Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand

[p. 18]

Alexander de Grote verslaat koning Porus.
De tekst van de Utrechtse bijbel waarin deze miniatuur staat afgebeeld, is ontleend aan Maerlants Alexander-hoofdstukken in de Spiegel historiael.

[p. 19]

Alexanders geesten

Een gedegen begin

‘Het es costume ende sede,
Als men iet nieuwes in ene stede
Eerstwerf vertellen hoort,
Some sijn si also verdoort,
Dat sijt lachteren, al eest goet.’

[Het is gewoonte en algemeen gebruikelijk, wanneer men ergens iets voor een eerste keer hoort vertellen, dat sommige mensen dan zo van de wijs gebracht zijn dat ze het afkeuren, zelfs al is het iets goeds.]

Zo begint Jacob van Maerlant kort voor 1260 de proloog van zijn eerste werk. Ook al is het idee dat er bij voorbaat wel kritiek op zijn werk zou komen, letterlijk vertaald uit zijn Latijnse bron en dus niet direct van toepassing op de Middelnederlandse tekst, in een bloemlezing uit het werk van de ‘vader der Dietsche dichtren algader’ mogen zijn allereerste versregels toch niet ontbreken. En nu, zo meldt de stamvader van de Nederlandse literatuur een kleine twintig versregels later, wil ik beginnen ‘te scrivene Alexanders geesten’, waarmee het werk meteen zijn naam gekregen heeft.

Dat Jacob van Maerlant Alexander de Grote koos als hoofdfiguur voor zijn eersteling hoeft ons niet te verwonderen. Want verhalen over de jonggestorven Macedonische koning die in de vierde eeuw voor Christus met een immens leger Perzië, Fenicië en Egypte veroverde en vervolgens doordrong tot in de Indusvallei, waren in de Middeleeuwen bijzonder populair. Met de eerste kruistocht was zijn levensverhaal naar het Westen gekomen en zijn wonderbaarlijke reizen naar geheimzinnige oorden spraken sterk tot de verbeelding. Ook het dramatische feit van zijn vroegtijdige dood door vergiftiging maakte hem tot een ware held.

Maar was Jacob van Maerlant wel helemaal alleen verantwoordelijk voor deze keuze van de hoofdfiguur? Het is goed mogelijk dat de opdrachtgeefster van het werk, Aleide van Avesnes, jongere zuster van koning Wil-

[p. 20]

lem ii en vanaf 1258 voogdes over diens jonge zoon Floris v van Holland, hier ook een vinger in de pap heeft gehad. Hoe het ook zij, het vinden van een bron met voldoende gegevens over zijn titelheld moet voor de dichter geen probleem zijn geweest. Hij koos hiervoor de Alexandreis van Walter van Châtillon, een Latijns dichtwerk rond 1170 voltooid, dat in de dertiende eeuw volop in gebruik was bij het grammatica- en retorica-onderwijs op de middeleeuwse scholen. Vanuit het onderwijs moet deze tekst Maerlant goed bekend zijn geweest. Maar ook andere werken, waarvan steeds kan worden aangetoond dat zij volop in omloop waren in het onderwijs, hebben op zijn schrijftafel gelegen toen hij Alexanders geesten dichtte. In het begin van het hierna volgende fragment wordt bij voorbeeld gewag gemaakt van een door Julius Solinus vervaardigde wereldbeschrijving, eveneens een populair schoolboek.

Met al deze kennis in zijn mars dichtte Maerlant vervolgens, naar eigen zeggen in ongeveer een half jaar tijd, de meer dan 14.000 versregels over het leven van Alexander de Grote. Even voor 1260 moet hij het voltooide werk aan zijn beschermvrouwe hebben overhandigd. Deze voor een dertiende-eeuws dichtwerk redelijk nauwkeurige datering is mogelijk door bepaalde toespelingen die Maerlant in de tekst maakt op eigentijdse toestanden en personen. (Dit laatste uiteraard onafhankelijk van zijn Latijnse voorbeeld, wat meteen duidelijk maakt dat er geen sprake is van een slaafse vertaling, maar van een bewerking waarbij veel kansen zijn aangegrepen om allerlei extra informatie door te geven.) Deze toespelingen nu maken een redelijk precieze datering van het werk mogelijk.

Dat Aleide van Avesnes degene is geweest die opdracht gegeven heeft tot het schrijven van dit verhaal, kunnen wij aflezen uit de beginletters van de tien boeken waaruit Alexanders geesten bestaat. Ook de Latijnse Alexandreis kende deze opbouw in tien boeken. Aan het einde van zíjn werk bewijst Walter van Châtillon alle eer aan zijn opdrachtgever, de aartsbisschop van Reims, door erop te wijzen dat diens naam terug te vinden is in de beginletters van de eerste tien boeken. We lezen daar dan ook guillermus. Dit ‘letterraadseltje’ neemt Maerlant van zijn voorbeeld over en de Middelnederlandse ‘oplossing’ voor het raadsel wordt gheilehida. Maar, zo vermeldt de dichter erbij, om de naam van zíjn opdrachtgeefster (en dat het een vrouw moet zijn geweest blijkt o.a. uit zijn ‘Die wille weten hare name’) te weten te komen, hebben wij slechts ‘die eerste littere van ses bouken’ nodig. Heel lang zijn in het Maerlant-onderzoek automatisch de eerste zes letters uit het rijtje gekozen, die de in het Middelnederlands voorkomende naam Gheile opleveren. Maar goed beschouwd zegt de dichter niet dat we per se die éérste zes letters moeten gebruiken. De aanwezigheid van Aleide van Avesnes op Voorne, gecombineerd met het feit dat haar naam uit het rijtje

[p. 21]

van tien samengesteld kan worden, maken haar optreden als opdrachtgeefster voor Maerlants debuut uiterst plausibel.

