Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 258]

‘Van Jacob ende van Martijn’. Het begin van de Wapene Martijn in het zogenoemde Gronings-Zutphense Maerlanthandschrift.

[p. 259]

Wapene Martijn

Twee vrienden zijn het roerend eens

Naast de ruim 230.000 versregels van zijn grote werken - in deze bloemlezing alle met één of meerdere fragmenten vertegenwoordigd - dichtte Jacob van Maerlant ook nog een tiental strofische gedichten, tezamen ruim 3500 verzen tellend. De strofische gedichten danken hun naam aan het feit dat ze, in tegenstelling tot het overige werk, niet geschreven zijn in paarsgewijs rijmende versregels zonder strofe-indeling, maar in strofen van twaalf of dertien regels met een vast rijmschema. Iedere strofe kent steeds twee, in de twaalfregelige strofen vaak drie, rijmklanken. Het zal duidelijk zijn dat de dichter zich met de keuze voor een dergelijk rijmschema veel beperkingen oplegt. Toch lopen de verzen van de strofische gedichten over het algemeen soepel en vloeiend.

De gedichten behandelen verschillende onderwerpen. Vier ervan zijn dialogen tussen de vrienden Jacop en Martijn over uiteenlopende kwesties. Ze staan bekend onder de namen Eerste Martijn of, naar de beginwoorden, Wapene Martijn; Tweede Martijn; Derde Martijn, handelend over de drie-eenheid: Vader, Zoon en Heilige Geest en om die reden ook wel Van der Drievoudecheide genoemd, en Verkeerde Martijn. Over de vraag of achter de namen Jacop en Martijn werkelijk bestaande personen moeten worden gezocht, is al veel inkt gevloeid. De naam Jacop geeft hier om te beginnen natuurlijk alle reden toe. Bovendien richt Martijn zich aan het begin van de Tweede Martijn, in een spijtbetuiging dat zijn vriend zo ver van hem vandaan woont, als volgt tot zijn gesprekspartner: ‘Jacop, du woens in den Dam ende ic tUtrecht’. Het onderzoek is er echter nog niet in geslaagd een plausibele kandidaat aan te wijzen voor een Utrechtse Martijn die werkelijk bestaan heeft.

Naast de vier Martijns schreef Maerlant de Disputatie tussen O.L. Vrouwe en het kruis; een lofdicht op Maria (de Clausule van der Bible); een gedicht met de naam Van ons Heren wonden en een gedicht over de vijf vreugdevolle momenten in het leven van Maria: de aankondiging, geboorte, opstanding en hemelvaart van Jezus Christus, en Maria's eigen tenhemelopneming, Van

[p. 260]

den vijf vrouden getiteld. Ten slotte zijn er de beide klachten over eigentijdse wantoestanden: Der kerken klaghe, dat het verval van de kerk als gevolg van de hebzucht van de geestelijkheid tot onderwerp heeft, en Van den lande van oversee (zie hierna).

De gedichten geven inhoudelijk weinig aanknopingspunten voor een exacte datering en kunnen op verschillende momenten in Maerlants leven totstandgekomen zijn. Over het algemeen wordt de Wapene Martijn, met zijn 75 strofen tevens het langste van alle strofische gedichten, als eerste in de reeks gedateerd. Van den lande van oversee is door de erin beschreven val van de stad Akko in het Heilige Land (18 mei 1291) in ieder geval een van Maerlants laatste, zo niet het laatste strofische gedicht geweest.

In de Wapene Martijn (hierna volledig gepresenteerd) worden diverse vraagstukken ter discussie gesteld, die op het eerste gezicht weinig met elkaar te maken hebben, maar bij nadere beschouwing toch wel uit elkaar voortvloeien. Zo leidt een opmerking over de goddelijke Liefde, die Jezus op aarde deed komen om de mensheid te verlossen, bijvoorbeeld tot een algemene beschouwing over de goddelijke én de menselijke liefde. Dit alles gebeurt zoals gezegd in de vorm van een ‘dialoghe’ tussen de beide vrienden Jacop en Martijn. De dialoog was in de Middeleeuwen een veelgebruikte onderwijsvorm aan de universiteiten. Er werd over allerlei onderwerpen gedebatteerd en ook bij het retorica-onderwijs werd veelvuldig gebruikgemaakt van dialogen. Met gedichten als de vier Martijns en de ‘disputatie’ tussen Maria en het kruis sluit Jacob van Maerlant duidelijk aan bij de universitaire wereld in zijn tijd. Een aantal plaatsen in zijn strofische gedichten, onder andere het dispuut tussen het oog en het hart in de Wapene Martijn, heeft Maerlant ontleend aan werk van iemand uit dat universitaire milieu, de in 1236 gestorven Philippus Cancellarius, verbonden aan de universiteit van Parijs.

