Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 464]

Folium uit het enige volledig overgeleverde Spiegel historiael-handschrift. Links wordt Attila de Hun achterna gezeten door Tursimond, zoon van koning Diederik van de West-Goten. Rechts is Attila afgebeeld in zijn huwelijksbed. De miniatuur is beschadigd door een latere bezitter van het handschrift, zeer waarschijnlijk uit kuisheidsoverwegingen.

[p. 465]

Spiegel historiael

Een Vlaming schrijft wereldgeschiedenis

Een van de laatste eigentijdse gebeurtenissen waaraan Jacob van Maerlant in zijn Spiegel historiael, begonnen rond 1284, refereert, is de slag bij Woeringen (5 juni 1288), gevoerd om het bezit van het hertogdom Limburg en gewonnen door de Brabantse hertog Jan 1. Het moet dus in ieder geval na deze datum zijn geweest dat de dichter, al schrijvende aan zijn geschiedverhaal en gevorderd tot het jaar 1100, vrij abrupt het volgende verklaarde: ‘Begrijp dat Jacob van Maerlant nu moet uitrusten van de vierde partie en moet afwachten totdat God het hem vergunt dat hij weer verder gaat met het werk, om wat nog volgt in duidelijke bewoordingen te vertellen.’ Stuiten we hier op de laatste versregels die ooit uit de pen van de Middelnederlandse dichter zijn gevloeid? Niet helemaal, in 1291 uitte hij immers in Van den lande van oversee nog zijn verontwaardiging over de val van Akko, in het Heilige Land (zie hierna). Maar met de woorden ‘omme te dichtene in redene claer die dinghen diere volghen naer’ schreef de Vlaamse dichter wel de laatste verzen van zijn, inmiddels 90.000 versregels tellende, laatste grote werk, de Spiegel historiael.

In vorige werken (Alexanders geesten, Historie van Troyen en de Rijmbijbel) had Maerlant al een aantal niet onbelangrijke deelgebieden van de geschiedenis betreden, maar in de Spiegel historiael stelde hij zich tot doel de gehele wereldgeschiedenis, vanaf de eerste scheppingsdag tot aan de eigen tijd toe, uit de doeken te doen. Hij schreef het werk in opdracht van graaf Floris v, die naar alle waarschijnlijkheid ook de bestemmeling van een aantal van Maerlants vroegere werken is geweest. Aan het slot van de proloog bij de Spiegel historiael noemt de dichter zijn opdrachtgever heel duidelijk: ‘Grave Florens, coninc Willems sone, ontfaet [aanvaard] dit werc! Ghi waert de ghone die mi dit dede anevaen [beginnen].’

Het omvangrijke werk is opgebouwd uit zogenaamde ‘partieën’ [delen], vijf in totaal, die weer onderverdeeld zijn in boeken [vergelijkbaar met hoofdstukken] en ‘capita’ [paragrafen van een aantal (gewoonlijk circa honderd) versregels].

[p. 466]

Zoals gezegd, van het voornemen een wereldgeschiedenis te boekstaven tot aan de eigen tijd toe moest Jacob van Maerlant afzien. Gekomen tot de tijd rond het jaar 1100, na een uitvoerige beschrijving van de Eerste Kruistocht en het glorieuze optreden van Godfried van Bouillon, moest hij zijn werk staken. Getuige zijn eigen woorden weliswaar met de hoop de pen later weer op te mogen nemen, maar van dit laatste is niets gekomen. De vierde partie is op de plaats waar Jacob van Maerlant zijn rustperiode aankondigde, in de vierendertigste paragraaf van het derde boek, enige tijd later voortgezet door Lodewijk van Velthem, die ook nog een complete vijfde partie toevoegde. Naar de reden waarom Maerlant zijn werk moest staken kan slechts gegist worden. Hijzelf zegt er niets over en Velthem getuigt hieromtrent dat Maerlant tijdens het werken aan de vierde partie ‘sijns levens faelierde’, dat wil zeggen: stierf. Dit laatste valt echter moeilijk te rijmen met de datering (1291) van Maerlants zwanenzang, het strofische gedicht Van den lande van oversee.