Nu is het zo dat de opdrachtgever van een tekst lang niet altijd een en dezelfde hoeft te zijn als de eerstaangesprokene. Ook in het geval van Alexanders geesten lijkt dit zo. Er is veel voor te zeggen dat het levensverhaal van Alexander speciaal geschreven is voor de op dat moment nog zeer jonge, vaderloze Floris v, aan wie later ook Maerlants omvangrijke wereldgeschiedenis Spiegel historiael zou worden opgedragen. Als er iemand was die zich zou kunnen spiegelen aan het voorbeeld van de dappere, machtige wereldveroveraar Alexander de Grote, dan was dat wel Floris. Binnen niet al te lange tijd zou hij immers het bewind moeten gaan voeren over het gewest Holland en Zeeland, een niet geringe taak. In dit verband is al heel vaak gewezen op een curieuze passage in Alexanders geesten, waar Alexander ten tonele wordt gevoerd met een wapenschild ‘daer stont in een lyoen rampant van kelen root, alst ware een brant. Anders was die scilt van goude.’ Maerlant beschrijft hier het wapen van de Hollandse graven: een rode leeuw op een veld van goud. Het moge duidelijk zijn dat Alexander in de Latijnse brontekst een ander wapenschild voert.

Niet alleen de bestemmeling zelf, maar iedere andere lezer moet genoten hebben van de wonderbaarlijke levensbeschrijving van de klassieke Griekse held. In tien boeken wordt achtereenvolgens verhaald van zijn geboorte (die al in raadselen is gehuld, omdat lang niet zeker is of hij wel werkelijk een zoon is van Philippus ii van Macedonië, daar hij mogelijk verwekt is door een tovenaar in de gedaante van een draak), van zijn leermeester Aristoteles die hem uitgebreide adviezen meegeeft op zijn levensweg en van zijn eerste heldendaad: wraak op de man die zijn vader verwondde. Vanuit zijn eerst veroverde stad (Athene) gaat het verder via Thebe en vervolgens op weg naar Azië waar Alexander onder andere in Troje het graf van Achilles bezoekt en de wens uitspreekt dat er na zijn dood ook iemand zal komen die zijn leven zo zal beschrijven als Homerus dat deed voor Achilles. De reis voert weer verder, naar Perzië, waar koning Darius iii, Alexanders grote tegenstander, uiteindelijk wordt verslagen, naar Egypte, waar Alexandrië gesticht wordt en naar Lybië, waar Alexander de tempel van Ammon bezoekt en te horen krijgt dat Jupiter zijn vader is. Zelfs Talrestis, de koningin der Amazonen, maakt haar opwachting bij de beroemde Griek, met het verzoek haar een kind te schenken.

Het hierna gepresenteerde fragment brengt ons aan het begin van het negende boek. Alexander bevindt zich inmiddels in India (Maerlant vertelt en passant nog even hoe dat land er uitziet) en maakt zich op voor de strijd met koning Porus. Dat dat geen geringe strijd zal gaan worden, blijkt al uit de beschrijving van de gevechtsolifanten van Porus, kolossen van beesten

[p. 22]

met houten stellages op hun ruggen van waaruit de Indiërs de Grieken bestoken. Ook Porus zelf is letterlijk een reusachtige tegenstander, dit in tegenstelling tot Alexander die, anders dan zijn bijnaam doet vermoeden, maar vijf voet groot is. Na een aantal uitvoerig beschreven gevechten komt het uiteindelijk tot een spannend tweegevecht tussen Alexander en Porus.

Niet alleen de vechtjas Alexander komt in dit fragment uit de verf, ook de legeraanvoerder en redenaar. Vlak voordat de nog altijd onoverwonnen Griek nóg verder wil trekken om met eigen ogen het aards paradijs te aanschouwen, vragen zijn mannen hem nu toch eindelijk af te zien van verdere veroveringen en aan zijn eigen leven te denken. In gloedvolle bewoordingen legt koning Alexander uit dat daar geen denken aan is. Hij is dan wel net genezen van een levensgevaarlijke verwonding, maar nog is zijn rijk hem niet groot genoeg. Een lang leven is niet van belang, het is slechts de grote naam waar het om gaat!

En zo belanden de Grieken dan, na nog verschillende wonderbaarlijke volkeren en dieren aanschouwd - en overwonnen - te hebben, uiteindelijk aan de ‘rand van de wereld’ bij een op een rots gebouwde gouden burcht, waar Alexander, naast een raadselachtig aandenken als bewijs dat hij er werkelijk geweest is, ook het dringend advies krijgt terug te keren.