Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 224]

Aristoteles overhandigt zijn werk aan Alexander de Grote. Initiaal in een Heimelijkheid der heimelijkheden-handschrift uit 1374.

[p. 225]

Heimelijkheid der heimelijkheden

Handboek voor hoge heren

Vrij algemeen wordt aangenomen dat Jacob van Maerlant de Heimelijkheid der heimelijkheden, zijn vijfde dichtwerk binnen ongeveer zeven jaar, heeft geschreven ter gelegenheid van de officiële regeringsaanvaarding van de twaalfjarige Floris v, in het jaar 1266. Na een mijlpaal als deze was Maerlants taak als leermeester van de jonge graaf waarschijnlijk voltooid en wellicht heeft de geboren Vlaming om die reden Voorne verlaten om zich in Vlaanderen, in Damme bij Brugge, te vestigen, waar - getuige enkele plaatsen in dat werk - vervolgens als eerste zijn Der naturen bloeme tot stand is gekomen.

De Heimelijkheid der heimelijkheden moet worden gelezen als een reeks van adviezen van een wijze leermeester aan zijn jonge pupil van koninklijken bloede. In het geval van Maerlants Latijnse bron, het in de Middeleeuwen wijdverspreide Secretum Secretorum, wordt dit paar gevormd door Aristoteles, aan wie dit Latijnse werk werd toegeschreven, en zijn alom bekende leerling Alexander de Grote. Hun namen komen we in de hier gepresenteerde fragmenten dan ook herhaaldelijk tegen. Jacob van Maerlant richt zich in zijn proloog tot een ‘lieve neve’, een niet met name genoemde toehoorder dus. Het Middelnederlandse ‘neve’ wordt vaak gebruikt in een situatie zoals die waarvan hier sprake is: de vertrouwelijke, persoonlijke verhouding tussen een leermeester en zijn geliefde pupil. Het ‘lieve neve’ is te vertalen met een ‘mijn zoon’ of ‘mijn jongen’.

De adviezen in deze vorstenspiegel, zoals een werk als Secretum Secretorum of Heimelijkheid wel genoemd wordt, behelzen voornamelijk de kunst van het regeren. Het eerste fragment geeft er voorbeelden in overvloed van: een vorst moet niet gierig zijn, maar gul en vrijgevig. Hij moet daarentegen het geld ook weer niet over de balk smijten, maar een gulden middenweg zien te bewandelen. Hij moet zijn koninklijke waardigheid eer aandoen en juiste beslissingen nemen, die zijn zorgvuldig en met wijs beleid opgebouwde reputatie geen schade doen. Hij moet zijn gemoedsbewegingen in bedwang houden, zich op passende wijze kleden, op zijn woorden letten en

[p. 226]

steeds vriendelijk en voorkomend zijn, ook tegen zijn onbeduidendste onderdanen.

Het is algemeen bekend: uit de ene ondeugd vloeit de andere voort en zo komt men van kwaad tot erger. In navolging van zijn bron somt Maerlant lange reeksen ondeugden op, de een het gevolg van de ander. Opvallend hierbij is hoe de Middelnederlandse dichter variatie probeert aan te brengen in zijn formuleringen. Terwijl het Latijn steeds op eenzelfde manier betoogt, met behulp van het werkwoord ‘generare’ (voortbrengen), doet Jacob van Maerlant duidelijk zijn best afwisseling in zijn tekst aan te brengen door steeds andere bewoordingen te kiezen. Het is de moeite waard de moeilijkheden van het Middelnederlands het hoofd te bieden en de dichter bij zijn pogingen te volgen.

Een landsheer kan alles nog zo goed geregeld hebben, zonder een goede lichamelijke gezondheid is hij nergens. Daarom geven Aristoteles' - en Maerlants - vorstenspiegel talloze richtlijnen (hier deels terug te vinden in het tweede tekstfragment) hoe een mens een goede gezondheid kan verkrijgen en bewaren. Hij heeft daarbij veel zelf in de hand en zal het bij een juiste levenswijze zonder artsen kunnen stellen.

De gezondheidsleer in veel middeleeuwse geschriften, en ook in de Heimelijkheid, is gebaseerd op de zogenaamde humeurenleer, die zijn klassieke vorm heeft gekregen in het werk van de Griekse geneesheer Claudius Galenus (130-210). Zijn leer is gebaseerd op de gedachte dat het menselijk lichaam wordt ‘geregeerd’ door een viertal lichaamssappen: het bloed (Lat. sanguis), het slijm (flegma), de zwarte en de gele gal (resp. melancholia en cholera). Maerlant doet het aan het begin van het tweede fragment uitvoerig uit de doeken: de gezondheid wordt bepaald door de normale menging, het juiste evenwicht tussen deze vier ‘humeuren’. Wanneer een van de vier vochten in het lichaam te veel overheerst, wordt de mens ziek, terwijl hun onderlinge verhouding het zogenaamde temperament van een mens bepaalt. Een overblijfsel van deze laatste veronderstelling komen we nog tegen in bepaalde aanduidingen van het menselijke karakter als ‘flegmatiek’ of ‘melancholiek’.

De werking van de vier lichaamsvochten wordt beschreven met behulp van twee begrippenparen: warm - koud, en vochtig - droog. Een combinatie van warm en vochtig duidt op beweging en leven, terwijl koud en droog duidt op gebrek aan leven en verstarring. In het Der naturen bloeme-fragment zullen we bij de beschrijving van de geneeskrachtige werking van verschillende kruiden deze termen nog tegenkomen.

De eigenschappen van de humeuren en seizoenen worden bepaald door de vier elementen: land, water, vuur en lucht. Die kunnen allemaal beschreven worden in termen van warm, koud, vochtig en droog en hebben daar-

[p. 227]

om invloed op de menselijke gezondheid. Vandaar de vele adviezen in de Heimelijkheid omtrent de juiste voeding in de juiste tijd van het jaar. Maar net als bij de omgang met geld, geldt ook voor de voeding: ‘Alles met mate’ en de wijsheid ‘Eten om te leven, niet leven om te eten’ lijkt misschien wel zo oud te zijn als de weg naar Rome.

Geen enkel mens kan een verantwoordelijke taak als het regeren van een land in zijn eentje aan, zelfs niet als hij alle gegeven adviezen ter harte neemt. Daarom zal een wijs vorst steeds verstandige en betrouwbare raadsheren aan zijn zijde houden, die hem met zuivere bedoelingen kunnen adviseren bij alle problemen die het Lot een landsbestuurder op zijn weg zendt. Bij de keuze van de leden in zijn raad van advies moet een vorst zelfs rekening houden met het sterrenbeeld waaronder zij geboren zijn. In het derde fragment wordt dit geïllustreerd met een tweetal voorbeelden die getuigen van het feit dat een mens zich niet laat dwingen in een richting die de sterren op het moment van zijn geboorte niet hebben uitgestippeld.

Alle adviezen in de Heimelijkheid der heimelijkheden worden met veel nadruk gepresenteerd. De raadgevingen worden herhaald en nog weer eens anders geformuleerd, wat een lezer wellicht de verzuchting kan doen slaken ‘Hou op, nu weet ik het wel!’ Herhaling is een didactisch middel bij uitstek en hier blijkt dat het dat ook in de Middeleeuwen, zoals lang daarvóór, ook al was. Jacob van Maerlant kon de didactische kwaliteiten, die hij ongetwijfeld bezeten heeft, in ieder geval volop tentoonspreiden in zijn dertiendeeeuwse handboek voor hoge heren.