Het schilder-boeck

Van Appelles, Prince der Schilders.

Vermaerde Schilders, overvliegende in Consten, en sulcke uytnemende Dichters, bevinden wy veel, dat t'gheluck hun by ghevoeght heeft, op eenen selven tijdt uytnemende groote Princen te leven, die hun wonderlijcke wercken met groot verwonderen en ontsetten hebben aengemerckt, en bemint, dat sy daer door hebben gheweest in grooter weerden, en hooghlijck begaeft. Onder den Poeten laet ick alleen besijden Homerum, en den onghevallighen Ovidium. Vergilius en zijn tijtghenooten hebben Augustum en Mecenam ghehadt. Ariosto onder de moderne, hadde Carolum Quintum. Raphael en Michel Agnolo, onder de moderne uytmuntige Schilders, hadden uytnemende Constliefdige Pausen. En den ouden Prince der Schilders, den grooten Alexander. Desen, wiens naem altijts voor al wort voorghestelt, en wel daerom voornamich onder d'Antijcke magh geheeten worden. Appelles is geweest in de 112^e.

[fol. 77r]

Olympiade, nae Rooms bouwinge ontrent 421. Iaren, Weerelts ouderdom ontrent 3628. Iaren, en voor Christi comst 334. Hy was (so Strabo schrijft in zijn 14^e. Boeck) van gheboorte van Ephesien, oft (soo eenighe meenen) van't Eylandt Cos, nu geheeten Lango, een van den Cyclades Eylanden, in de Zee Aegaeo, zijn Vader hiet Pythius. In zijnen tijdt was seer gheruchtich in de Schilder-const Sicyonia, als voor henen gehoort is: waerom Appelles, die alree wonderlijck in de Const ervaren was, is gecomen tot Sicyonien, daer hy hy Pamphilum eenen tijdt lang (ick achte een Iaer) gheleert heeft, voor eenen Talent, so Plutarchus in't leven van Aratus beschrijft, doch en noemt den Meester niet, ghelijck Plinius wel doet, maer hy seght by die Schilders aldaer: en voeghter noch by, dat het Appelles niet so veel om hun Const en was gedaen, als wel om deelachtich, en een medegheselle te wesen van hun glorie oft naem, die sy hadden van dat schilderighe Sicyonien: want anders en scheen niet dat yemant wat cost, oft hy en hadde daer ter studie gheweest. Hy wrocht daer onder ander aen den voorverhaelden Aristratus conterfeytsel, met zijnen, oft voor zijnen mede discipel Melanthus. Hy is so uytnemende geworden, dat hy alleen de Schilder-const also gheruchtich oft gheruchtiger ghemaeckt heeft, als alle die voor henen zijn gheweest. Hy heeft verscheyden Boecken ghemaeckt, waer in begrepen waren alle de wetenschappen en verborgenthedem der Consten: zijn schriften zijn van Plinio dickmael aengetrocken. Iae Plinius die houdt, dat hy niet alleen alle Schilders die voor hem waren en heeft overtroffen: maer oock alle die naer hem zijn gheweest. Men leest oock nerghens by den Ouden, van geenen soo uytnemenden. Dan yemandt mocht dencken, of zijn dingen, soo sy in wesen waren, niet bysonders en souden wesen, alsmense stelde tegen de schilderijen van de Schilders van desen tegenwoordigen tijt, daer ben ick gantsch van meyninge tegen, dewijle datmen te Room siet de ronde Beelden in Marber en Coper, die tegen de Iaren hun harde hoofden hebben connen bieden, soo uytnemende te wesen. Nademael men ooc altijts bevonden heeft, dat de Schilder-const en ronde beelden-const malcander niet en ontwijcken: maer dat wanneer d'een opgeclommen is, d'ander niet en is ghedaelt, maer hebben gemeenlijck gelijck in waghe ghelegen. Laet ons nu ons moderne ronde Beelden by de beste Antijcke leggen: de Michael Agnoli selve sullen ghenoech te doen hebben, hun in Consten te doen wijcken. Nu soud' ick gissen uyt datmen leest, dat Appelles gheschilderde Beelden eer beter als slimmer waren, als de beste ronde, die men van de oude noch siet. Nu wil ick verhalen de wercken van onsen voorghenomen Appelles. Daer wordt van hem ghetuyght, dat hy hadde voor een bysonder deel oft gave, dat in al zijn Schilderijen te sien was een seker gracelijckheyt, die geen Schilders en vermochten nae te volghen. Doch waren in zijnen tijdt verscheyden uytnemende Meesters in de Schilder-const, en seer ervaren, der welcker constighe wercken hy self met verwonderen aensagh, en de selve een voor een met opmerck wel oversien hebbende, heeftse hooghlijck ghepresen, en seyde, datter niet op en was te segghen, uytghenomen datse alle ghelijck van doen hadden een seker Venus, die de Griecken heeten Charis, in welcke hyse alle overtrof, oft te boven gingh. Hy wilde seggen, dat hun dingen hadden van doen een bysonder uytnemende gratie, die zijn dingen hadden. Hier schijnt, of Appelles hem selven al wat seer gepresen heeft: dan het magh hem, ghelijck den uytnemenden Poeten (die dat veel al doen), om zijn groote door-

