaende een stuck, dat zijn Heylicheyt begeerde te hebben van hem gemaeckt, werdt Spranger daer voor des Paus Schilder aenghenomen, en heerlijcke wooninghe bestelt in Belvideer, recht boven t'beeldt van den Laochon, alwaer hy een stuck maeckte van het Oordeel, ses voeten hoogh, op een coper plaet, vol werck, datter vijf hondert tronien in quamen, het welck noch te sien is in't Clooster tot den

[fol. 271r]

Bosch tusschen Pavia en Alexandria, op de Sepultuer van Pius Quintus, en dit was ghemaeckt binnen veerthien maenden. Hier naer, also Vasari schier den Sprangher in onghenade had gebrocht by zijn Heylicheyt, seggende, hem te wesen eenen Iongen, die niet veel en paste te doen, en den tijt onnutlijck door bracht, vingh Sprangher aen te toonen zijn neersticheyt, makende op een coper plaet, een vel papier groot, een Hofken in der nacht, en presenteerdet den Paus, het welck hem seer wel beviel, also dat hy begheerde dat Sprangher de heele Passie soude maken op de selve forme, hem bevelende die stucxkens vervolghens te teyckenen, op dat hy saegh ofse hem behaghen souden: t'welck den Sprangher niet geern en dede, noyt hebbende anders gheteyckent als met kool en crijt, heeft het doch den Payus te ghevalle ghedaen op blaeu papier oft van wit en swart, tot twaelf stucken: dus bracht den Paus Sprangher eerst aen het teyckenen metter Pen, als daer toe ghedronghen. Doe nu Sprangher het leste stuck, te weten, de Verrijsnis, teyckende, is den Paus gestorven: want doe hy t'Hofken sagh, was Sprangher voor zijn bedde gheroepen, om dat hy sieck was. Van dese stucxkens heb ick eenighe ghesien, en waren verwonderlijck, en seer Meesterlijck ghehandelt metter Pen, en gewasschen: oock heefter den Keyser noch eenighe van. Doe nu den Sprangher so grooten oorsaeck ontvallen was, is zijnen aengheboren lust vernieuwt, om groote dinghen te maken. Het eerste groot stuck van hem in gemeen plaetse, was tot S. Lowijs in de Fransoysche Kerck, op den muyr van Oly-verwe eenen S. Anthonis, S. Ian Baptiste, S. Elisabeth, en boven in de Locht een Mary-beelt met Engelen, dat een seer aerdich werck, en wel gedaen was. Daer nae tot S. Ian by Porta Latina, een historie van S. Ian in d'Oly, beelden wat minder als t'leven, t'is t'hoogh Altaer, en is van Oly-verwe op doeck, seer wel gheordineert en geschildert. Voorts in een Kercxken, by Fonteyne de Treves. wesende een S. Anna in't Kinder-bedde, beelden als half het leven, is oock een Altaer-tafel op doeck, een seer schoon inventie, en heerlijck, met verscheyden actien van Vroukens, die met Maria met t'nieuw boren kindeken doende zijn: boven comt in de wolcken den Vader met Enghelen: dit selve comt in druck. Ick heb oock ghesien, dat Sprangher dit stuck onder handen hadde. Dit zijn de groote stucken die hy in Room dede: maer daer te vooren heeft hy menichte van cleen stucxkens gedaen, de welcke soo haest vercocht als gedaen waren. Doch t'sindert t'overlijden van den Paus, in wiens dienst hy had gheweest 22. maenden, had hy vast zijnen tijt verloren: want hy hem doe begaf te woonen by een jongh Nederlandts treflijck Coopman, zijnen goeden Vriendt, die wat op t'wilt ghewent was, soo dat Sprangher eenighe Iaren niet veel goets en dede, dan zijn lusten volghen, niet veel werckende, dan als hem tot sulcx den ghemeenen middel, te weten, ghelt, ontbrack. Noyt en weet ick, dat hy sich selven t'hooft gebroken heeft met yet nae het fraey dinghen (dat te Room overvloedich is, soo Antijcken, als Schilderijen, oft anders) veel te teyckenen. Ick meen hy noyt blat papier te dier oorsaeck en heeft vuyl ghemaeckt, een dingen seer te verwonderen: soo dat hy vertreckende van Room nae Oostenrijck, gantsch geen Const in packen te voeren en hadde, met veel meerder ghemack draghende alles vast in zijnen boesem. My ghedenckt, doe de Gravinne van Arembergh te Room was, dat hy voor een Edelman een van haer Iofvrouwen conterfeytte by onthoudt, dat voor een yeghelijck kenlijck seer wel gheleeck, waer van

