Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 114]

Een folium uit de Haagse Lancelotcompilatie, waarin de Torec is overgeleverd, met rechtsonder de kapitteltitel ‘Hoe Miraude Torecke was ontfuert van Ypandere’.

[p. 115]

Torec

Één tegen allen, allen tegen één?

Van het gehele bewaarde oeuvre van Jacob van Maerlant is het ridderverhaal Torec het enige werk waarvan wij geen bron meer voorhanden hebben. Dat die er toch geweest moet zijn, en dat het verhaal dus niet door Maerlant zelf verzonnen is, bewijzen de woorden van de dichter ergens midden in het verhaal, waar hij zegt: ‘also alsict int romans [in het Romaans (= het Frans)] hore’. Een Franse tekst moet het dus zijn geweest, evenals in het geval van de Historie van den Grale, die als voorbeeld heeft gediend voor Maerlants derde dichtwerk, de Torec. In 1392 bezat men aan het Franse koningshof een boek over ‘Torrez chevalier au cercle d'or, rimé, bien historié et escript’, zo vermeldt een bibliotheekcatalogus van dat hof althans. Maar in 1419 wordt ditzelfde boek als vermist opgegeven en sindsdien is het ook niet meer boven water gekomen, zodat we er nooit helemaal zeker van zullen zijn of dit werkelijk de bron is geweest voor de Middelnederlandse Torec. Maar zeer waarschijnlijk is het wel.

Dat Maerlant een verhaal met die naam heeft gedicht, staat te lezen in de proloog van zijn vierde bewaard gebleven werk, de Historie van Troyen. In deze proloog geeft de dichter een opsomming van zijn vorige werk: naast een verhaal over ‘Allexander uytten Latijn’, de geschiedenis van Merlijn en de - verloren gegane - ‘Sompniarys’ en ‘cortten Lapidarys’ (werken over dromen en edelstenen) maakt hij melding van de ‘Toerecke’. De Historie van Troyen is pas relatief laat in de negentiende eeuw ontdekt, zodat het onderzoek het lang heeft moeten stellen zonder deze, voor de chronologische volgorde, datering en toeschrijving van Maerlants werken, belangrijke gegevens.

Verhalen over koning Artur en zijn ridders van de tafelronde en over de Heilige Graal waren in de Middeleeuwen bijzonder geliefd en de avonturen van koning Artur, koningin Guinevere, Arturs neef Walewein, Guineveres minnaar Lancelot, Ferguut, de graalridder Perceval, de valse Keye en vele anderen zijn dan ook vaak zowel op rijm als in proza verteld. Maar niet alleen de daden van deze helden - en antihelden -, ook de vele sprookjes-

[p. 116]

achtige elementen in de verhalen moeten sterk tot de verbeelding hebben gesproken. We ontmoeten er dwergen, draken, feeën, elfen en treurende jonkvrouwen, ontvoerd door vreemde reuzen (en gelukkig weer bevrijd door dappere ridders). We verblijven in betoverde burchten en in vertrekken waarvan de plafonds en muren schitteren van de edelstenen. Wonderbaarlijke zaken, zoals een zwevend schaakbord, een vos die een betoverde prins blijkt te zijn, toverdranken met de meest verschillende uitwerkingen en magische ringen die de drager onzichtbaar of onoverwinnelijk maken, kruisen ons pad. Tegen de achtergrond van de enorme populariteit van de stof in de Middeleeuwen is het dus niet verwonderlijk dat ook Jacob van Maerlant deze stof graag berijmde, hoe vaak hij in later werk ook op deze, in zijn ogen inmiddels leugenachtig geworden, verhalen heeft afgegeven.

De Torec telt ruim 3850 versregels en moet rond 1262 geschreven zijn, dus in de tijd dat Maerlant aan het hof van de Hollandse en Zeeuwse graven verbleef. In verband met dit verblijf op Voorne bevat de Torec een curieuze passage, die stellig niet in díe vorm in de Oudfranse voorbeeldtekst voorkwam: naast de vele ridders met bekende, vaak Franse namen ontmoet de titelheld op een gegeven moment een betoverde ridder, die zich als volgt aan hem voorstelt: ‘Ic hete vanden Briele Cleas’, Claes uit Den Briel dus! Een knipoog naar een bekende figuur uit de directe omgeving?