[fol. 77v]

luchticheyt in der Const ten besten afgenomen worden. Hy eyghende hem selven noch toe een groote eere, aendachtich aensiende een Tafereel van Protogenes, hem verwonderende van den grooten arbeydt die hy hadde ghedaen, in al te sorchvuldich de verborgentheden der Const t'ondersoecken, bekende en bevestichde, dat Protogenes hem wel in de Const ghelijck was, jae in sommighe deelen hem te boven ging: maer dat hy Protogenem in een deel alleen te boven gingh: dat was daer in, dat Protogenes nemmermeer van zijn werck en con scheyden, het ghene hy seer wel doen conde. Hier (mochtmen seggen) en prees Appelles hem selven so seer niet: want menich soude noch Protogenem daer in wel overtreffen, in te connen scheyden van zijn werck, of langhe daer van te blijven oock. maer daer is wat anders mede gemeent, en is een reden die wel t'Aenmercken is: want daer mede wort te kennen gegeven, dat te groote neersticheyt, en sorghvuldicheyt, somtijden schadelijck is: want men sal bevinden, dat een dingen dat met moeyten oft moeylijck ghedaen is, dickwils moeylijck om te sien sal wesen, en ghebreck hebben van eenen gheest oft gratie, als noch in't leven der moderne Meesters hier en daer ghespeurt sal worden. Men bevindt dat Appelles alles vry uyt heeft gesproken, soo hy't verstondt, seer openhertigh, en onbeveynst was, welcke dinghen hem wel soo seer vorderden, en achtbaer maecten, als zijn groote wetenschap: want hy achtede self boven hem in ordinantien eenen Amphyon, en eenen Asclepiodorum, in de goede proportie die hy hiel in al zijn dinghen. Een seer edel daedt, tot een waerteecken van de beleeftheyt en goetaerdicheyt van Appelles, leestmen dat hy ghedaen heeft aen Protogenem, den welcken hy groote begeerte hadde met vriendelijcke gemeensaemheyt te kennen, en zijn wercken, daer hy soo veel gherucht van hoorde, te sien, soo dat hy door desen lust ghedreven hem ter Zee begaf, en seylde nae de Stadt Rhodes, alwaer gehavent wesende, is eenstreecks ghecomen nae zijnen Winckel, met sulcken voornemen, hem niet ten eersten te kennen te gheven, maer hem te ghelaten daer by gheval te zijn ghecomen. Doe hy ten huyse van Protogenes ghecomen was, en was (ghelijck oft soo wesen wilde) den Meester niet in huys: maer een oude Vrouwe, die t'huys waernam, liet hem op den Winckel. En also hy nae den Meester gevraeght hadde, en dat hy weder wech wilde, nadien hy den Meester niet ghevonden hadde, als wesende een vreemt Man, vraegde t'Wijf nae zijnen naem, op datse Protogeni als hy t'huys quam mocht seggen, wie nae hem gevraeght hadde. Appelles siende op den Esel staen eenen doeck op eenen raem gespannen, al bereyt om op te wercken, nam eenen pinceel, en trock daer mede eenen behendigen dunnen treck, seggende tot d'oude Vrouwe: Ghy sult u Meester seggen, dat den genen die desen treck ghemaeckt heeft, nae hem is comen vraghen. Doe hy nu wech ghegaen, en Protogenes t'huys ghecomen was, vragende ofter niemant gheweest en hadde, vertelde de Vrouwe watter gheschiet was van een vreemt Man. Protogenes dit hoorende, en siende, bekende stracx dat het Appelles hadde ghedaen, en dat hy te Rhodes most ghecomen wesen: want t'was (seyde hy) onmoghelijck, dat yemandt anders als Appelles soude connen maken met verwe en pinceel soo aerdighen dunnen treck als desen was: Doch Protogenes, hebbende eenen pinceel nat gemaeckt met een ander gedaente van verwe, maeckte noch eenen anderen treck op den selven doeck, die noch dunner was als dien van Appelles: en uytgaende seyde tot het oude Wijf, indien Appelles noch aen quaem, en nae hem vragen,

[fol. 78r]

