Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 152]

Hectors afscheid van Andromache, zoals het werd afgebeeld in een Franstalig handschrift.

[p. 153]

Historie van Troyen

In de ban van voorspellingen

Met de ruim 40.000 versregels van de Historie van Troyen schreef Jacob van Maerlant zijn op één na omvangrijkste werk. Alleen de Spiegel historiael (90.000 verzen) is nog langer. Volgens zijn eigen getuigenis in de Spiegel historiael (‘wi maecten te Merlant’) is het werk ontstaan in de periode waarin de dichter op Voorne verbleef. Het zal rond 1263 het daglicht hebben gezien, ná de Torec en vóór het verschijnen van de Heimelijkheid der heimelijkheden. Over een eventuele opdrachtgever is niets bekend. Wel maakt de dichter in de proloog gewag van vorig werk van zijn hand en daarmee levert hij ons belangrijke informatie over de chronologische volgorde van zijn werken, en over zijn werktempo. Naast Alexanders geesten, de Historie van den Grale en de Torec spreekt Maerlant in de epiloog nog van een Sompniarys en een ‘cortten’ Lapydarys. Het betreft hier verloren gegane werken over respectievelijk dromen en edelstenen. De dichter heeft op Voorne bepaald niet stil gezeten, maar volgens dit getuigenis in een periode van ongeveer vijf jaar 70.000 versregels gesmeed, de verloren gegane werken niet meegerekend.

De rond 1160 ontstane Oudfranse Roman de Troie van Benoît de Sainte-Maure vormde de hoofdbron voor Maerlants bewerking van het verhaal van de Trojaanse oorlog. Deze Benoît gebruikte op zijn beurt weer werken van de Trojaan Dares Phrygius en de Griek Dictys Cretensis, in Benoîts tijd beschouwd als ooggetuigen van de strijd, en daarom als betrouwbare bronnen. Wanneer Jacob van Maerlant aan het begin van het eerste fragment vertelt over de kinderen van Hector, beroept hij zich via zijn Oudfranse bron op een van deze beide, zoals onderzoek veel later heeft aangetoond, pseudo-ooggetuigen.

De uiteindelijke aanleiding tot de Trojaanse oorlog, de volgens de overlevering tien jaar durende strijd tussen de Grieken en de Trojanen, was de schaking van Helena, vrouw van de Spartaanse koning Menelaus, door de Trojaan Paris. Als wraakoefening belegeren de Grieken daarop negen jaar lang de Kleinaziatische stad Troje en slagen er in het tiende jaar in de stad

[p. 154]

met behulp van een list in te nemen. Ze laten een groot houten paard voor de stadsmuren achter, waarin de Griek Odysseus zich met een aantal soldaten heeft verstopt, en doen vervolgens alsof ze de aftocht blazen. Dit bouwwerk wordt door de Trojanen als overwinningstrofee de stad binnengesleept; 's nachts komen Odysseus en zijn mannen te voorschijn, openen de stadspoort voor het buiten de muren wachtende Griekse leger en Troje wordt geplunderd en met de grond gelijk gemaakt. Naast vele anderen komt hierbij Trojes laatste koning, Priamus, om het leven, vader van vijftig zonen en vijftig dochters, onder wie Hector, Paris, Troilus, Cassandra en Polyxena. Maar voor het zover is, vinden er in de tien jaren dat de oorlog duurt, verschillende veldslagen plaats tussen de Trojanen en de Grieken. Nu eens zijn de Trojanen hierbij aan de winnende hand, dan weer behalen de Grieken de zege.

Aan het begin van het eerste hierna volgende fragment is Jacob van Maerlants Historie van Troyen gevorderd tot aan het begin van de tiende veldslag. Het fragment zet dreigend in: Cassandra heeft een ramp voorspeld, die zich nu spoedig zal voltrekken. Waarop zij doelde, wordt duidelijk wanneer we horen van de droom die Andromache, Hectors vrouw, die nacht gehad heeft: wanneer Hector zich vandaag buiten de stad zal begeven om zich in de strijd te mengen, zal hij niet levend terugkeren. Wat volgt is een dramatische beschrijving van de pogingen van Andromache om haar echtgenoot binnen de stadsmuren te houden. Iedereen in het paleis wordt daarbij te hulp geroepen, maar zelfs een beroep op Hectors vaderlijke gevoelens mag niet baten. Uiteindelijk slaagt alleen koning Priamus, zij het met gemengde gevoelens, erin zijn zoon tegen te houden, maar het blijkt slechts een kwestie van uitstel te zijn en niet van afstel. Op een zeker moment bereikt Hector het bericht dat de Trojanen die nog niet door de Grieken gedood zijn, massaal de stad in vluchten. Dan kan niets ter wereld hem meer tegenhouden. Maar ook voor Achilles, Hectors grote tegenstander, is de maat vol, wanneer hij hoort dat Hector een van zijn beste vrienden heeft gedood.

