Het schilder-boeck

Van Protogenes, van Caunus, Schilder.

In wat tijdt den vermaerden Protogenes zijn wesen hadde, is te ramen, by dat hy is gheweest ten tijde van Apelles, als verhaelt is, daer d'Olympiade aengewesen wort. Oock was hy ten tijde van den Coningh Demetrius, als gehoort sal worden. Desen Demetrius leefde in't Iaer der Weerelt 3663 voor Christi toecomst 299. Dit soude zijn geweest 35. Iaer nae Alexander Magnus, oft daer ontrent. Protogenes was geboren tot Cauno, een Stede onder die gehoorsaemheyt van die van Rhodes. En ghelijck Percius den Buyck een vinder^* der Consten noemt, te weten, de behoefticheyt, also Virgilius seght: soo ist met Protogenes toegegaen, die met grooter vlijt is gedreven geweest, om uyt grooter armoede op te stijghen, door den wegh der Consten, tot eere en voorspoet. Hy is seer yverich gheweest t'ondersoecken de verborghentheden en swaerste dingen der Schilder-const, dat hy langen tijdt geen ander werck veel en dede: maer te seggen, onder wien hy geleert heeft, is niet moghelijck. Men bevindt evenwel, dat hy tot zijn vijftich Iaren nergens toe en diende, dan om schepen te schilderen, het welcke hy wel heeft bewesen in het neer-hof van het Casteel van Athenen, gheheeten Propylaeon, welck was vast by den Tempel van Minerva, een de bysonderste ghelegentheyt van Athenen: want daer hadde hy geschildert eenen Paralus, dat was eenen Schipper, die hem altijt hiel op den strant van der Zee. Ooc schilderde hy daer een Dochter te Peerde, oft op eenen Muyl, geheeten Nausicaa. Oock in een ghedaente van werck, geheeten Parergon, gelijck Grotissen, hadde hy ghemaeckt eenige cleyne Galeyen, om te toonen het cleen begin van zijn Const, en de volcomenheyt, daer hy namaels noch toe gecomen is. Men hiel evenwel voor het beste werck, van alle de stucken die hy oyt maeckte, eenen Ialysus, die van hem ghedaen was, en stondt noch ten tijde Plinij in den Tempel van vrede. En men seght, dat Protogenes, gheduerende den tijt dat hy aen dit Tafereel doende was, niet anders en at als geweyckte Lupinen, dat is een gheslacht van boonen, by den Hoochduytschen Seigbonen oft Wolfs schotten, by ons Vijgboonen geeheten, de welcke hem dienden voor eten en drincken t'samen, vreesende of de smaken der spijsen hem mochten doen eenich belet, oft zijn sinnen overladen hebben. En om dat dit stuck te langher mocht in wesen, en gheduerich blijven, heeft hy't viermael overdaen, en vier verwen d'een op d'ander gegheven, op dat als den tijdt d'een verwe verteert soude hebben, d'ander daer onder noch schoon en versch soude overblijven. Dit luydt heel vreemt voor den Schilders te hooren, hoe dit mocht toegaen met Ey oft Lijm-verwe. Dit hadde doenlijcker geweest van Olyverwe, daer sy niet van en wisten. In dit Tafereel was eenen Hondt, die schier met der Goden hulp, oft door mirakel ghemaeckt was: want hy was ghedaen eensdeels door

* Buyck, oft de behoeflijckheyt, vinder der Consten.

[fol. 82v]