[fol. 271v]

hy wel betaelt, en den verliefden Edelman wel te vreden en vernoeght was, waer by des Spranghers goede memorie af te meten is. Doe Spranger soo tot yet groots te doen geneyght was, en de voorverhaelde Altaer-tafels hem seer geruchtich hadden gemaeckt, quam haer selven hem aenbieden een oorsaeck, dat hoogher gedachtnis Keyser Maximiliaen de tweedde, heeft doen schrijven aen den seer uytnemenden Ian de Bolognie Nederlander, Beeldthouwer van den Hertogh van Florencen: dat hy zijn Majesteyt soude schicken twee Ionghers, een Schilder, en Beeldthouwer, die ghenoechsaem waren hem te dienen in groote wercken en ghebouwen. Waerom Bologne, hebbende Spranger voorhenen ghekent in Room, en met hem veel ghemeensaem geweest in Belvideer in't Paus Paleys, heeft hy hem daer toe vercoren, en verordineert voor den Schilder, en voor den Beeldthouwer een die doe oock te Room was, en zijn Discipel, den seer uytnemenden, seldsamen constighen Iongman, Hans Mont, Beeldthouwer, gheboren te Ghent in Vlaender, een van de alderbeste edel gheesten der Weerelt, den welcken den sonderlinghen oorsaker was, dat Sprangher bewillichde daer henen te trecken: want dat is een gewis dingen, dat sonder Hans Mont, hy noyt van Room waer vertrocken, meenende en vast voor ghenomen hebbende eenmael hem tot studeren te begheven, eer hy vertrecken soude: maer bedenckende dat hy sulcken medegheselle hadde, dat hy met hem over al practiseren mocht, werdt hy eensdeels ghenoech tot de reyse beweeght. D'ander oorsaeck, die Sprangher gheneghen maeckte te vertrecken, was den lust tot groote wercken, die by den Keyser souden vallen te doen, om dat, wat men te Room in openbaer plaetsen te maken heeft, men schier om een stuck broodts doen moet: naedemael yeder Ionghman hem soeckt eenen naem te maken met Altaer-tafels te schilderen. En hoewel Sprangher daer toe oock lust had, en oock tot groot ghewin, niet uyt giericheyt, dan om zijn gheniet daer van te hebben, als die ghewent was van zijn cleen dinghen over betaelt te worden (als verhaelt is). Doe nu nae eenighe maenden hem ghelt tot de reys ghedaen was, vertrock hy met zijnen medegheselle uyt Room in't Iubilee Iaer 1575. en quamen alsoo tot Weenen in Oostenrijck. Doe den Keyser op den Rijcksdagh was te Regensborgh, alwaer zijnen soon Rodolphus de tweedde was ghecroont Roomsch Coningh. Nae weynigh maenden den Keyser te Weenen comende, dede zijn Keyserlijcke Majesteyt Hans Mont maken eenige Modellen van was, en pot-eerde, en Sprangher eenighe teyckeninghen, en stucxkens schilderije, en ordineerde hem te schilderen een verwelf, in eenen thoren van het nieuw gebouw buyten Weenen, geheeten den Fasangarten. Het eerste dat Sprangher voor den Keyser Maximiliaen maeckte, ondertusschen doe hy besich was met teyckenen, om t'werck tot Fasangarten, was een coperken in de lenghde, daer Christus op het Cruys genaghelt zijnde, wort opgherecht, het scopus brenghende in't verschiet, met veel ander bywerck, wesende een seer versierlijcke aerdighe ordinantie. Hy maeckte oock een Epitaphie, wesende een Verrijsnis, dat welcke staet in s'Keysers Hospitael te Weenen. Naer eenige maenden keerde zijn Majesteyt tot Reghensburgh, alwaer Rodolphus de tweede werdt vercoren Roomsch Keyser. Weynich tijt daer nae, te wete, A^o. 15.76. in October, is uyt dit leven tot een beter verscheyden den Keyser Maximiliaen, latende van hem een heerlijcke en salighe gedachtnisse by een yegelijck. Terwijlen hadden Hans Mont

