Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 74]

Het graalgezelschap ten tijde van Jozef van Arimathea. Miniatuur in een vroeg veertiende-eeuws handschrift met een Franse prozatekst.

[p. 75]

Historie van den Grale

Van ronde tafels en stoelen die leegbleven

Onmiddellijk zal bij het lezen van de eerste versregels van Jacob van Maerlants tweede, rond 1261 voltooide dichtwerk en bij het bekijken van de hierna gepresenteerde fragmenten opvallen, hoezeer de spelling en daarmee het woordbeeld verschilt van dat van Alexanders geesten: ‘Desse historie van den grale dichte ick to eren hern Alabrechte, den heer van Vorne wal myt rechte,’ zo begint de Historie van den Grale. Het enige, bijna volledige, afschrift dat van Maerlants tweede werk bewaard is gebleven, is namelijk geschreven in een Middelnederduits dialect en stamt uit de omgeving van Westfalen.

De Historie van den Grale, gevolgd door de geschiedenis van de jonge koning Artur en diens voorouders en van de tovenaar Merlijn, is geschreven in opdracht van Albrecht, heer van Voorne en raadsman van Floris v, en telt iets meer dan 10.000 verzen. De gegevens voor zijn verhaal vond Maerlant ditmaal niet in het Latijn, maar in het Oudfrans. In die taal was rond 1200 door de Bourgondische dichter Robert de Boron een Joseph d'Arimathie gedicht, ook wel Le Roman de l'Estoire dou Graal genoemd, waarvan niet lang na het ontstaan een prozaversie is vervaardigd. Dat het deze prozaversie is geweest die rond 1260 op het eiland Voorne weer in Middelnederlandse verzen is omgezet, blijkt uit de woorden van de Middelnederlandse dichter, wanneer hij vertelt bij wie hij zijn stof gevonden heeft: ‘mijn her Robrecht van Barioen, de [die] in dat Walsch [Frans] screyff al dit doen, unde sonder rime’, zonder rijm dus.

Wat is nu precies die Graal? In Le conte du Graal, een Oudfranse Arturroman, ziet ridder Perceval, de held van het verhaal, tijdens zijn verblijf op de Graalburcht hoe daar tijdens een maaltijd een mysterieuze, helder licht uitstralende schaal wordt rondgedragen. Deze schaal bevat een hostie die de oude koning van de Graalburcht in leven houdt. Dit is echter niet de symbolische betekenis die in de Oudfranse brontekst - voor het eerst - en bijgevolg ook in Maerlants Historie van den Grale aan de Graal gegeven wordt. In deze teksten krijgt de schotel namelijk nog een andere betekenis. De Middelnederlandse dichter legt het zijn publiek heel nadrukkelijk uit (we lezen

[p. 76]

het in het eerste fragment): ‘Dus was de Grael dat selve vat [schotel] dar God [Jezus] Zijn leste mael ut at.’ Een boek over zo'n belangrijk voorwerp moet wel daarnaar genoemd worden, en daarom zal mijn werk de titel Historie van den Grale krijgen, concludeert Maerlant.

Voor een goed begrip van het eerste tekstfragment is het nodig iets te weten over wat voorafging. Na een gedeelte waarin verteld wordt over Jezus' komst op aarde om de mensen van hun zonden te verlossen, introduceert de dichter de hoofdfiguur van het verhaal, Jozef van Arimathea, een soldaat van Pilatus, die in stilte volgeling van Jezus is. Daarna volgen de gebeurtenissen rond het Laatste Avondmaal op Witte Donderdag, het verraad van Judas, die Jezus verkocht voor ‘dertich penninge’ en de gevangenneming en kruisiging. (We zullen er in het tweede Rijmbijbel-fragment nog uitgebreid over kunnen lezen.)