Als hoofdbron voor zijn wereldgeschiedenis koos Jacob van Maerlant het Latijnse Speculum historiale van de dominicaanse geleerde Vincentius van Beauvais, een omvangrijke wereldkroniek, rond 1245 geschreven voor de Franse koning Lodewijk ix. Evenals met vorig werk vervaardigde Maerlant echter geen getrouwe vertaling van Vincentius' werk, maar koos hij voor een verkorte bewerking. Bij een complete vertaling zou het Middelnederlandse werk nog veel omvangrijker zijn geworden. Evenals bijvoorbeeld in de Rijmbijbel zien we in de Spiegel historiael de dichter selecteren, wikken en wegen, verkorten waar nodig, maar ook toevoegen en verklaren, indien dat hem noodzakelijk lijkt. Het gaat de Vlaamse dichter bij dit alles in hoofdzaak om het doorlopende geschiedverhaal, om de meer verhalende gedeelten uit de geschiedenis; aan het einde van het eerste caput van het hierna gepresenteerde fragment formuleert hij het expliciet: ‘Ter jeesten doe ic minen ganc [Ik houd me bij de geschiedverhalen]’. Veel van de uitvoerige bloemlezingen uit het werk van allerlei geleerde schrijvers en veel ingewikkelde theologische kwesties uit het Latijnse werk stipt de Middelnederlandse dichter slechts even aan. De reden hiervoor vermeldt hij er vaak bij: ‘Het zou allemaal veel te lang en te moeilijk worden voor mijn lezers,’ of: ‘Ik zou misschien moeilijkheden krijgen met de kerkelijke autoriteiten, wanneer ik me bemoei met lastige, dogmatische kwesties.’ De passages waarin Maerlant zich even met hogere theologische vraagstukken bezighoudt, zijn dan ook bepaald niet de eenvoudigste. Dit zal ook in het fragment hierna ruimschoots blijken.

Daar blijkt evenzeer dat Jacob van Maerlant op zijn best is, wanneer hij een spannend verhaal kan vertellen. Om dit te ervaren leze men hierna slechts het drietal paragrafen met het verhaal van de ‘zeven slapers’, of de passages waarin verhaald wordt over ‘Merline, den wilden’.

[p. 467]

Het hierna gepresenteerde fragment bestrijkt de periode van ± 425 tot ± 455 na Christus en handelt onder meer over de regering van keizer Theodosius ii de Jongere (401-450) en keizer Valentinianus iii (419-455). Zij regeerden gedurende een aantal jaren gezamenlijk over het Romeinse Rijk en hun regeringsperiode dient Maerlant als een raamwerk voor alles wat hij wil vertellen. Steeds vermeldend in welk jaar van de regering van deze beide keizers bepaalde feiten plaatsvonden en zo zijn verhaal een stevige verankering in de tijd gevend, vlecht Jacob van Maerlant in navolging van Vincentius een aantal andere geschiedenissen in zijn Spiegel in. We lezen over verschillende invallen van de Vandalen, de Goten en de Hunnen met hun nietsontziende leider Atilla, over Sint Patrick en de dood van Sint Augustinus, en over de regering van een aantal pausen. Als een spannend vervolgverhaal hier tussendoor gevlochten loopt bovendien de geschiedenis van de Britten en de Saksen. Na een lastig fragment over de Vandalen en andere heidense volkeren, ketterse volgelingen van Arius, die de ware Godheid van Christus ontkenden en verkondigden dat de Zoon niet uit de Vader geboren is, gaat de dichter in caput zeven met kennelijke opluchting over op het verhaal van de voorouders van koning Artur en diens tovenaar Merlijn. Deze geschiedenis moet in Maerlants dagen gewilde kost zijn geweest, als we de dichter zelf mogen geloven: ‘Hier ga ic ter jeesten waert, dat die menege horen begaert’ [... het verhaal dat menigeen zo graag hoort].

Het hierna gepresenteerde fragment eindigt met de dood van keizer Valentinianus.

Met zijn Spiegel historiael schreef Jacob van Maerlant in zijn tijd en nog lange tijd daarna wereldgeschiedenis: nog nooit eerder had een schrijver in de volkstaal een dergelijke veelomvattende materie in een zo omvangrijk werk beschreven. Ook de korte tijd die verliep tussen het ontstaan van de bron - Maerlant gebruikte een versie van Vincentius' Speculum die in 1256 werd voltooid - en het totstandkomen van Maerlants werk in de volkstaal, mag uniek genoemd worden. Ter vergelijking: pas veertig jaar na het moment waarop Jacob van Maerlant zijn pen in 1288 of kort daarna neerlegde, kwam in Frankrijk een volkstalige versie van het Speculum gereed.