datse hem toonen soude den treck dien hy ghemaeckt hadde, hem seggende, dit heeft ghedaen den ghenen, dien ghy soeckt. Het welck soo gheschiedde. Want Appelles weder ghekeert tot den Winckel van Protogenes, om hem te vinden, wert ten deele beschaemt, siende den treck, en hem overwonnen, nam hy eenen anderen pinceel met een derde ghedaente van verwe, waer mede hy de voorgaende twee trecken doorcloof soo behendich, dat het niet moghelijck en was netter noch aerdiger te doen, en trock weder henen. Protogenes t'huys comende, hem verwonnen kennende, liep stracx nae de haven toe Appellem te soecken, om hem vriendelijck te gast t'ontfangen, en beleeftlijck met hem gemeensaem kennis te maken. Dit Tafereel is van hun beyden onverandert alsoo tot een ghedachtenis laten blijven, met alleen dees driederley trecken, tot een groot verwonderen van die't sagen, sonderlinge voor de ghene, die van de Teycken-const oft Schilder-const verstandt hadden. Desen doeck, alsoo hy was, worde namaels te Room gestelt in't Palleys van Caesar, daer hy, doe den brandt eerstmael in dat Palleys quam, is verbrandt gheworden. Ick hebbe (seyt Plinius) dickwils groote ghenuechte ghenomen dit stuck te besien, want het was seer groot, en van verre te sien gheleeck het, datter eenen rouwen doeck gehangen was midden onder al die costlijcke stucken Schilderije die daer waren: want van verre en costmen niet ghesien datter yet op was: En was costlijcker gheacht als alle d'ander constighe wercken, daer nochtans in soo grooten doeck niet en waren als dry trecken met dry verwen, de welcke oock soo dunne waren, datmense qualijck con sien. Dit is datter Plinius van ghetuyght. maer als ick vryelijck hier van mijn gevoelen soude segghen, en dunckt my niet, dat dit waren slechte recht uytgetrocken linien oft streken, ghelijck vele meenen, die geen Schilders en zijn: maer eenigen omtreck van een arem oft been, oft immer eenich pourfijl van een tronie, oft soo yet, den welcken omtreck sy seer net hebben ghetrocken, en t'sommiger plaetsen door malcanders treck met de verscheyden verwen henen, dat hier doorclieven van Plinio sal gheheeten wesen: ghelijck de Gheleerde, die geen goet verstandt van onse Const en hebben, oock onverstandich daer van schrijven en spreken. En mijn meyninghe bevest ick hier mede, dat Plinius ghetuyght, datter de ghene die hun aen de Schilder-const verstonden, grootlijcx in waren verwondert en verbaest. Waer door wel te verstaen is, dat het constighe omtrecken, en gheen simpel linien en waren, die dese soo uytnemenste opper Meesters in onser Const tegen malcander om strijdt ghetrocken hadden: want een rechte linie uyt der handt henen te trecken, soude menigh Schoolmeester, Schrijver, oft ander die geen Schilder en is, dickwils veel beter doen, als den besten Schilder van de Weerelt, en sulcx en wordt by den Schilders niet veel gheacht: want daer toe ghebruyckt men de rije oft reghel. maer de Const-verstandige verwonderen en ontsetten sich, wanneer sy sien eenen aerdigen en constigen omtreck, die met een uytnemende verstandt behendich is ghetrocken, waer in de Teycken-const ten hooghsten bestaet: maer de rechte linien souden sy onghemerckt voorby gaen. Nu weder keerende tot Appelles, hy was soo vlijtich, en de Const soo toeghedaen, dat hy een onverbrekelijcke aenghewende wijse hadde, alle daghe yet te doen, dat de Schilder-const aen ging, ten minsten yet te teyckenen, oft een trecxken ergens aen te gheven, het zy hoe veel belangs hy hadde, oft andersins verleghen hy wesen mocht: en van daer henen is ghecomen het ghemeen Spreeckwoordt,

[fol. 78v]

dat den Gheleerden wel is bekent: Nulla dies sine linea.

Dat niet een dagh voorby most gaen, Oft daer en waer een treck ghedaen.

Men seght (seyt Plutarchus) dat op eenen tijdt een slecht Schilder liet sien den Appellem een Beeldt, dat hy stracx hadde gheschildert, seggende, Ick hebbet nu heel stracx ghedaen: Appelles antwoorde, Al en haddet ghy my dat niet geseyt, ick hadde wis wel gheweten, dat het haest en in corten tijdt ghedaen is gheweest, en t'verwondert my dat ghyder van dese niet hoopwerck en hebt. Hy was seer aendachtigh en opmerckigh in alle dinghen, dat hy oock niet en verwierp menich slecht ghemeen Mans oordeel, als hy't op den toetsteen der reden goet vondt te wesen, en heefter zijn nut van weten te halen: daerom had hy een ghewoonte, als hy eenigh stuck op ghedaen hadde, dat selve te stellen in een gallerije oft ghemeen wandelplaetse by zijn huys, en wist hem heymelijck daer achter te verberghen, om acht te nemen op de ghebreken, die men daer in vinden soude, stellende dickwils het oordeel van den ghemeenen alle Man boven zijn eyghen. Het is onder al eens gheschiedt, dat eenen Schoenmaker yet hadde ghevonden te seggen op een Tafereel van hem, datter aen eenige toffelen te weynich riemen oft stricken waren om die te mogen dragen: want men hadde doe een wijse, de schoenen en pantoffelen met veel aerdige bindtselen en stricken te doorvlechten en te binden, alsoo men die oock noch in fraey Schilderije mach sien. Appelles, hoewel hy van grooten geest was, heeft dit wel mogen verdraghen, berispt te wesen van een Schooenmaker, dewijl hy maer en oordeelde een dinghen dat zijn Ambacht belangde: maer vindende zijn meyninghe goet, nam Appelles het stuck in huys, en heeft den toffel meer stricken ghemaeckt, en dat ghebreck willich verbetert. Des anderen daeghs werdt het Tafereel weder uytghestelt ter plaetsen daer het te vooren hadde ghestaen, en den selven Schoenmaker weder voorby het selve Tafereel comende, en siende de toffels verandert, was al wat hooveerdich, om dat Appelles op zijn oordeel te wercke ghegaen was: soo voer hy voort, en wilde oock wat segghen op een schene oft been, eenighe meenen van een naeckte Venus, immers Plinius seght een schene, en Valerius Maximus een been, dat in dat Tafereel was, dat den Schoenmaker wilde seggen niet te deghe en was gheschildert, het welck Appelles niet en con verdragen, dat hy hem bestondt te versmaden en berispen een dingen buyten zijn Ambacht, en daer hy geen verstandigh oordeel van doen en con, heeft hem straflijck aenghewesen, dat hy hem niet verder en soude bestaen te spreken dan van zijnen pantoffelen, dat welcke dingen van zijn handtwerck waren, sonder verder te comen in eenigh oordeel. Waer van oock is een ghemeen Spreeckwoordt over al seer verbreydt: Ne sutor ultra crepidam: dat den Schoenmaker niet voorby en gae zijn pantoffel. Appelles hadde oock een seker bequame gratie van een soete ghemeensaemheyt en gespraecklijckheyt, die den machtighen grooten Coningh Alexander soo sonderlinghe heeft bevallen, dat hy hem seer dickwils quam besoecken op zijnen Winckel, om hem te hooren couten. En alst gheschiedde dat desen Prince wilde verhalen oft vertellen yet van de Const van Schilderen, dede hy, ghelijck gemeenlijck doen die niet van de Const en zijn, en spracker somtijden wat vreemt van, en niet op het gevoechlijckste, des hem Appelles seer aerdich en soetelijck wist te berispen. Iae seyde wel: Mijn Heer den Coningh mocht liever swijghen, want de Leerjonghers, die de verwe in den achter-winckel staen en wrijven, die spotten met u.