[fol. 272r]

en Sprangher ghewrocht in het nieu ghebouw, en ghemaeckt groote beelden van Stucco, ontrent acht voeten hoogh, en oock soo groote beelden gheschildert op t'nat kalck, met oock eenighe Historien, met beelden wat minder als t'leven, en oock eenighe Historien van half rondt. Daer nae quam des Winters coude aen, en met eenen de tijdinghe van het overlijden van den goeden Keyser, en twee oft dry daghen daer nae, Brieven aen hunnen betaelder te Weenen, dat hy in alder voegen soude acht nemen, dat den Schilder en Beelthouwer, die van Room waren ghedaen comen, niet en souden vertrecken, tot dat den nieuwen Keyser te Weenen quam. Dus werden sy wel ghetracteert en alle maenden betaelt. Den Sprangher maeckte hier nae een stucxken passelijcken groot, daer Mercurius in den Raedt der Goden Psyche brengt, het welck met een aerdich doorsien der wolcken uytnemende wel geordineert, en wel ghedaen was. Noch op een coperken een Room, een sittende Vrouw met den Tyber-Godt, Wolvin, en twee kinderkens: het eerste, dat den nieuwen Keyser Rodolpho werdt ghepresenteert. Item, noch een Mary-beeldt, met eenighe beelden by, seer lieflijck ghecoloreert. Nae ses maenden dat den Keyser vercoren was, quam den tijt dat zijn Majesteyt soude doen te Weenen zijn blijde Incomst, waerom de Heeren van der Stadt aen Sprangher versochten te hebben ghemaeckt op de oude Bouwer-marct, een groote Arche Triumphael. Hier van maeckte Hans Mont d'ordinantie en teyckeninghe, want hy in Architectura seer hervaren, en tot sulcx genoechsaem was. Hier toe maeckte hy oock eenighe groote beelden van acht oft neghen voeten hoogh, eerst opgheraemt van hort hoy ghebonden, en daer nae met pot-eerde: voor aen, aen weersijden, quamen Keyser Maximiliaen en Rodolphus, beyde nae t'leven, en onder ander beelden eenen staenden naeckten Neptunus, dat een uytnemende beeldt was, doende een geweldige schoon heerlijcke Actitude. Boven op de Arche over een open rondt maeckte hy een Peerdt Pegasus, om dat daer de Musijcke in't passeren des Keysers was geordineert: dit Peerdt was tweemael als t'leven, staende op een seer groote hooghte, alle de beelden van aerde wesende, werden geschildert wit van Oly-verwe, datse glans hadden als witten Marber. Sprangher maeckte de schilderije, te weten, als gheel coper, Historien over een comende op eenighe deuchden, beelden die ondertusschen stonden, te weten, op Iustitie, Wijsheyt, en dergelijcke, wesende Moderne Historien, en Antijcke, alles seer constich en uytnemende gheestich ghedaen: oock eenighe kinders meerder als t'leven, van verwe, die seer schoone Actien deden. Het was een seer groot werck, hoogher als die hooghe huysen op de Marct, want de Heeren van Weenen wilden alleen een bysonder heerlijck werck maken, en dat te verwonderen is, was alles voleyndt in achtentwintigh daghen, niet teghenstaende grooten hinder van den reghen, als my wel bekent is: want my Sprangher daer ontboot te helpen, van Ehrems, daer ick doende was in den Gods-acker, in Fresco te schilderen. Hier nae, also den nieuwen Keyser met den eersten de Const niet seer toeghedaen was, en dese twee Constenaers, en ghesellighe vrienden, niet wetende waer voor dat sy daer ginghen, is den Keyser vertrocken nae Lintz, en gheboot dat een van beyde soude t'Hof volghen, en den anderen te Weenen bleve, verwachtende wat orden zijn Majesteyt hem soude gheven. Soo dat Hans Mont t'Hof volghde, en Sprangher te Weenen is ghebleven: Dus is t'Hof eyndlinghe ghecomen te Praghen, alwaer

