Het schilder-boeck
(1969)–Karel van Mander–
Auteursrechtelijk beschermdVan Beesten, Dieren, en Voghels.
| |
[Folio 38v]
| |
2 En Anthropographus creegh hy den nameGa naar voetnoot*
(Dats Menschen-schilder te segghen) midts desen,
Want al canmen redelijck ten betame
Wtbeelden de leden van t'Mensch lichame,
En datmen wat besonders meent te wesen,
Ghemeensaem in als zijn, is meer ghepresen:
Dus dan om wesen eenen sonderlinghen
Schilder, moet ghy fraey zijn in alle dinghen.
3 Aen tamme Beesten moghen wy aenveerdenGa naar voetnoot*
Onderwijsich begin te desen stonden,
Eerst aen t'edelste der Vee, groot van weerden,
Dats aen de behulpsaem moedighe Peerden:
Edel (seggh' ick), want aen Peerden bevonden
Zijn veel eyghenschappen, sy zijn als HondenGa naar voetnoot*
Hun Meester ghetrou en hem sy beminnen,
Hun vry hoogh ghemoedt is niet te verwinnen.
4 T'Peerdt bespot de vreese, jae t'gaet ontmoetenGa naar voetnoot*
Gheharnaschte scharen, stout, onbedachtich,
T'en vliedt niet voor sweerdt, het krabt met den voeten,
Het gherieckt den strijdt door t'ghehoor des soeten
Trompetten gheclanck, den Herten gheslachtich,
Soet spel hem vermaeckt, t'is leersaem, en crachtich,
En snel als den Windt (nae Poeets betuyghen)
T'leert eeren zijn Meester, en knien hem buyghen.
5 Caesar Dictators Peerdt liet hem beschrijdenGa naar voetnoot*
Van niemant, dan alleen van zijnen Heere:
Coningh Nicomedes Peerdt in voortijden
Starf om zijns Heeren doot, door honghers lijden:
Een met zijn moeder bloetschandigh' oneere
Hebbende bedreven, t'speet hem soo seere
Alst ontblindt-doeckt was, dat het met verdrieten
Sprongh van eenen Bergh, en brocht hem te nieten.
6 Sal ick niet van't Peerdt des Conings der Scyten,
Dat zijns Heeren dooder doodde, verhalen?
Oft Centereti Peerdt, dat hem gingh smijten
Van een roots met Antiochum, uyt spijten
Hem zijns Heeren doot oock doende betalen,
Sal ick't al swijghen? en van Bucephalen
Soo wonderlijcke dinghen d'een by d'ander?
Dat Graf en Stadt nae hem noemd' Alexander.
7 Iae, ick slaet al over, om niet verstroyenGa naar voetnoot*
Wt mijn voornemen, want beter hier passen
Sou Pliny eyghen Boeck, van het Tournoyen
Te Peerde, daer hy al wat tot eens moyen
Ghestalt des Peerdts dient, dat schoon is ghewassen,
(Soo hy seyt) beschreef, en haeld' uyt der cassen,
D'welck al mach ghescheynt zijn door oudtheyts knaghen,
| |
[Folio 39r]
| |
Als meer Boecken, dat veel vergheefs beclaghen.
8 Wil ick dan wijsen, dry ronden te trecken
Op seker maet, en dat d'een zy de billen,
Het ander de borst, en laten bestrecken
Het derde voor't lijf, dan matich verwecken
Den boogschen hals, en wijsen sonder schillen
Proporty van als? Pluym-licht is het willen,
Swaerloodich t'vermoghen: Willen en conen,
Niet t'samen in alle huysen en wonen.
9 Alsoo dit dan swaer valt, en ick het metenGa naar voetnoot*
V niet veel wil prijsen, noch oock aenwennen
Een swaer manier: En nae dat ick u weten,
Sonder figueren, der Consten secreten
Wil laten alleen in schrift metter pennen:
Soo sal ick u gaen gheven, siet, te kennen
Omstandicheden, u noodich al vooren:
T'Peerdts schoonheyt voor d'eerste wilt dan aenhooren.
10 De welghedaent des Peerdts nauw achte slaende,Ga naar voetnoot*
Agettich blinckende d'hoorens der clouwen,
Bruyn, glat en hooghe maeckt in't ronde gaende,
Zijn sleghels cort, te crom noch rechte staende,
De voor-beenen langh, ranckich om aenschouwen,
Wel gheseent, en gh'adert de knien wilt houwen,
Magher ghemusschelt, jae dat het met eenen
Niet beter ghelijcken, als Herte beenen.