[fol. 79r]

Siet, dus seer gemeensaem was hy met desen Coningh, die nochtans van self grammoedich en korsel ghenoech was. Plutarchus verhaelt seer een ghelijcke antwoordt van Appelles gedaen aen Megabyzus, een van de meeste Heeren van het Hof des Conings van Persen, welcken hem quam besoecken tot in zijnen Winckel, en by hem gheseten wesende, en hem siende wercken, begon te willen vertellen van betrecken en schaduwen: Appelles con hem niet onthouden te seggen, Siet ghy die jonge knechten wel, die den Oker wrijven? Dewijl ghy niet een woordt en seydet besagen sy u opmerckelijck, en waren verbaest siende u schoone purper Cleederen, gouden Ketenen, en Iuweelen: maer nae dat ghy hebt aenvanghen te spreken, hebbense beginnen te lachen, en met u te spotten, om dieswille dat ghy bestaet te verhalen van dinghen, die ghy niet en hebt gheleert. Alexander en wilde oock van geen ander Schilder gheschildert wesen oft geconterfeyt, als alleen van Appelles, en lietet allen anderen met openbaer ghebodt verbieden. Noch toonde Alexander door een bysonder mercklijck stuck, hoe seer dat hy Appellem in grootachtinghe hadde: want onder alle zijn boelschappen hadde den Coningh eene van uytnemende groote schoonheyt, en seer verwonderlijck om aen te sien, geheeten Campaspé: Dese, om de groote liefde die hy haer droegh, en om haer seldtsaem en weerdighe schoonheyt, wilde hy dat haer Appelles nae t'leven soude schilderen al naeckt. maer alsoo Appelles de volmaeckte schoonheyt eens Menschen lichaems en gedaente eender schoonder Vrouwen beter kende als Alexander, soo werdt hy met oncuysscher liefden te crachtelijcker bestreden en verwonnen, in haer stadich aen te sien alsoo hy met het schilderen doende was: t'welck Alexander, hoe seer den Schilder zijn inwendigh vyer socht te verberghen, wel con bemercken, hoe hy met de selve sieckte ghequelt was, daer hy hem oock mede beladen vondt, oft datse beyde met eenderley strael gewont waren: des hy hem zijn alderliefste eygen maecte en gantsch overgaf, toonende daer in een vryhertich sterck ghemoedt, in hem selven te connen ghebieden, en zijn eygen begeerlijckheden te overwinnen: met welck hy wel soo veel eeren is weerdigh geworden, als hy is gheweest met te hebben overwonnen den Persen, Meden, en so veel Volcken, Steden en Landen, dat hy zijn eyghen Heere en self overwinner is geweest: t'welck een over groote beleeftheyt is gheweest, wech te gheven het ghene by hem meer in achtinge was, als staten en rijckdommen, te buyten gaende zijn eyghen Natuere en liefde. Wy lesen wel van veel Const-beminders, die menichte van Talenten om de Schilder-const wille gegeven hebben, jae de stucken tegen louter goudt opgheweghen en betaelt: maer wis Alexander heeftse in de cracht al te boven ghegaen. Men seght, dat Appelles, naer het naeckt van dese schoone Campaspé, maeckte de Venus Anadyomene, dat is, uyt Zee schijnen comende, waer van hier nae gesproken wert. Appelles was ooc tot den ander Schilder van zijnen seer jonstigh en vriendelijck: En hy was ooc oorsaeck van het groot gherucht dat Protogenes te Rhodes hadde: want ten eersten en maeckte men van hem geen werck, gelijck men van geen tegenwoordighe oft inheymsche dinghen en doet: maer om hem te verheffen oft voorbaer te maken, Apelles coopende van hem eenige stucken van zijn werck, die hem Protogenes liet voor seer cleenen prijs, heeft hem Appelles gegheven daer voor vijftich Talenten, dat zijn, nae onse munte, dertich duysent Croonen: En dede noch loopen den roep, dat hy dit dede, om de selve stucken voor de zijne, en voor zijn eygen handtwerck,