[fol. 272v]

Hans Mont eenighe maenden wesende, en siende hem soo gheleydt, gelijck als by de neuse, soo men de buffels doet, (nae manier van spreken) en dat hy tot geen besluyt oft resolutie en con ghecomen, verliesende t'ghedult, vertrock sonder yet te segghen, oft zijn leven meer weder te keeren: en het lest dat van hem ghehoort wort, is dat hy in Turckien soude wesen, oft een Turck gheworden, wis een uytnemende jammer, om de Const, en om zijnen overtreffenden gheest, en groote schoon maniere die hy toonde in zijn wercken, welcke beloofden en gaven van hem teecken, dat hy geen Beeldthouwer van ouden noch nieuwen tijt soude hebben gheweken, indien hy oorsaeck hem te oeffenen hadde mogen hebben in bysonder wercken. Hy is van jongs aen mijnen bekenden vriendt gheweest, was seer goet-aerdich, en vernuftich: maer onbeleeftheyts vyandt, en somtijden te onlijdsaem, daer doch die t'Hof volghen, wel een stalen gheduldicheyt souden behoeven te hebben. Sprangher dit te Weenen hebbende verstaen, was daer in bedroeft, en heeft oock des Keysers dienst verlaten, aennemende eenighe wercken voor bysonder Heeren, t'welck hy van te vooren niet hadde willen doen, en hadde voor hem ghenomen dese ghedaen hebbende, oock te gaen soecken elder zijn avontuere: maer nae desen is gecomen te Weenen des Keysers opper Camerling, den Heer Ronff, den welcken geseyt wat des Sprangers voornemen was, liet hem by hem roepen: hem ghebiedende van s'Keysers wegen, dat hy zijn schickinghe niet soude maken van te vertrecken: maer dat hy passen soude veerdich te wesen, teghen dat hy van Weenen te Praghen ontboden soude worden, het welck geschiede: en te Praghen comende, werdt nae eenighe maenden van nieuws in s'Keysers dienst aengenomen, met heerlijcke provisie. Doe nu Spranger hem vast in s'Keysers dienst bevondt te wesen, nam ooc vastlijc voor hem te trouwen en huys te houden, wesende doch met zijn eerst aencomen te Praghen heel toeghedaen, en door liefde onderworpen Dienaer van een deuchtsame jonghe Dochter van veerthien Iaren, welcx Moeder uyt Nederlandt, en den Vader uyt een Hooghduytsche Zee-stadt, een rijck Coopman oft treflijck Iuwelier was. En t'gheluck voeghde, dat dese jonghe Dochter den Spranger oock met weder liefde te draghen, goede hope gaf. Des werdt van wegen des Keysers, en des Opper-camerlings doen comen den Vader, en hem wiert van zijn Majesteyts weghen, de Dochter geeyscht te Houwlijck voor den Sprangher: welcken eysch soo veel vermocht, dat den Vader (wetende de toegheneghentheyt van zijn dochter) bewillighde: doch met bespreck, dat den Spranger de Bruyloft soude vertrecken noch twee Iaren, om de jonckheyt van de Dochter. Dit werdt soo gheconsenteert: maer Sprangher wist met den Vader en Moeder soo te maken, dat syse hem gaven t'eynden thien maenden, en hielden de Bruyloft, terwijlen dat den Keyser te Weenen was. Het eerste groot werck dat Sprangher doe dede te Praghen, en van hem in't openbaer te sien is, is gheweest den ghevel van zijn huys, uyt den ghelen, als van coper, gheschildert. Boven om hoogh comen kinderkens, groot als t'leven: op de rechter sijde, daer sy schilderen, en teyckenen: op de slincke sijde, daer sy beeldthouwen, en teeckenen. In't midden eenen vlieghenden Mercurius, als t'leven. Onder comen Lunetten. Onder dit verwelf comt de Fama. In't midden, en daer onder, een Vrouwen beeldt, Roma, staende op eenen cloot, die van den Adelaer gedragen wiert, welcken Arent comt tot onder in de Frijse. De Frijse is voor vervult