11 De borst suldy breet en vet maken moghen,
De schouwers en t'achtercruys van ghelijcken,
De lancken rondt, buyck cort, rugg' ongheboghen.
Groot lijf, langs t'rugh-been een vore ghetoghen,
Den hals sal langh en breedt vol vouwkens blijcken,
Een langhe maen, ter rechter sijd' af strijcken,
Den steert sal hanghende d'Aerde ghenaken,
Oft men sal hem fraey op ghebonden maken.
12 Rondt sullen van vetheyt queken de billen,
maer het hooft sal cleyn zijn, magher en drooghe,
T'voorhooft niet dan been wy hebben en willen,
En d'ooren scherp, die nemmermeer en stillen,
Groote mondt, groote neusgaten, elck' ooghe
Oock groot en verheven, hier nae elck pooghe,
Om t'hayr bequaemlijckst zijn verwe te gheven,
Ghelijckmen veel voorbeelden heeft in't leven.
13 Laet ons van de verf dan wat spreken deelijck,Ga naar voetnoot*
In zijn Landtbouwen is Maro verhalich,
Bruyn-roo, blauw-graeuw, dat zijn de schoonste heelijck,
De witt' en vael zijn boven ander leelijck:
maer ghy Schilder, weest vry al willens dwalich,
En maeckt v an als, ghevleckte, witt', en valich,
| |
[Folio 39v]
| |
nae dat het in u werck, om wel afsteken,
Te passe comt, k'en wilt niet teghenspreken.
14 T'is waer, bruyn-roo en zijn niet te verachten,
Men machse daer men wil in't werck wel stellen,
Op voor-gronden, om afsteken met crachten,
Oft elders: maer ick bespreke, te wachten
Wel op het glanssen, oft glimpen der vellen,Ga naar voetnoot*
Soo wy in Sonneschijn sulcx sien vermellen,
Soo oock de swarte: maer salmen u dancken,
Lett wel op dat flickerich hayr der lancken.
15 Verscheyden maecksels, als Peerden van Spaengen,Ga naar voetnoot*
Van fraeyen omtreck, jae Turcksche, Barbaren,
De Napolitaensch', oft die van Campaengen
Slaet acht: hoe oock sommigh' als bruyn Castaengen
Zijn van hayr, en sommigh' als oft sy waren
Met honich bestreken, quaet te verclaren
Is, hoe Natuer hier in oock schijnt gheneghen,
Haer seldtsame verscheydenheyt te pleghen.
16 Schoon Appelgrau verf, die niet en mach lieghen,
Daer de huyt schijnt al vol schelpen ghemeten,Ga naar voetnoot*
Is lustich om sien: dan wil ons bedrieghen
(Soo't schijnt) de Natuere, datmen vol vlieghen
Soude meenen sommigh wit huyt gheseten,
En veel desghelijcx, maer wy moeten weten,
Peerdts monden en neusen gheven soodanen
Verf alst behoort, soo oock steerten en manen.
17 De bruyne somtijts met vier witte voeten,
En een sterr' in't voorhooft salmen verfraeyen,
Op d'Actitude wy oock letten moeten,Ga naar voetnoot*
Als in een Menschen boots, dat sy met soeten
Welstandighen aerdt gaen, staen, springhen, draeyen,
Oock op t'witte schuym, daer sy me besaeyenGa naar voetnoot*
T'veldt, en al met teeckenen doen bekennen,
Waer sy als vlieghend' over ginghen rennen.
18 Seer verleghen vondt hem eens een bysonderGa naar voetnoot*
Schilder, nae grooten Valery beschrijven,
Die hadd' een Peerdt gemaeckt seer schoon te wonder,
Welck quam uyt den arbeydt, en als hy onder
Ander dinghen wouw, tot zijns Consts beclijven,
Maken dat schuym te mondt uyt quame drijven,
Desen constighen werckman heeft al langhen
Vergheefschen tijdt en moeyt daer aen ghehanghen.
19 Zijn constich werck en cond' hy niet ghebrenghen
Ten eynde, noch comen tot zijn vermeten,
Hoe dat hy proefde, dus met soo gheringhen,
Onweerdighen, oft ongheachten dinghen
Wesende ghequelt, het heeft hem ghespeten,
| |
[Folio 40r]
| |
En heeft om verderven daer op ghesmeten
De sponsy, daer hy zijn verwen me vaeghde,
En de sake gheviel soo't hem behaeghde.