[fol. 79v]

te vercoopen. Waer van de Rhodianen verwondert, begonden Protogenem en zijn werck in groot aensien en weerden te hebben: Oock en liet Appelles dese dingen niemant over, oft sy en mostense hem duerder betalen: dit is Protogeni ghecomen tot groot nut en eere. Hier is te mercken, wat een edel beleeft herte by desen Prince der Schilders is gheweest, een recht voorbeeldt voor alle die onder de Schilder-const zijn begrepen, om nae te volgen, malcanderen te vorderen, en goetjonstigh te wesen, bedenckende wat de openhertighe beleeftheyt, oft milde vriendlijcke voorbejeginge, voor een vermogende edel deucht onder den Menschen is, en hoe soete, aengenaem en nutte vruchten sy brengen soude, so sy in alle herten plaetse maer en hadde. Appelles was oock soo uytnemende een Conterfeyter nae t'leven, en dede zijn dingen den persoonen van wesen soo eygentlijck ghelijcken, dat eenen Letter-constigen, geheeten Apion, getuyght: dat eenighen ghedaent oordeelenden gherader des ghelucks hadde uyt de gheschilderde tronien van Appelles ghedaen, gheraemt, en waer gheseyt van der gheconterfeyter voorleden en toecomende gheschiedenissen, soo van hun leven als hun sterven: dit soude aen verscheyden gheschiedt, en waer bevonden zijn gheweest. Hy maeckte oock het conterfeytsel van den Coningh Antigonus: maer om dat hy met d'een ooghe scheel was, vondt hy eenen behendigen middel om dit ghebreck te verberghen, hem doende t'Aenschijn keeren van ter sijden, op dat het missit van den twee ooghen niet te toonen, veel eer worde de Schilderije te last geleyt als den Coningh Antigono, den welcken sy uytwees te wesen: want t'conterfeytsel was maer gemaeckt in pourfijl, toonende maer de volcomen ghesonde ooghe. Datmen wilde beschrijven, hoe menichmael hy binnen zijn leven heeft geconterfeyt den grooten Alexander, en zijnen Vader den Coningh Philippum, dat en waer niet mogelijck: dan van eenige mach ick verhalen. Hy maeckte eenen Alexander, houdende in zijn een handt den blixem, die men plagh te maken gelijck eenige pijlen met vleugelen t'samen gebonden: dit was soo uytnemende een werck, dat het scheen dat de vingheren van Alexanders handt verheven waren, en dat den blixem buyten het Tafereel voort quam: Dit stuck costede twintich Talenten Gouts, en werdt ghestelt t'Ephesien in den Tempel van Diana. Noch is t'Aenmercken en te houden in ghedacht, dat alle dees costlijcke stucken alleen maer ghemaeckt en waren met vier verwen, nochtans was dit Tafereel ghecocht met een koorn-mate vol Gouts, sonder tellen. Van noch twee Alexanders sal volghen, die hy maeckte doe hy eens te Room was comen. Onder al zijn gheluck dat hy hadde, viel op hem t'ongheluck, dat hy worde gehaet van den Prince Ptolomeo, den welcken volghde nae den grooten Alexander, en namaels Coningh van Egypten was: maer niet den Const-beminder ten tijde van Aratus. Het gheschiedde nae d'aflijvicheyt van den grooten Alexander, dat Appelles door den storm ter Zee, aen is moeten comen aen de kusten van Alexandrien, en ghedwongen daer aen t'landt en in de Stadt te comen, alwaer eenighe Schilders zijn benijders, hebbende aen hun sijde oft te wille ghecreghen eenen, die by den Coningh Ptolomeum den gheck schoer, oft eenen listigen schalck, in het Conings Hof wel bekent, die daer in de Stadt was, lieten Appellem door desen by den Coning te gast bidden, doch niet dan om hem te bespotten. Appelles denckende, misschien dat den Coningh nu beter als voor henen te hemwaert was gheneghen, is tot het Coninghlijck Avontmael ghegaen, alwaer den Coningh met wreet ghesicht hem vraeghde,

[fol. 80r]