[fol. 273r]

met ghevanghenen, en wapen-roof, oft spoelgien: aen beyde de hoecken van de Frijse staen twee groote beelden, van acht voeten hoogh, d'een eenen Hercules, d'ander een Iustitie: in midden onder de Frijse comt een kindeken, grooter als t'leven, ghecoloreert, houdende een Epitaphie. Dit alles is heerlijck aen te sien, de beelden wonderlijck verheffende, en schoon van actituden. Daer is noch van Sprangher te Praghen in de Nieu-stadt, tot S. Gillis, een Epitaphium, met beelden soo groot als t'leven, eenen Christus, met Duyvel en Doot onder voet, oock aen weersijden Enghelen, dat een goet werck is. Voorts is in de Kerck van S. Thomas een S. Sebastiaen van hem gheweest, met beelden van dry oft vier voeten hoogh, met Schutters, die voor aen meerder comen. Desen Sebastiaen heeft den Keyser, nae dat hy daer ontrent dry oft vier Iaer hadde ghestaen, gheschoncken aen den Hertogh van Beyeren, en Sprangher heeft in de plaetse eenen anderen ghemaeckt, en in beyden is te sien een seer aerdighe roerentheyt der beelden. Daer nae maeckte hy een Iustitia, met eenighe kinderkens daer by, welcke Sprangher op t'Raedthuys heeft geschoncken. Noch heeft Sprangher gemaeckt een groot stuck, welck is een Altaer-tafel, tot de Paters de Jesuiten, wesende ons Vrouwen Hemelvaert, beelden seven voeten groot, met de twaelf Apostelen, en Engelen, wesende een uytnemende goet werck. In d'oude Stadt, in't Clooster van S. Iacob, is van hem eenen S. Iacob, en S. Erasmus in Bisschops cleederen, groot als t'leven, over eyndt staende, en in't verschieten daer hy ghemarteriseert, en de darmen uyt wort gewonden, oock een seer goet werck. Voorts tot S. Mathias, een Kercxken by S. Ian, daer is van Spranger een Epitaphium, voor zijn Huysvrouwen Vader nae zijn overlijden ghedaen, en is een Verrijsenis Christi, beelden als t'leven, den Christus wesende wel van het best ghecoloreert dat den Spranger veel ghedaen heeft: den Christus wort den mantel op gheheven van een Engel-kint, groot als t'leven: op weersijden sitten Prianten, te weten, zijn Huysvrouwen Vader en Moeder: boven op t'Frontesprijt comen twee kinders van rondt, ghedaen van den Const-rijcken Ariaen de Frijs: in't Frontesprijt comt den Vader ghecoloreert. Dese verhaelde stucken zijn van Sprangher in openbaer plaetsen te sien, ander veel zijn by den Keyser: want zijn Majesteyt is soo tot der Const, en tot Spranghers dinghen gantsch gheneyght gheworden. T'gheschiede in't Iaer 1582. dat den Keyser te Weenen wesende, Sprangher ontboodt van Praghen te vertrecken, om zijn Majesteyt te comen vinden op den Rijcksdagh tot Ausborgh, daer is Sprangher met zijn Vrouw en ghesin ghecomen, en van daer weder met den Keyser tot Weenen. Van doe voort wou den Keyser niet meer dat Sprangher t'huys wrocht, als voorhenen, maer in de Camer, daer zijn Majesteyt ghewoon was zijn vermaken te hebben: soo dat Sprangher in teghenwoordicheyt des Keysers begon te wercken, met groot bevallen en lust zijner Majesteyt. Van daer te Pragen gekeert wesende, volherde Sprangher altijt in s'Keysers Camer te wercken, waer door ghecomen is, dat niemant weynich oft niet van zijn dinghen heeft moghen hebben, dewijl hy geen werck-ghesellen en hiel, en niet en wrocht dan met lust, en dewijl hem Godt soo veel versien had, dat hy om broots wille niet behoefde arbeyden, soo leyde hy alleen daer op toe, zijnen Keyser te voldoen, en te behaghen, werckende in zijn Camer, daer zijn Majesteyt veel teghenwoordich was, en dit gheduerde ontrent seventhien Iaren. En also hy