20 Want de spattingh der sponsy is ghebleven
Aen zijn Peerdts mondt hanghend', uyt quaden spele,
Ghelijck natuerlijck schuym, dus is becleven
Zijn voorneem en werck, t'gheluck toegheschreven,
En niet zijn Conste, maer t'is even vele:
In summa, men bevindt met wat een zele
En yver sy van oudts, soo sy best mochten,
All' eyghenschappen uyt te beelden sochten.Ga naar voetnoot*
21 Te Room oock in de sale Constantini,
Daer is dat schuymen uytghebeeldt ten rechten.
Protogenes, nae't ghetuyghenis Pliny,
Conde niet ghemaken nae zijn opiny
T'schuym aen eenen Hondt, en gingh om soo slechten
Ondoenlijck dinghen oock zijn werck bevechtenGa naar voetnoot*
Metter sponsy, ghelijck gheseyt is boven,
Doe stond't oock soo wel, dat yeder most loven.
22 Want eerst en stonde dit schuym niet natuerlijck,
Seyt Plinius, maer te seer afghescheyden
Van't oprecht in't leven, maer scheen figuerlijck
Gheschildert met vlijt, t'welck hy wilde puerlijck
Wt den mondt doen vloeyen met veel arbeyden.
Nealcas deed' oock eenen Ionghen leyden,Ga naar voetnoot*
Oft houden een Peerdt, en troetelen mede,
Daer zijn sponsy oock dus mirakel dede.
23 Dus moghen wy oock, alst past, op het schuymen
Der peerden letten, met neerstich volheerden,
Hoe een dinghen ghemaeckt is, t'zy met duymen,
Met sponsy, oft anders buyten costuymen,
T'is al goet wat wel staet, ick houdt in weerden:Ga naar voetnoot*
maer wat grooter vlijt men voormaels wel Peerden
Te schilderen dede, canmen versinnen,
Nadiender oock Prijs mede was te winnen.
24 Appelles, den Hooft-schilder van den Ouden,Ga naar voetnoot*
Met meer ander Schilders te zijnen tijde,
Hebben hier in t'samen wedspel ghehouden:
maer hy, vreesende dat de Menschen souden
Qualijck teghen hem oordeelen uyt nijde,
En wijsen uyt jonsten, ter ander sijde
De sake, tot zijn wederstrijders voordeel,
Begeerde veel liever der Beesten oordeel.
25 Dus by zijns partien gheschilderde RossenGa naar voetnoot*
Liet hy natuerlijcke Peerden aenvoeren,
maer watter aen schortt', als ghemuylband' Ossen,
Ginghen voorby, sonder stemme te lossen:
| |
[Folio 40v]
| |
maer does' Appellis werck ginghen beloeren,Ga naar voetnoot*
Begonden sy briesschen, en hun beroeren,
Sulck vonnis met den Beesten onbedroghen
Is naemaels gheworden al meer gheploghen.
26 Dit wedtspel onser Voorders doet ons mercken,Ga naar voetnoot*
Hoe sy ondersochten de Const ydoone,
Soo oock noch tuyghen voorhandighe wercken,
Als te Venedich op't portael der Kercken,
Vier coper Peerden, uytnemende schoone,
En te Room op't Capitoly ten toone,
T'Natuer overtreffende Peerdt ghegoten,
Daer t'leven, maer gheen Const is uytgesloten.
27 Daer toe de Peerden des Monte Cavalen,
Van Praxiteles, en Phydias handen,
Aen alle dese, dan om niet te dwalen,
In kennisse der schoonheyt, salmen halen
Een goet bewerp, en de rechte verstanden:
Want ter Weerelt in gheen plaetsen, oft Landen,
En weet ick yet beters, om ons te gheven
Te kennen t'schoonst, en alder beste leven.
28 Dat d'oude hun behielpen met t'ghevilde,Ga naar voetnoot*
Is niet te twijffelen, oock in den Beesten,
Daer sy alle dingh ondersochten milde:
Nu van ander Dieren ick u wel wilde
All' eyghenschappen, o lustighe gheesten,
Te kennen gheven, en mach van den meestenGa naar voetnoot*
Vee-gheslacht, als Stieren, Ossen, en Koeyen,
Nu vervolghens te beschrijven my moeyen.
29 Hoe wel Veersen, Koeyen, Ossen, en Stieren,
Seer van een ghedaente zijn, en dat lichte
Oock ghelijck eyghenschappen hun vercieren,
Soo en zijn nochtans niet soo goedertieren
De Stieren van ooghen, maer van ghesichte
Veel grouwsamer, hun ooren zijn meer dichteGa naar voetnoot*
Van hayr, als der Ossen, en in't ghemeene
Zijn hun hoornen, al veel minder en cleene.