wie hem daer ontboden hadde. Waer op Appelles, niet wetende den naem van zijnen bespotter, nam uyt den heert van der Coninghlijcke sale een kole, begon te teyckenen op den muer by onthoudt de gedaente van zijn aensicht: maer hy en hadde soo haest niet ghemaeckt den omtreck van de tronie, of den Coningh en kende hem te wesen Planus, die hem die perte gespeelt hadde: Waer uyt wel te verstaen is, hoe vast Appelles is geweest van onthoudt, en volcomen in zijn Const, yemandt nae t'leven te doen. Hy en Polycletus hadden een ghewente, op alle de Tafereelen, diese volmaeckt hadden, te schrijven, Appelles oft Polyclerus dede dit: of sy haden willen seggen, sy haddent soo verre ghedaen, ghelijck oft noch hadde onvolcomen werck gheweest, en dat sy noch maer en hadden een begin gehadt in de Const: op dat hun het verscheyden Menschen oordeel niet den wegh glat af en hadde mogen snijden, van hun te mogen verontschuldighen over de fauten dieder in mochten zijn bevonden, als de ghene die gheneghen waren willigh de selve te verbeteren, indiense van sieckten oft sterven niet en werden overvallen. En al waren alle de wercken van Appelles uytnemende, datmen niet sat con worden van besien: nochtans en vontmen noyt maer drie stucken, daer hy op hadde geschreven volcomelijck, dit heeft Appelles ghedaen, waer aen men mercken conde, dat hy hem ten vollen benoeghde aen de Const, die hy daer in te weghe hadde ghebracht. Dees dry Tafereelen waren seer van een yeghelijck ghewenscht en begeert, oock van d'aldermeeste der Weerelt. In eenige van zijn bysonderste stucken waren ghemaeckt eenige Personnagien, die heel bleeck en verstorven waren, alsser sulcke beelden in behoefden, de welcke mosten liggen sterven: dese schenen natuerlijck half doot te wesen. Het hadde nochtans onmogelijck te segghen gheweest, welcke van zijn stucken de best ghedaen waren. Nu aengaende die wel ghemaeckte schoon Venus, die hy naer het naeckt van zijn geschoncken Campaspé hadde gedaen, daer wy voor een weynich van hebben verhaelt, die was seer uytnemende, en was ghemaeckt als climmende uyt der Zee, en was (als geseyt is) daerom van den Griecken geheeten Anadyomene: dese heeft den Keyser Augustus gecregen, in grooter weerden gehadt, en gheoffert in den Tempel van Caesar zijnen Vader, en liet dit vereeren met een Griecksch ghedicht oft opschrift, dat so constigh en wel was ghedaen, dat het te boven ginck de Schilderije self, en doch de Schilderije te meer aensien en vermaertheyt dede hebben: maer daer by men dencken magh, wat dit voor schilderije was, noyt en conde men Schilder vinden, die bestaen dorst te vermaken het onderste van dit Tafereel, daert een weynich bedorven was, so dat dese verdorven plaetse Appelli veroorsaecte en toevoeghde te meerder eere, dat hy dit edel constigh werck hadde ghedaen: ten eynden worde dit stuck geheel van de verrottinge op g'eten en verdorven: aen welcke verrottinghe my wel dunckt, dat dit op doeck van Ey oft Lijn-verwe was ghedaen: Eyndelijck, om dat het soo te nieten was, worde Nero veroorsaeckt, daer een ander van de handt van eenen Dorotheus in de plaetse te stellen. maer om weder te keeren tot Appellem, hy hadde begonnen een ander Venus uyt de Zee comende in het Eylandt Cos, welcke soo gheruchtich werdt, datmen dit Cos zijn gheboort-plaets daerom vermoedde te wesen. Dese Venus soude in uytnemende Const noch de eerste overtroffen hebben: maer dit was zijn uyterste macht, die hy met den Pinceel heeft geoeffent: dan de Doot liet niet toe dat hy't voleynden mocht: gelijck of Natuere niet langer lijden woude, in schoon-

[fol. 80v]

heyt te moeten wijcken de doode verwen, en datse daerom Appellem den doot te eer toeschickte, doch t'was mochtmen seggen vergeefs: want gelijck hy den dooden verwen het leven gaf, hebben sy tot der onsterflijckheyt zijnen naem ghevoert, en levende behouden. Dat ick alree van zijnen doot verhale, is niet, datter niet en zy meer van hem te verhalen. maer om von dese twee bysonder stucken vervolgens te vertellen: dese leste onvolcomen gelaten Venus was soo ghedaen, datmen noyt Mensch vinden en con, diese opmaken, noch den aerdighen soeten omtreck der selver volgen con, ghelijckse begonnen was. Mijns achtens, en haddet niemant eenichsins eere gheweest daer handt aen te slaen, ghelijck noch hedensdaeghs eenige nemmermeer gheweduwt en werden van schande, die groote vermaerde Meesters dingen vermetelijck durven aentasten. Appelles maeckte noch een Tafereel, waer in was ghemaeckt eenen Megabyzus, met zijn Bisschops tuygh aen, dit was eenen gelubden Priester van Diana: hier by hadde hy noch gemaeckt al zijn ghevolgh en geselschap. Hy hadde oock geconterfeyt den Prince Clytus, te weten, eenen die van Alexander seer bemint, doch in dronckenschap ghedoodt was: Desen hadde hy ghemaeckt, als of hy hem hadde ghehaest te trecken in eenen strijdt, verselschapt met zijnen Schilt-knecht oft wapen-dragher, die hem den Helm toelangt. Hy maeckte voor die van't Eylandt Samos een Conterfeytsel van eenen, ghenaemt Abro, dat welck een rechten weeckachtigen wellustigen Mensch was, en sulcx wel gheleeck te wesen. Voor die van Rhodes maeckte hy het Conterfeytsel van Menander den Coningh van Caria, en t'Conterfeytsel van Ancaeus, een Argonauter oft Iasons gheselle. Tot Alexandrien wesende, conterfeytte hy Gorgosthenes, een Dichter van Truerspelen. Ick en can niet wel recht seggen, of Appelles te Alexandrien veel oft verscheyden reysen zy geweest oft niet. Het can wel wesen, dat hy in de ghenade van den Coningh Ptolomeo is ghecomen, doe hy den Planus op den muer maecte: want het is merckelijck, dat hy om zijn uytnemende Const weder in grooter jonsten en eeren by desen Coningh is geweest, en by hem in zijn Hof gehouden: waerom hy is benijdt geworden van anderen, dien hy met zijn Const in den wegh was, bysonder van eenen Antiphilus, die hem trotsen wilde in de Const, hoewel hy een slecht Hof-schilder misschien wesende, sulcx niet en vermocht, des hy middel socht Appellem in ongheval te brenghen, en beschuldichde hem by den Coningh, te wesen een medeplegher, jae den voorbaersten van t'verraedt over de stadt Tyro ghedaen, door eenen Theodota, die den daetsamen aenvangher gheweest was: doch en hadde Appelles noyt de stadt Tyro ghesien, noch den Theodota ghekent, dan dat hy by gherucht hadde verstaen, dat hy een Hooftman was van Ptolomeo gestelt, om waer te nemen en te bewaren t'Landtschap Phenicia. Evenwel werdt hy van Antiphilo valschelijck verclaeght, te hebben ghemeensamen omgangh ghehadt en heymelijck sprake met Theodora, datse oock t'samen te Tyro avontmalende, hadden al de maeltijdt over malcander in d'oore geveselt, soo dat Appelles ten lesten desen Theodora tot t'verraedt-pleghen soude bewillight hebben ghehadt, om de Stadt te doen teghen Ptolomeum oproerich worden: Dat oock de inneminge van Pelusien door Appelles raedtslagen te wege soude zijn ghebracht. Alle dese dingen Ptolomeo den Coningh valschelijck wijs gemaeckt wesende, also hy een Man was niet al te voorsichtich, maer opgevoet in alle loftuyterije, als sulcke Heeren ghewent zijn, heeft hy te haest gheloof ghevende hem hier in seer ontstelt,

