Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 420]

‘Dese werelt trect ten ende.’ Maerlants proloog in het oudst bekende handschrift van Sinte Franciscus leven (eerste helft veertiende eeuw).

[p. 421]

Sinte Franciscus leven

Een leven gewijd aan armoede

‘Op een dag ging Franciscus met een broeder het moeras bij Venetië in, waar hij onder de bomen veel vogels aantrof, die luidruchtig zongen en kwetterden. Toen de heilige man dat zag, sprak hij tot zijn metgezel: “Die vogels, onze zusters, loven allemaal hun Schepper. Laten we ons te midden van hen begeven en tot lof van onze Heer onze gebeden uitspreken.” Ze begaven zich tussen de vogels, die allemaal rustig bleven zitten.’

Dit is een deel van het verhaal zoals Maerlant dat vertelt in het achtste hoofdstuk van zijn rond 1275 geschreven Sinte Franciscus leven. Het verhaal van de heilige Franciscus van Assisi, een eenvoudig man, predikend tot vogels die vol eerbied naar hem luisteren en hun getjilp pas weer hervatten, wanneer hij daarvoor toestemming geeft, zal menigeen bekend in de oren klinken. Wellicht is het zelfs het enige dat men zich in herinnering kan brengen omtrent de stichter van de Franciscaner Orde, wiens feestdag op 4 oktober gevierd wordt.

Franciscus werd in 1181 geboren als Giovanni Bernardone, zoon van een welgestelde lakenkoopman in het Italiaanse Assisi. Al tijdens zijn jeugd nam de jongeman, voorbestemd om zijn vader op te volgen in de handel, zich voor een leven in armoede te gaan leiden, in navolging van Jezus Christus en Zijn discipelen. Om deze beslissing werd hij in 1206 door zijn vader onterfd. Na eerst enkele jaren in afzondering te hebben doorgebracht, nam Franciscus het besluit de wereld in te trekken om door middel van prediken Christus' leer te verkondigen. Hij kreeg al spoedig vele volgelingen, voor wie hij regels opstelde voor een eenvoudige levenswijze, die in 1210 in Rome door paus Innocentius iii werden goedgekeurd. Zijn Orde van Franciscanen of minderbroeders groeide snel en al tijdens Franciscus' leven ontstond er verdeeldheid over de vraag in welke mate aan het oorspronkelijke armoede-ideaal moest worden vastgehouden. Dit heeft geleid tot afsplitsingen. Franciscus stierf in 1226 en werd al twee jaar na zijn dood heilig verklaard.

Over jeugd, roeping, groei van de orde en over de goedkeuring van Fran-

[p. 422]

ciscus' leefregel door de paus wordt verteld in de beide hiernavolgende fragmenten. Maar in het ruim 10.000 verzen tellende dichtwerk staat nog veel meer te lezen. In de proloog vóór het eerste hoofdstuk (eveneens hierna gepresenteerd) geeft Maerlant een uitgebreide inhoudsopgave. Het Middelnederlands vertelt van de goede werken die Franciscus tijdens zijn leven verrichtte, van de genezingen die hij deed, van zijn wijze van prediken en ook hoe hij ‘stomme dieren dwanc [onderwierp]’. Maar ook dood, heiligverklaring, overbrengen van relieken en de vele wonderen die na de dood van een heilige geschieden, waren in de Middeleeuwen vaste, min of meer verplichte, onderdelen van het genre ‘vita’ of heiligenleven, waartoe Sinte Franciscus leven behoort.

In een passage die lastig te begrijpen is voor wie niet van de problematiek op de hoogte is, spreekt de proloog bovendien over de vijf wonden die Franciscus tijdens zijn leven ontving. We hebben hier te maken met stigmatisatie, het verschijnsel dat heiligen soms wonden of littekens vertonen op dezelfde plaatsen als Christus' kruiswonden: de handen, de voeten en de zijde. Van Franciscus van Assisi wordt aangenomen dat hij een van de eersten is geweest die een dergelijke stigmatisatie vertoonde. Sindsdien zijn er verscheidene gevallen van geconstateerd en opgetekend, voor het merendeel bij vrouwen.

Niet alleen over de inhoud van het werk, maar ook over bron en opdrachtgever, geeft de proloog informatie. Na een sombere inzet over het naderende einde van de wereld - alle tekenen wijzen erop - en een klacht over de literaire voorkeuren in zijn tijd, vertelt Maerlant op wiens verzoek hij zijn heiligenleven heeft gedicht: de Franciscanen van het klooster ‘tUtrecht inde stede’ hebben hem erom gevraagd. Daarom zal Maerlant het bekende werk van ‘broeder Bom aventure’, de heilige en kerkleraar Bonaventura (± 1217-1274), zo getrouw mogelijk in Dietse verzen weergeven.

De proloog eindigt met de passage over de ‘misselike tonghe’ [verscheidene dialecten], een soort verontschuldiging van de dichter voor het feit dat zijn lezers en toehoorders in zijn werk misschien woorden zullen aantreffen die hun vreemd in de oren klinken. Maar om een rijmpaar mooi rond te krijgen is het weleens gemakkelijk uit de woordenschat van een ander dialect of zelfs een vreemde taal te kunnen putten.

Dat Jacob van Maerlant gesteld was op Sint Franciscus, de patroon van de Utrechtse minderbroeders, zoals hij in de proloog verklaart, is duidelijk te merken in het gehele werk. Franciscus' leven in armoede, zijn begaan zijn met het lot van armen en minderbedeelden en het afzien van aards bezit, genieten de sympathie van de dichter. Een dergelijke thematiek spreekt op veel plaatsen in het omvangrijke werk van Jacob van Maerlant, maar toch wel het duidelijkst in Sinte Franciscus leven.