30 Den Mantuaen den Boeren onderwijsich,
Een Koey-ghestalt, om goet gheslacht verwecken,
Acht hy te wesen sonderlingh en prijsich,
Die eenen Stier ghelijckt, van hoofd' afgrijsich,
Met hoornen mickt, en weyghert ploegh te trecken,Ga naar voetnoot*
Die beteyckent is bont, met witte vlecken,
Veel necks heeft, en groot van voeten en leden,
En welcx langhen steert raeckt d'Aerde beneden.
31 De lancken moeten langh zijn onverdwenen,
Oock de hoornen crom, boven twee ruygh' ooren,
En den wradsel van aen den kin oock henen
| |
[Folio 41r]
| |
Af hanghen, en strecken tot aen de schenen,
Dees lesse liet Maro den Boeren hooren,
maer ghelijck ick gheseyt hebbe te vooren,
Koeyen noch Veersen en salmen soo grouwlijck,
Als Stieren oft Ossen, niet schild'ren rouwlijck.
32 Want veel tijts oft ghemeenlijck is t'gheslachteGa naar voetnoot*
Der Vrouwen, van alle Dieren bevonden
Veel ghestreeckter, gheleckter, al meer sachte
En heblijcker van wesen, men neem achte
Soo wel op Menschen, als Catten oft Honden,
Des Stiers oft Ossen hoornen sal omronden
Een lockich hayr, en met draeyende krollen
Van t'voorhooft af tot den neuse toe rollen.Ga naar voetnoot*
33 Den Koeyen en Veersen die suldy mijden
Met te veel rouwe ruycheyt te besetten,
maer sult al aerdich hen leden besnijden:
Sonderlinghe Veersen sult ghy somtijdenGa naar voetnoot*
Onder ander vinden (wilt gh'er op letten)
Van die op't stal hebben ghestaen te vetten,
Soo aerdich ghemusschelt met volle lancken,
Sulcx dat ghy u t'ghesichte sult bedancken.
34 Van de groote schoonheyt in't speculeren:
nae dit en ander leven generale
Meught ghy dan gaen soecken te practiseren,
Noch moet ghy oock letten in't coloreren,Ga naar voetnoot*
Op Ossen en Koeyen, roo, grijs' en vale,
Hoe wonderlijck ghevleckt dats' altemale,Ga naar voetnoot*
Hebben d'ooren altijt ghelijck malcander,
D'een niet een hayr ghevleckt onghelijck d'ander.
35 Hier meughdy op mercken, als ghy in't groene
Koeyen siet weyden, en vindent waerachtich:
maer boven al rad' ick u niet soo coeneGa naar voetnoot*
Te maken, als ander pleghen te doene
nae t'leven, soo langhe hoofden verachtich:
En wildy bedien in't wel verwen crachtich,
Verft u Dieren nae t'leven, soo sal voeghen
Hem stracx daer by een welstandich benoeghen.
36 Wat helpet, of ick u altijt nae steenen
Oft coper wou wijsen te conterfeyten,
Den const-rijcken Bassaen, die den alleenenGa naar voetnoot*
Voorgangh heeft in Beesten, en wien dat gheenen
Hier in beneven is in digniteyten,
Zijn ghelockte Schapen, en ruyghe Geyten,
Voghels, Visschen, Fruyten, materialen,
Deed' hy nae t'leven, want hier ist te halen.
37 maer om bewijsen, datter by d'Antijcken
In dese dinghen fraeye gheesten waren,
| |
[Folio 41v]
| |
Die in schild'ren en snijden deden blijcken
Hun vlijt, mach Pausias hier comen strijckenGa naar voetnoot*
Tot exempel, die eerst over veel Iaren
Schilderde d'Offerhande voor d'Altaren,
Den Ossen om slachten staend' in't vercorten,
Daer wist hy zijn Const fraey in uyt te storten.