[fol. 81r]

en van grooten toorn laten overwinnen, niet overlegghende oft bedenckende saken die wel t'overweghen waren: ten eersten, dat den beschuldigher oock een Schilder was, en den beschuldighden nijdelijck socht te trotsen in de Const: dat oock eens Schilders doen niet en was, soodanige dingen te wege te brengen, bysonder Apelles gheen oorsaeck hebbende, dewijl hy hem seer veel weldaedts en eere hadde ghedaen, boven alle ander Meesters van der selver Const: noch hy en dede so veel niet, dat hy eens ondersocht oft vernomen hadde, of Apelles te Tyro hadde gevaren geweest: maer begon terstont te rasen van gramschap, en t'heele Hof te vervullen met scheldich gheroep, noemende Apellem een ondanckbaer ontrouw verrader te wesen. maer eenen ghevanghen, die in't verraedt en aenslagh schuldich was, welcken verdroot de stoute boosheyt van desen Antiphilus, hebbende medelijden met den gantsch onschuldighen Apelle, heeft beleden en geopenbaert, Apellem onwetende en onnoosel van sulcke dinghen te wesen, anders haddet met Apelles qualijck afgheloopen, en hadder zijn hooft en t'leven om verloren. Den Coningh de waerheyt nu verstaen hebbende, schaemde sich selfs so seer over zijn doen, en zijn gemoet veranderende, in plaetse van straffinghe, schonck hy Apelli hondert Talenten Gouts, en gaf hem over en in zijn handen den valschen beschuldiger Antiphilum tot een slaef. Apelles overleggende by hem selven, in wat groot ghevaer hy door de valsche beschuldinge was ghecomen, heeft hem aen deCalumnia oft valsche beschuldinghe met zijn const seer versierlijck en wel ghewroken, met haer wesen en aerdt uyt te beelden op deser voeghen. Hy schilderde in een groot stuck dusdanige een ordinantie: aen de rechte handt maeckte hy eenen sittenden Coningh met langhe ooren, ghelijck men leest Midam gehadt te hebben: desen stack den arem uyt, schijnende de handt te langhen, om de aencomende valsche beschuldinghe oft Calumnia licht aen te nemen: maer over beyde sijden hadde hy een Vrouwen beeldt, d'een was quade vermoedinge, d'ander onwetentheyt: voor aen nae hem toe quam van verre de valsche Beschuldinge, als een seer schoon Vrouwe, behendich toeghemaeckt en opgepronckt, maer bewijsende in haer aenschijn, met een rasende dullicheyt, uyt een woedende quaet hert, te wesen ontsteken: sy hadde in haer slincker handt een vyer-spouwende fackel, en trock met de rechter handt voort, by t'hayr gevat hebbende, een bedroeft jongeling, die jammerlijck met opsiende ooghen en handen ten Hemelwaert streckende, de hulpe der onsterflijcke Goden scheen aen te roepen, en tot ghetuygen over zijn onschult. Voor de valsche Beschuldinge quam, als haer Leydtsman, een beeldt van een Man heel bleeck, onsuyver van ghedaente, met een listich arch uytsien, voorts geheel gestelt, als een die door schadelijcke sieckte verdwenen scheen opgestaen, desen was ghemaeckt voor den bitteren nijdt. Der valscher Beschuldinghe volghden, als twee Dienst-vrouwen oft maerten, welcker ampt en dienst was, haer Vrouwe te vermanen, onderwijsen, en vercieren, en waren soo toeghemaeckt, datmen licht wel con sien, dat' een was bedriegelijckheyt, en d'ander laeglegginge. Achter dese volghde de Boete seer bedroeft, met swarte ghescheurde cleeren, ghecapproent, en omwonden, de welcke met t'Aensicht te rugghe ghewent, weenende en beschaemt zijnde, de Waerheyt, in gedaente van een sebaer statige Vrouw van verre aencomende, scheen t'ontfangen. Dus heeft Apelles zijn avontuere seer gheestich te kennen gegheven. En dit stuck worde, om der onschult, deucht en Const des Meesters, en oock