Het werk is alleen overgeleverd in de zogenaamde Lancelotcompilatie, een 238 folio's tellend handschrift uit het eerste kwart van de veertiende eeuw, waarin een hele reeks Middelnederlandse Arturromans is opgenomen. In dit omvangrijke handschrift beslaat het verhaal van Torec slechts elf bladen. Het is heel goed mogelijk dat Maerlants oorspronkelijke tekst langer is geweest dan de tekst die in de Lancelotcompilatie bewaard is gebleven, aangezien de samensteller van dit handschrift de teksten die hij opnam, bewerkte en waarschijnlijk steeds verkortte. Om deze reden missen wij van Torec dan ook de proloog en daarmee mogelijk gegevens over opdrachtgever en auteur. Maar in feite lijkt Torecs geschiedenis wel wat op de levensbeschrijving van Alexander de Grote en ook op het verhaal van de jonge koning Artur, zoals Maerlant dat onder andere in de Historie van den Grale vertelde. Ook Torec is een jonge koningszoon die erop uittrekt met een heilig doel voor ogen.

Maerlants verhaal vertelt de geschiedenis van Torec, de zoon van koning Ydor van der Baserrivire en koningin Tristoise. Zoals haar naam suggereert, is Tristoise inderdaad een verdrietige vrouw: over haar is voorspeld dat zij maar drie keer in haar leven zal lachen. Tristoises moeder was ooit in het bezit van een schitterende gouden diadeem (‘cyrkel’), die haar echter ontstolen is door de ridder Bruant. Het doel van Torecs zoektocht wordt het veroveren van die diadeem, om hem weer aan zijn moeder terug te bezor-

[p. 117]

gen. Wanneer Tristoise hoort wat haar zoon voor haar wil gaan ondernemen, lacht zij voor de tweede maal. De eerste keer deed zij dat bij de geboorte van Torec.

Na veel avonturen vindt Torec Bruant in zijn kasteel, dat bewaakt wordt door twee reuzen en twee leeuwen, die Torec natuurlijk doodt. Bruant neemt Torec dit gelukkig niet al te kwalijk en vertelt hem dat de diadeem niet meer in zijn bezit is, maar dat zijn schoonzuster Miraude inmiddels de eigenares van het sieraad is.

Op zijn verdere ‘queeste’ reist onze held met een wonderbaarlijk, vliegend Schip van Avontuur, dat hem brengt naar de Kamer der Wijsheden, waar hij getuige mag zijn van een dispuut tussen wijze mannen en jonge vrouwen over deugd, liefde en dapperheid. Ook voert hij een gevecht met een ridder met de naam Ypander, die wil verhinderen dat een diepbedroefde jonkvrouw haar gestorven geliefde laat begraven. Ypander is zelf namelijk verliefd op deze jonkvrouw. (Naar deze beide episoden wordt in het hierna gepresenteerde tekstfragment verwezen.)

Maar na vele hachelijke avonturen bereikt Torec dan toch het kasteel van Miraude. En dan lijkt het wel of het zwaard aan twee kanten snijdt, want Miraude draagt niet alleen de felbegeerde diadeem op het hoofd, zij is ook de liefste en mooiste jonkvrouw die Torec ooit gezien heeft, en hij weet meteen dat zij de zijne moet worden. Een lastige bijkomstigheid is nu dat Miraude ooit een eed gezworen heeft: de man die haar tot vrouw zal krijgen, moet een wel zeer bijzondere en bijna onmogelijke prestatie leveren.

In het hiernavolgende fragment, tevens het einde van de Torec, wordt verteld of het Torec lukt deze prestatie te leveren en Miraude te trouwen. Het ziet er allemaal niet zo rooskleurig voor hem uit, maar gelukkig heeft hij een toverring, en mocht die falen dan is Walewein er ook nog. Het loopt goed af, want in dit gedeelte zijn wij getuige van Tristoises derde - tegelijk laatste - lach.