Na de kruisiging wendt Jozef van Arimathea zich tot Pilatus om toestemming te krijgen het lichaam van Jezus van het kruis af te nemen. Bij deze gebeurtenis overhandigt Pilatus hem de schotel die Jezus gebruikt had tijdens het Laatste Avondmaal. Pilatus hield die liever niet in zijn bezit uit angst verdacht te worden van sympathiseren met Jezus. Na Jezus' begrafenis wordt Jozef gevangengenomen door joodse soldaten. In dit tekstgedeelte gaat Maerlant overigens herhaaldelijk in discussie met zijn Franse bron; hij wil wel weergeven wat die zegt, maar lijkt het er toch eigenlijk niet mee eens te zijn. Zo vermeldt het Oudfrans bijvoorbeeld dat Jozef uit zijn kerker bevrijd wordt door Vespasianus, wat zou betekenen dat hij er tweeënveertig jaar vertoefd zou hebben! De verrezen Christus bezoekt Jozef in zijn gevangenis om hem de schotel terug te geven die hem bij zijn gevangenneming was afgenomen. We moeten er ons maar niet over verwonderen hoe het allemaal kan, aldus Maerlant, want Jezus kan immers alles; met behulp van onder andere de Vulgaat en - Latijnse - historische bronnen probeert de dichter zo getrouw mogelijk verder te vertellen.

In het Nederrijnse handschrift ontbreken op deze plaats twee bladen, maar in het Oudfrans staat te lezen hoe Jozef met zijn zuster Enygeus (Eugenie in het fragment), haar man Bron en enkele christelijke volgelingen naar een afgelegen streek trekt. Hier wacht hun een tijd vol ellende. Het gezelschap wordt geplaagd door hongersnood en wanhopig stelt men Jozef de vraag waar dit alles toch aan te danken is. Jozef bidt tot de schotel en een stem geeft hem antwoord. Jozefs volgelingen blijken alle narigheid aan zichzelf te wijten te hebben: een deel van hen leidt een zondig leven. Maar er is een manier om de zondaars van de ware christenen te onderscheiden. Om antwoord te krijgen op zijn vraag moet Jozef, naar het voorbeeld van de tafel waaraan Christus at, een tweede tafel oprichten.

[p. 77]

Bron en zijn vrouw Eugenie krijgen twaalf kinderen. Alain, de jongste, wijdt vooralsnog zijn leven geheel aan God en krijgt de opdracht met zijn familie naar het westen te trekken om daar over Christus te prediken. Een afstammeling van deze Alain zal de derde bezitter van de Graal worden, die, tot de tijd dat deze geboren is, bewaard zal worden door Bron. Ook Petrus en Bron trekken naar het westen, waarna Maerlant de Historie van den Grale besluit met de belofte de verdere lotgevallen van de Graal te verhalen, zo gauw hij daarover meer in het Frans gevonden heeft.

Voor het moment ‘endet dat eirste boeck’ en begint ‘dat boek van Merlijne’, letterlijk bij het begin, bij de verwekking van Merlijn. Uit woede over het feit dat Christus bij Zijn kruisdood vele zielen uit de hel verlost heeft, hebben de duivels het plan opgevat een kind geboren te laten worden uit de gemeenschap van een duivel en een maagd. Dit kind nu is Merlijn, al bij zijn geboorte stevig behaard en in staat te spreken. Merlijn bezit de duivelse macht alles te weten wat er in het verleden gebeurd is en heeft daarnaast van God de gave gekregen in de toekomst te zien. Dit maakt hem tot raadsheer van de Britse koning Vortigern en diens overwinnaars, de broers Uter en Pendragoen. Pendragoen sneuvelt in een strijd tegen de Saksen op de vlakte van Salisbury en na zijn dood gaat zijn broer Uter naast zijn eigen naam die van zijn broer voeren. Deze Uter Pendragoen zal vader worden van een kind met de naam Artur.

Het tweede tekstfragment vangt aan op het moment dat Merlijn Uter Pendragoen herinnert aan zijn belofte een gedenkteken voor zijn gestorven broer op te richten. Wanneer dit gebeurd is - er wordt een monument opgericht dat tegenwoordig de naam Stonehenge draagt - adviseert de tovenaar zijn heer het voorbeeld van Jozef van Arimathea te volgen en een ronde tafel te laten vervaardigen, waaraan een uitgelezen gezelschap ridders (de tafelronde) zal kunnen plaatsnemen. Ook aan deze tafel zal echter één plaats onbezet blijven en weer zal iemand proberen op die lege plaats te gaan zitten.