[fol. 81v]

om de wonderlijcke fraey Inventie, die dienstigh magh wesen den genen, die des volcx valschen achterclap noch onderworpen is, tot een hopigh voorbeeldt van vrolijcke uytcomst te ghenieten. Het is oock gheschiedt, dat Apelles te Room is ghecomen, alwaer hy ghemaeckt heeft eenen Castor en Pollux, een beeldt van een Victorie, eenen Mars, Godt van der oorloghe, vast ghebonden wesende, eenen Coningh Alexander de groote over eynde, noch eenen Alexander, sittende op eenen Triumph-wagen: welcke Tafereelen namaels werden gestelt seer statelijck van den Keyser Augusto, op t'voorbaerste van zijn wandelplaetse. maer den Keyser Claudius, dees Tafereelen des te meer achtende, dedese de aensichten wech nemen, en in alle beyde stellen de tronie van den voornoemden Keyser Augusto, nae t'leven gheschildert. Daer was oock in Plinij tijdt eenen gheschildeden Hercules, in den Tempel van Antonia, die men seyde te wesen het handtwerck van Apelles: den welcken was seer uytghenomen wel geschildert en gheordineert. Want al was hy ghestelt met den rugge ghekeert, oft van achter te sien, voor die hem aensaghen, toonde hy nochtans het gheheele aensicht, dat moeylijck om doen is. Hy schilderde oock eenen naeckten Prince nae t'leven, soo wel gedaen, dat het scheen de Natuere niet beter en mocht gedoen. Hy maeckte oock een Peerdt, daer men altijt oft eeuwich van^* te spreken sal hebben, het welck was ghedaen om te best teghen eenige Schilders, die tegen hem weddeden, wie dat den anderen soude hier in overtreffen: En vreesende, door de veel goetgunstige zijnder wederpartijen.hem zijnen verdienden prijs mochte ontwesen worden, en anderen toegeleyt, soo verkoos hy liever het oordeel der beesten, als des Menschen. So dat hy voor eerst de Peerden van dees ander gedaen voor ander levende Peerden heeft gestelt, de welcke daer niet op en achteden, noch geen werck van en maeckten: maer so haest en stelde hy hun het zijn niet voor ooghen, of de levende en begondender tegen te briesschen of te neyen. Dus danighe proeven werden namaels ghemeenlijck in veelderley constige Schilderijen als eenen ghemeenen regel onderhouden. Hy maeckte oock eenen Pyrrhus, den soon van Achilles, gaende te Peerde tegen den Persen: welcken, om dat hy van so jong een Crijchsman worde gemaect, was geheeten Neoptolemus. Hy maeckte ooc eenen Archelaus, met zijn Vrouw en dochter. Desghelijcx maeckte hy noch den Coningh Antigonus, gewapent met een borst-harnas, sittende te Peerde. En de ghene die hun aen dese Const verstonden, hielden oock voor de beste stucken van Apelles ghedaen, eenen Antigonus te Peerde: en eenDiana, wesende in't midden van eenen hoop offerende jonghe Dochters: met welck Tafereel te schilderen, hy self overtroffen heeft den gheest van Homerus, dieder te vooren de beschrijvinge van hadde gedaen. Eyndelijck wort van Apelles ghetuyght in Plinio, dat hy dingen maecte die niet te schilderen en zijn, gelijck daer zijn, donderen, weerlichten, en blixemen, welcke stucken oock worden genoemt, Brontes, Astrapes, en Ceraunobolus. Summa, de aerdige Inventien, die hy in het schilderen voortbracht, hebben naderhandt grootelijcx ghedient en te passe ghecomen andere, die de Const van schilderen naeghevolght hebben. Hy hadde een secreet, van te maken seer dunne vernis, waer mede hy zijn stucken, alsse opgedaen waren, verniste, het welck daer so dun en glat op lagh, dat het geen Mensch mogelijck en was nae te doen, noch sulck vernis te maken: het gaf zijn Schilderije een schoon glans, en bewaerdese van stof en alle vuylicheyt: en doch als men zijn Tafereelen

* Apellis Peerdt, om Prijs ghemaeckt.

[fol. 82r]

metter handt aenroerde, men wort van den vernis besmeert, en wislijck diende in sulcken tijdt desen vernis wonder wel, om te verhoeden, dat de sterckheyt der verwen den gesichte niet en verhinderde: dit maeckte dat de verwen veel bruynder gheleken te wesen. Appelles vondt eerst oock van yvoor swart te branden, en ander dingen om mede te schilderen. Wanneer hy gestorven is en weet men niet, dan als vooren verhaelt, over een Venus, die hy maecte, binnen het Eylandt Cos, welcke Venus is, hoewel onvolmaeckt, boven alle zijn ander wercken in weerden gheweest.