[fol. 273v]

niet wel ghenatuereert en was tot een Hovelingh, dewijle sulcke behoeven onbeschaemt te wesen, soo heeft hy noyt connen hem voegen moeylijcken yet veel te begheeren, waer by ghecomen is dat hy weynich heeft ghecreghen: dan dat heeft hy hem te beroemen, dat hy van zijnen Keyser altijt heeft ghehadt alle ghenade oft gratie die hy ghevordert heeft. De ghedult heeft nochtans hem ten lesten gunstich gheweest, en vruchten ghebracht: want het is gheschiet in't Iaer 1588. dat de Keyserlijcke Majesteyt te Praghen, door zijn goedertierenheyt, aen een volle Tafel, in teghenwoordicheyt van allen Officieren zijner Majesteyt, hem aen den hals liet hanghen een gouden Ketten dry dobbel omgaende, met Keyserlijck bevel die altijt te dragen, t'welck ghewis de meeste ghenade en eere was, die Sprangher mocht gheschiet hebben: waer mede den Keyser niet alleen den Spranger, maer oock de Schilder-const vereerde. Oock hadde zijn Majesteyt eenighen Iaren te vooren te Praghen op eenen Landt-dagh in teghenwoordicheyt van allen Landt-heeren, op Keyserlijck bevel aenghenomen als Landts-saet den Sprangher, en met alle vryheyt van Edeldom begaeft, oock t'samen al t'gheslacht oft afcomst der Spranghers. Doe heeft Sprangher by zijnen naem laten voeghen den aenhang van den Schilde, welcken toenaem over menichte van Iaren zijn Voorders plachten te voeren: want het alsoo daer in't Landt t'ghebruyck is, dat yemant die in graet van Adel wort aenghenomen, moet soo eenen bynaem neffens zijnen eersten toenaem voeghen laten: des machmen hem nu heeten, d'Heer Bartholomeus Sprangher van den Schilde, welcken van den Schilde met t'woordt Schilderen wel over een comt, dewijl van het schilderen der Schilden t'woort schilderen oorsprongh heeft, waer van elder breeder verhaelt is. Nu aengaende wat wercken den Spranger voor zijn Majesteyt eygentlijck gedaen heeft, waer lang te verhalen: want die stucken so groot als cleen, zijn een groot getal. Oock heeft den Sprangher voor zijn Majesteyt ghemaeckt eenighe Verlichterijen, daer in hy een goet Meester is, waer van ick te ghetuyghen hebbe, soo veel mijn oordeel vermach, en heb ick noyt geen beter Verlichterije ghesien, als ick te Room van hem heb ghesien, wesende een Historie daer de Gheleerden over het Sacrament disputeren, en noch eenighe ander dinghen. Oock heeft Sprangher somwijlen eenighe dinghen (doch weynich) ondertusschen voor vrienden ghedaen. Ten lesten heeft hem den Keyser vryheyt ghegheven en verlof, aensiende Spranghers ouderdom, dat hy in zijn huys hem onthoude, met bespreck, hy altijts yet make groot oft cleen, eenich dinghen voor zijn Majesteyt, ghelijck hy daghelijcx doet, nu de Const meer als oyt toeghedaen wesende, zijn selven beclaghende van den verloren tijt, om dat hem ooghen, leden en beenen, niet ten besten willen dienen, hoewel dat de teghenwoordighe dinghen van hem ghedaen, altijt (nae yeders oordeel) de laetste de beste zijn. Wy hadden hier in onse Nederlanden wel gewenscht veel van zijn dinghen te sien, gelijck hy aen den goeden Liefhebber d'Heer Pilgrim zijnen goeden Vriendt een uytnemende gracelijck stuck heeft cortlinghe ghesonden, van een Venus, alwaer Mercurius Cupido leert lesen, wonderlijck geordineert, en gheschildert, en is van allen verstandighen behoorlijck en te rechten hoogh ghepresen. Aengaende zijn teyckenen, daer weetmen zijns gelijck niet, soo uytnemende aerdich hy de Pen handelt, en hier in volgh ick oock het oordeel van die het Pen-handelen boven anderen bekent is, besonder

[fol. 274r]