38 In plaetse dats' ander sijdelings stelden,
En verhooghden, al licht steld' hy de zijne,
Met den hoofde vooren, en niet oft seldenGa naar voetnoot*
Verhooghende, maer met diepens ghewelden,
T'ronden en t'vercorten, lustich van schijne,
Bracht hy te weghe sonder groote pijne,
Aerdich boven ander, noch was voorhenen
Wtnemich fraey Nicias van Athenen.Ga naar voetnoot*
39 Van Beesten te schilderen, sonderlinghe
Van Honden, en maeckte seer fraey Diane,
Oock den Beyr Calystos veranderinghe,
En Io in een Koe: maer dat ick brenghe
Al zijn ander wercken hier nu te bane
Behoeft niet, t'is ghenoech dat ick vermane,
Dat hy wonder constich viervoetsche Dieren
Wel schilderde, va alderley manieren.
40 Nu moghen wy voorts verhalen noch wijders,Ga naar voetnoot*
Van twee constighe ghebroeders van Rhoden,
Apollonius en Tauriseus, snijders
Der Beelden, wiens springhenden Stier voor yders
Ooghen te Room is te sien onghevloden,
Daer is Dirce (welcke namaels de Goden)
Soo versiert is, tot een Fonteyne maeckten)
Oock Zetus en Amphion schoone naeckten.
41 Dees Beelden, den Stier, en oock selfs de zeelen,
Waer mede ghebonden was Dirce schandich,
Waren constich ghewrocht, en niet by deelen
Aen een gheset, maer al uyt eenen heelen
Witten Marmer-steen ghehouwen verstandich:Ga naar voetnoot*
En was over de Zee barich en sandich,
Van Rhodes te Roome ghebracht met Schepen,
Daer staett in een houten huys noch begrepen.
42 Hoe sal ick, o Myron, laten verschoven
V ghegoten Veers' in doncker bruwijne?
Die u Griecksche Poeten ginghen lovenGa naar voetnoot*
Met veel Epigrammen, om datse boven
Ander was constich van levenden schijne?
D'eerste luydt aldus, uyt een heel dousijne:
Herder al elder drijft u Koeyen alle,Ga naar voetnoot*
Dat dees oock met d'uwe niet gae te stalle.
43 Gheen Koe-beeldt ben ick, maer Myron my steldeGa naar voetnoot*
| |
[Folio 42r]
| |
Op desen steen vast, uyt spijtich misnoeghen,
Om dat ick afsnoeyde zijn gras ten velde.
Den Koeyer Myrons Koe ben ick wat ghelde,Ga naar voetnoot*
En gheen versiert Beelde, dus wilt u voeghen,
Te prick'len mijn lancken, en leydt my ploeghen.
Waerom steldy, Myron, my hier te blijven?Ga naar voetnoot*
Wanneer lost ghy my, om in stal te drijven?
44 Calf loeyen, en Stier lieven, door't aenschouwen,Ga naar voetnoot*
My sal moeten, en den vee-hoedschen jonghe
Sal my drijven ter weyd' in groen landouwen.
Al heeft my Myron van coper gaen bouwen,Ga naar voetnoot*
En hier op ghestelt, ick brulded' en songhe
Als Stier, had hy my slechs ghemaeckt een tonghe.
Een Wesp dees Koe siende was uytghestreken,Ga naar voetnoot*
K'heb (seyse) noyt harder Koe-huyt ghesteken.
45 Hier houdt my Myron vast, en Herders nopenGa naar voetnoot*
En slaen my, want nae de Stieren sy meenen
Dat ick ben bleven, door een liefden hopen.
T'wy comdy Calf nae mijn spenen ghecropen,Ga naar voetnoot*
De Const wou mijnen uyr gheen melck verleenen.
Waerom houdt ghy, Myron, op desen steenenGa naar voetnoot*
Voet my ghevaen? ghy hadt my moghen jocken,
Soo hadt ick door u landt den ploegh ghetrocken.
46 Behoudens men niet met handen en tasteGa naar voetnoot*
Op mijnen ruggh', men mach my nae begheeren,
Van verr' en by aensien, men sal van vaste
Coper te zijn niet legghen my te laste.
Wil Myron mijn voeten niet haestich weerenGa naar voetnoot*
Van deesen pijler, ick en mach ontbeeren
De doot niet, maer wilt hy my hier ontboeyen,
Ick loop in de bloemen, als ander Koeyen.
47 Wie can u hongherich begheeren spijsen,
O Ieught, en hier alle Dieren afmalen,Ga naar voetnoot*
Niet alleen Leeuwen: maer om verafgrijsen,
Monsters en Draken, niet beters dan wijsen
V totter Natuer, om niet te verdwalen,
Waer ghy eenich patroon meught achterhalen,
Merckt hoe elck light, loopt, stapt, oft wandelt,
maer maeckt dat alles zy aerdich ghehandelt.
Eynde van den Beesten.
|
|