In moderne, twintigste-eeuwse ogen lijkt de gehele scène met de jammerende vrouwen en de vastbesloten, haast halsstarrig doordrammende Hector bijna melodramatisch. In de ogen van Jacob van Maerlant daarentegen ging zich werkelijk weldra een ramp voltrekken. Voor de middeleeuwse dichter was Hector de grootst denkbare held. Hij was een Trojaan en de Trojanen zouden immers een grote rol spelen bij de stichting van Rome, voor Maerlant een van de grootste historische gebeurtenissen aller tijden. Vanuit deze optiek moest Hector wel afgeschilderd worden als een held die niet luistert naar vrouwenpraat en die zó blaakt van dapperheid dat het op hedendaagse lezers bijna negatief overkomt.

Hectors tegenstander, de Griek Achilles, is weliswaar ook een held - het

[p. 155]

zou niet best zijn wanneer Hector gedood zou worden door een slappeling -, maar de manier waarop door Achilles' handen de voorspelde ramp voltrokken wordt, getuigt wel van een verregaande verraderlijkheid. Jacob van Maerlant verwoordt het heel duidelijk in de laatste tientallen versregels van het eerste fragment, door hem toegevoegd ten opzichte van zijn bron. Hij verandert daarbij zelfs van aanspreekvorm, wanneer hij zich tot de beide tegenstanders - de een dood, de ander nog in leven - richt: ‘Ghy, her Hector, bloeme van ertrike’ en ‘Du, her Achilles, boese deghen [slechte ridder, schurk]’. Hier gaat alle aandacht niet, zoals gebruikelijk, naar de winnaar Achilles, maar naar de verliezer Hector, wiens tragische dood zo sterk mogelijk wordt aangezet.

Zij die het verhaal van Hectors dood kennen uit Homerus' Ilias, zullen zien dat Maerlants versie sterk afwijkt van het verhaal bij Homerus. Dat blijkt onder andere bij vergelijking van de afscheidsscène. Het afscheid van Andromache en Hector is bij Homerus teder en weemoedig. In de Ilias negeert Hector zijn kind niet, zoals bij Maerlant. Het kind huilt daar geschrokken bij het zien van de helmbos van zijn vader, waarop Hector zijn helm afzet en zijn kind in de armen neemt. Ook de tekening van de personen van Hector en Achilles verschillen nogal in het Grieks en in het Middelnederlands. Bij Homerus slaat Hector op de vlucht, achternagezeten door Achilles, bij Maerlant is Achilles de schurk.

Het relaas van de belevenissen van Aeneas en de zijnen, waarvan het tweede fragment een gedeelte vormt, heeft de Middelnederlandse dichter bewerkt op basis van een tekst die hij al in zijn schooltijd moet hebben leren kennen, de Aeneis van de Romeinse dichter Vergilius (70-19 v. Chr.). Met deze bewerking leverde Jacob van Maerlant de alleroudste Nederlandse Vergilius-vertaling.

Andromaches droom, waaromheen het gehele eerste fragment draaide, is uiteindelijk geen bedrog gebleken en ook in het tweede fragment spelen voorspellingen een belangrijke rol. De Trojaan Aeneas is erin geslaagd met zijn blinde vader Anchises en een aantal metgezellen uit Troje te ontkomen. Hem is door de goden voorspeld dat hij de stichter van Rome en daarmee de stamvader van de Romeinen zal worden. Op hun omzwervingen om Italië te bereiken belanden de Trojanen op een eiland, waar de harpij Celaeno hun nog heel wat ontberingen in het vooruitzicht stelt, voordat hun doel bereikt zal zijn. Later treffen we Andromache weer, gevlucht uit het brandende Troje, opnieuw getrouwd en, op de plaats waar een nieuw Troje gesticht is, in tranen de sterfdag van haar overleden echtgenoot herdenkend. Juist op dat moment arriveren Aeneas en zijn metgezellen. Er volgt een gelukkige hereniging van oude bekenden, maar Aeneas' einddoel is nog niet bereikt, zodat de reis na enige tijd voortgezet wordt. Helenus, eveneens een zoon

[p. 156]

van koning Priamus van Troje, geeft aanwijzingen voor de te zeilen route en vertelt de mannen welke kusten zij maar beter kunnen mijden. Wat Helenus noch Celeano met hun vooruitziende blik hebben weten te voorspellen, blijkt uiteindelijk Aeneas' grootste verdriet te worden: zijn oude vader, door hem gered uit het brandende Troje, zal het zo vurig begeerde einddoel niet meer bereiken.