Goltzij, die my gheseyt heeft, niemant zijns ghelijck te weten: Also wy verscheyden dinghen hier te Lande ghesien hebben, bysonder dat heerlijck en wonder wel gheordineert bancket der Goden, oft bruyloft van Psyche, welck de gheleerde handt en constigh graef-ijser Goltzij in't licht ghebracht heeft A^o. 1585. daer men (soo veel het ordineren belangt) siet, hoe aerdich het in groppen verdeelt is, en hoe een yeder zijn ampt oft dienst doet en bedient: want Hercules de doorwachter is, de Muses de speel-lieden zijn met Apollo, Ceres t'Hof-meesterschap bedienende, Bachus over den Wijn ghestelt, en elck in't zijn, voort elck beeldt om te gracelijckste actie doende: van welck den Sprangher altijt een bysonder onghemeen gave heeft laten blijcken, die nerghen elder soo te sien is. Aengaende zijn coloreren, heb ick hem t'zijnen hier wesen in Nederlandt wel hooren vertellen, dat dewijl hy langhen tijt daer by den Keyser alleen was gheweest, sonder yemandt neffens hem te hebben, daer hy eenich voorbeeldt van welverwen sagh, daer op soo geen besonder acht en hadde, dan eyndelingh siende eenige dingen van Ioseph Hijns, Switser en Hans van Aken, die hun dinghen soo seer uytmuntich met de verwen deden toonen, werdt hy heel anders te coloreren: want siet, dese maeckten dat hun dinghen wonderlijcken stonden, en veel in d'ooghe waren. Het heeft doch van aenvangh altijt een besonder Apellische gratie in al zijn dinghen gespeelt, welcke nu verselt met de dochter van Mars en Venus, Hermonia, door t'overeencomen van wel verwen, en vast cloeck versierich teyckenen, is zijn Venussche Pictura aen t'minste Toffel-craken niet te berispen, veel min te overtreffen. Also dat den Sprangher wel verdient in soo weerdighen graet aengenomen te wesen by den Roomschen Caesaer, die Const-liefdich als den grooten Alexander, oock zijnen Apelles heeft. Sprangher, doe hem nu t'nae hem treckich Vaderlandt door lust langhe en veel gewenckt hadde eens af te comen, heeft het ten lesten bewillight, en is A^o. 1602. in Nederlandt ghecomen, daer hy den tijt van 37. Iaren uyt was gheweest, en jongh uyt ghegaen. En ghelijck hy op eenighe Rijcksdagen, niet (so hy wel mocht) op des Keysers, maer eyghen groote costern was ghereyst, schonck zijn Majesteyt hem tot de Nederlantsche reys duysent gulden. In Nederlandt comende, is hy by die van de Const over al seer welcom en vriendelijck ontfangen gheweest. T'Amsterdam hebben de Heeren hem vereert met des Stadts kannen Wijns. Te Haerlem, hebben die van de Const hem, en hy weder hun, eerlijck en jonstich vergast. Die van Trouw moet blijcken, d'oude Camer van Rethorica, vereerden hem over Tafel met een Tafel-spel oft Comedie, ten love van de Schilder-const, en hebben hem soo welcom gheheeten. Sijn geselschap was ons soet, en zijn afscheyt smertich. Hy is in zijn Vader-stadt Antwerpen oock met grooter blijschap over al ontfanghen gheworden, en is van daer nae Colen, en voorts wederom te Praghen t'huys ghecomen: alwaer hy hem noch daeghlijcx met lust vlijtich in de Const is oeffenende. Nu also hem den Spranger alleen vindt, en zijnen ouden dagh begint aen te comen, hebbende verloren op dees Weerelt zijn seer lieve deuchtsaem Huysvrouw en kinderen, behoefde hem wel een vriendlijcke constige Medea, die hem weder jongh tooveren conde: doch so hy't soo niet geraden vindt, sal de Const van selfs vermakelijck wesende, hem tot een Huysvrouw blijven, en dagelijcx verjeuchden in haer tijt-roovende lustighe oeffeninghe, en zijn wercken sullen als des Michel Agnels hem tot kinde-

[fol. 274v]

ren verstrecken, die zijnen naem in den Tempel der Fame d'onsterflijckheyt sullen opofferen, en daer doen schrijven, tot eerlijcke eeuwighe gedachtnis, dat hy eenen Paus en twee Keysers aenghenamen dienst, met verwe en Pinceel uytnemende constich te handelen, ghedaen heeft.