Const, en eensdeels door gheval: Want doe hy den Hondt seer aerdich hadde ghedaen, en geheel naer zijnen sin (dat nochtans een wonder sake was, dat hy eenmael zijnen gheest hadde connen vernoeghen), doe was hy verleghen, niet connende ghenoech in Schilderije uytbeelden het schuym, dat eenen Hondt, die geloopen heeft, om de muyl heeft: ter eender sijde was hy seer bedroeft, om de groote Const, die hy in den Hondt te wege hadde gebracht, en dat hy de selve met dit schuym qualijck te maken verminderen soude. Doe hy evenwel sagh, dat zijn Honde-schuym moeylijck ghedaen zijnde, te verre afgescheyden was van het natuerlijck, dat men wel sagh dat het geschildert schuym was, en dat het niet alsoot behoorde den Hondt uyt de muyl en quam. En alsoo hy niet en wilde, dat zijn dingen alleen het waer wesen gheleken, maer zijn vlijt dede alles te maken eyghen en natuerlijck, was seer t'onvreden. Hy hadde dickwils verandert van verwen en pinceelen, en dickmael de verwen met een sponsie weder wech ghenomen, die hyder toe hadde ghebesight. Eyndlinge siende, dat het nae zijn voornemen hem niet en wou ghelucken, werdt hy op zijn werck vergramt: en om te toonen, dat dit Tafereel niet en was nae zijnen sin, wierp hy uyt onverduldicheyt zijn sponsie teghen het Tafereel, teghen de plaetse die hem soo qualijck behaeghde: en also de sponsie vol verwe was, van diese ingedroncken hadde met soo dickmael af te vaghen, (want Protogenes ghebruycktese om de verwen wech te nemen, die hem niet en bevielen ) stuyttese en gaf slach recht ter plaetsen, daer Protogenes mede bemoeyt was, en haddet daer bespat soo eygentlijck, dat Protogenes het schuym van zijnen Hondt daer ghemaeckt sagh, ghelijck hy begeerde dat het wesen soude. Dit selve is Nealces (van wien wy in't leven van Melanthus verhaelden) oock gheschiedt, doe hy een Peerdt geschildert hadde, dat eenen Iongen stondt en flatteerde oft toefde. Summa, dit Tafereel van Protogenes was in soo grooter weerden ghehouden, dat den Coningh Demetrius, doe hy ghemacklijck hadde moghen innemen de Stadt Rhodes op een plaetse, daer t'huys van Protogenes was, verboodt op desen hoeck oft plaetse t'vyer te steken, vreesende t'verhaelde Tafereel te verbranden, soo dat om dit stuck te behouden onghescheynt, hy de gheleghentheyt verloos van de inneminge van Rhodes. Het is gheschiedt, dat evenwel Protogenes by gheval, doe t'Legher voor de Stadt quam, was in eenen cleenen hof, die hy hadde in de voorborcht van Rhodes, daer hy wrocht, wesende midden onder t'Leger, en hadde noch noyt afgelaten van wercken, wat raserije van oorloge hy voor ooghen hadde. Doe hy nu ghevangen voor den Coningh worde ghebracht, en ghevraeght, op wat versekeringe hy also gebleven was, buyten de Stadt van Rhodes hem te houden in tijt van krijgh. Hy antwoorde: Hy was ghenoech versekert, dat den krijch, die men voerde tegen de Rhodianers, niet en was tegen de Consten en wetenschappen. Den Coningh seer blijde wesende, te mogen eenen behoeden, die hy door gherucht lange in weerden hadde gehadt, liet een wacht bestellen rondtom zijn huys, vreesende of yemandt hem eenich leedt soude gedaen hebben. Oock om hem niet van t'werck te doen verleeden, quam hy hem dickwils besoecken, hoewel hy die van Rhodes groote vyandt was, en sonder op eenighe dinghen te achten, nam hy zijn ghenuechte Protogenem te sien wercken, terwijlen datmen de Stadt bestormde. Men seght oock, dat (gelijck als men seght) Protogenes, also lang als hy daer wrocht, altijts het sweerdt op de kele hadde: nochtans om te bewijsen, dat hy sulcx niet

[fol. 83r]