Met de woorden ‘Wapene [Ach, helaas] Martijn’ opent Jacop het gesprek en stelt meteen in de eerste strofe een van de nijpendste vragen aan de orde: ‘Waarom gaat het toch zo slecht met de wereld? Vleiers en hielenlikkers staan hoog in aanzien en oprechte lieden trekken steeds maar weer aan het kortste eind. Laten we eens van gedachten wisselen over de oorzaak van dit alles.’ Dit gebeurt, en in de eerste helft van het gedicht stelt Jacop vragen, die Martijn vervolgens probeert te beantwoorden. Dan worden de rollen op voorstel van Martijn omgedraaid en is het Jacop die met vragen bestookt wordt.

Een aantal van de thema's die als rode draden door Maerlants werk lopen, komen we ook in de Wapene Martijn tegen. De beide gesprekspartners komen na het aanhoren van wederzijdse onzekerheden en argumenten steeds weer tot een eensluidende conclusie, die zij vervolgens voorhouden

[p. 261]

aan de veroorzakers van het kwaad in de wereld. Stuk voor stuk komen die laatsten voor het voetlicht: de valse raadgevers (‘scalken’), die de schuld zijn van het verval van de adel - een van de Heimelijkheid-fragmenten raakte er bijna niet over uitgepraat! -, de ‘papen’, die de bijbel naar eigen goeddunken denken te kunnen verklaren, en de woekeraars, die ten koste van alles en iedereen alleen maar hechten aan aards bezit - lijken ze niet een beetje op de snoek in Der naturen bloeme?

Jacop en Martijn zijn het, zoals gezegd, steeds roerend met elkaar eens; in die zin is er niet werkelijk sprake van een discussie met een voor- en een tegenstander. In het dispuut dat gevoerd wordt tussen de ogen en het hart (strofe 53 t/m 57), waar Jacop en Martijn dus even niet rechtstreeks aan het woord zijn, kunnen de beide gesprekspartners het daarentegen niet zo gemakkelijk eens worden. De wederzijds aangedragen argumenten zijn dan ook moeilijk te doorgronden en een derde moet het pleit komen beslechten.

Over het algemeen zijn de vraagstukken die de beide vrienden aandragen en de antwoorden daarop redelijk gecompliceerd, vooral wanneer het gaat om theologische kwesties. ‘Hoe kan God het toestaan dat het juist slechte mensen zo voor de wind gaat?’ ‘Waarom straft God de zonde van één ogenblik na onze dood voor eeuwig? Houdt Hij daarbij geen rekening met wat wij in ons leven goed hebben gedaan?’ Het antwoord op dit alles is gelegen in het feit dat God nu eenmaal niet naar menselijke inzichten begrepen kan worden: ‘God moet in Hem Selven sijn,’ om met Martijn te spreken.

Maar ook bij vraagstukken die niet direct met hogere theologische kwesties te maken hebben, zijn de moeilijkheden legio. Na diverse antwoorden te hebben overwogen op de vraag waar het onderscheid tussen edelen, vrijen en lijfeigenen vandaan komt, beroept Jacop zich nog op ‘dat duutsche loy’ (strofe 41). Bedoeld wordt hier een (Middelduits) geschrift over rechtsgebruiken in het Duitse rijk, de zogenaamde Saksenspiegel (ca. 1230). Maar ook daar lijkt het juiste antwoord niet te vinden te zijn. Dat juiste antwoord is eigenlijk zo eenvoudig als maar zijn kan; ook in de twintigste eeuw heeft het nog alle recht van bestaan.

Aan het einde van het gedicht werpen de beide gespreksgenoten een vraag op die eveneens een eeuwigheidskarakter lijkt te hebben: ‘Is het de schuld van Eva dat wij hier nu zo in ellende verkeren?’ Een gedachtewisseling over vrouwen in het algemeen is het gevolg, waarbij de vrouw er uiteindelijk helemaal niet slecht af komt. De dichter besluit zijn gedicht dan ook met een lofzang op degene die voor hem, door zijn gehele werk heen, de ‘spieghel boven alle wive’ is, zoals hij in Van den vijf vrouden verkondigt. Het is een lofzang op Maria, de moeder Gods.