en achtede, maeckte hy eenen Satyr, die uytnemende constich was ghemaect: desen Satyr had hy gemaeckt spelende op een fluytgen, en noemde hem Anapavomenos, dat is, hem verblijdende, oft berustende. Dit voorgaende is meest al uyt Plinio: Nu behoeven wy te sien, wat Plutarchus hier van verhaelt in't leven van Demetrius. Daer wordt bevestight den tooren Demetrij teghen die van Rhodes, met verscheyden oorsaken. Eerstelijck is de belegeringe geschiedt, om dat de Rhodianen waren geweest in't verbondt met zijnen vyandt Ptolomeo. Ten tweeden, hadden sy verslagen Alcimum den Epirot, een seer cloeck Heldt, niet wijt van hun Speel-tooneel oft Theatrum. maer daer hy meest om verbolgen en toornigh was op die van Rhodes, was, om dat sy een Schip hadden ghenomen, dat hem van Phyla zijn Huysvrouwe ghesonden was, met cleeren, bedden, en eenen brief van haer eygen handt: welck Schip (alsoot was) sy hadden aen Ptolomeum zijnen vyandt ghesonden. Dese daedt mishaeghde hem sonderlinge, dat sy niet en hadden nae ghevolght het beleefde voorbeeldt van die van Athenen, welcke de Posten van den Coningh Philippus, die tegen hun krijghde, met brieven ghevangen hebbende, openden en lasense alle, uytghenomen die van Olympia zijn huys vrouwe, desen sondense Philippo toeghesegelt soo hy was. Dat sy dan zijns huys vrouwen brief hadden zijnen vyandt toegheschickt, dese onbeleeftheyt hadde hy hun wel connen doen ontgelden, en hadder wel ghelegentheyt toe, hadde hy hem des niet onthouden, om dieswille dat hy in de voorborgh ghenomen oft in handen hadde de Schilderije van Ialysus, welcke bycans opghedaen was, waer aen doende was Protogenes van Caunus. Doe de Rhodianen aen Demetrium sonden te bidden, dat hy hem aen dese constighe Schilderije niet wreken wilde, en dat hy so schoonen werck niet en soude scheynden, antwoorde hy hun: dat hy liever wilde verbranden de Conterfeytselen oft afbeelden zijns Vaders, dan sulcken grooten arbeydt van dese Const: want men seght, dat Protogenes seven Iaer aen dit werck heeft versleten. Men vertelt (seght oock Plutarchus) dat doe Apelles dese Schilderije hadde ghesien, ontsettede hem soo seer, dat hem de spraeck ontbrack, en doe hyse weder ghecregen hadde, seyde hy: Dits eenen grooten arbeydt, en een wonderlijck werck: Hier ontbreken alleen de Gratien, diet ten Hemel mochten voeren. Dit Tafereel, met veel ander dingen, worde te Room door den brant te nieten ghedaen. Dit is dat Plutarchus van dit stuck ghetuyght. Summa, hier heeft^* de Schilder-const de Stadt van Rhodes verlost en beschermt, van vyandich ingenomen, oft verbrant en gerooft te wordern: gelijck sy den vervallen ellendigen staet van Sicyionia heeft in vrijheyt, vrede en welvaren, herstelt: t'welck twee schoone Croonen tot haer vercieringhe zijn. Nu wederkeerende tot Protogenem, Strabo in zijn 14^e. Boeck verhaelt oock, dat Protogenes onder ander Schilderije hadde gemaect Ialysum, en eenen Satyr, staende by een columne, op welcke columne oft pedestael hy hadde gemaect een Velt-hoen oft Patrijs, de welcke (doe het Tafereel eerst ghestelt was) het volck alleen met verwonderen gapende aensagh, verachtende oft niet achtende den Satyr, hoewel hy met grooter Const, en uytnemende ghedaen was. Dese verwonderinghe des volcx is noch vermeerdert, als men daer by heeft ghebracht levende tamme Patrijssen, welcke door t'ghesichte van de gheschilderde Patrijs schetterden, oft gheluyt sloegen, en verheuchden om met de selve te spelen. Protogenes siende watter gebeurde, en dat zijn bysonderste werck om soo een bywerck worde

* Schilderconst heeft Rhodes verlost, en bewaert van ingenomen te werden: en Sicyonia in vrijheyt ghestelt: twee schoone Croonen der eeren.

[fol. 83v]

veracht, heeft de Tempel-meesters van Rhodes ghebeden, dat hy de Patrijs mocht uytvagen oft uytdoen, het welcke oock geschiedt is. Plinius seght noch, dat Protogenes hadde ghemaeckt een Cydippe, die van Acontio met den appel bedrogen was, het was een rijcke jonge Dochter, die altijt van Diana met de Cortse ghequelt was, wanneer sy met een ander bewillighde te trouwen als met Acontio. Noch maeckte hy eenen Reus Tlepolemus, de soon van Hercules, die een Coningh was van Rhodes, en namaels van Sarpedon voor Troyen verslaghen was, also Homerus in zijn Illiaden verhaelt. Noch hadde hy gheschildert eenen Philiscus, Tyran van Athenen: En noch eenen Poeet oft Dichter van Truerspelen, die zijn vertellinghe scheen te doen. Men vondt oock ten tijde Plinij van hem gedaen, en van zijn handtwerck, eenen Worstelaer, eenen Coning Antigonus, en de Moeder van Aristoteles, nae t'leven gedaen, de welcke hem scheen aen te porren te schilderen alle de Victorien, en t'leven van Alexander, om de selve onsterflijck te bewaren: doch hy en dede niet, dan door een seker cracht des Geests, en yver die hy hadde, stadich de Schilder-const tot op het uyterste t'ondersoecken. De leste stucken die hy dede, waren, eenen Alexander, en eenen Godt Pan. Dit is al dat ick van zijn Schilderijen te verhalen vinde: dan dat hy boven platte Schilderije, hem oock heeft gheoeffent in rondt, en van Coper te gieten: en wort in Plinij 34^e. Boeck, Cap. 8. by ander Beeldtsnijders getelt, daer also staet: Batton maecte Worstelaers, gewapende Mannen, Iagers, en offerende Luyden: het selve ghebruyckten oock Euchir, Glaucides, Heliodorus, Hicanus, Lophon, Lyson, Leon, Menodorus, Myjagrus, dat is, Meester vliege, Polycrates, Polydorus, Pythocritus, en Protogenes, dat oock een uytnemende Schilder was. De geschiedenissen tusschen Apelles en hem, behoeftmen niet te verhalen. Dus laten wy zijnen naem, van weghen zijn uytnementheyt in de Const, den gheruchte bevolen blijven.