Literatuurwetenschap

§ 36 De ruimte-binnen-het-werk: III. De epische ruimte

In § 30 stelden we aan de hand van Dichtertje vast, dat bij een vertellen met iteratief en exemplarisch karakter het tijdsverloop diffuus kan zijn. Deze tijdsbehandeling moet wel consequenties hebben voor de andere categorie, de epische ruimte. In directe tegenstelling tot die diffuse tijdsgedeelten stonden in ons voorbeeld de passages, waarin het tijdsverloop chronometrisch-nauwkeurig was vastgelegd. Het ging in deze laatste gevallen, in tegenstelling tot de exemplarische gedeelten, om ‘eenmalige’ gebeurtenissen: in de tweede helft van viii en in ix van Dichtertje de tocht van de titelheld en Dora naar Berg en Dal, en in x-xii de fatale avond in maart, ‘toen de tijden vol waren’.

Meer dan de tegenstelling diffuus versus chronometrisch-nauwkeurig tijdsverloop interesseert ons hier i.v.m. de ruimte de gedeeltelijk daarmee corresponderende tegenstelling iteratief-exemplarisch vertellen tegenover het vertellen van eenmalige gebeurtenissen. Deze eenmalige gebeurtenissen plegen belangrijke aspecten van de handeling te vormen, terwijl de iteratief-exemplarische stukken eer bijdragen tot de karakterisering van de personen en de situatie waarin deze zich bevinden, en wel op een meer statische manier.

Deze twee soorten van vertellen hebben, zoals te verwachten valt, elk hun eigen consequenties voor de ruimtebehandeling. Het iteratief-exemplarisch vertellen plaatst de personen in een ruimte, die de toestand van die personen moet belichten en eventueel: symboliseren; het

[p. 162]

vertellen van eenmalige gebeurtenissen doet die personen juist door de ruimte bewegen. In het eerste geval bevinden we ons in de buurt van de lyrische ruimte- en tijdsbehandeling, er kan ook van een zekere ‘stolling’ worden gesproken (zonder natuurlijk dat flitsende karakter dat juist het - uiteraard veel kortere - lyrische gedicht eigen is bij het ‘laten zien’ van het ‘lyrisch beeld’); in het tweede geval hebben we te doen met de pure epische tijd, die door de ruimte ‘vloeit’. (De hier opnieuw gebruikte metaforen voor verschillende typen van ruimtebehandeling, die we in § 35 voor het eerst introduceerden, doen - het zij nogmaals met nadruk gezegd - alleen dienst als substituut voor wetenschappelijker begrippen, waarover we helaas nog niet beschikken.)

Van beide soorten ruimtebehandeling, die bij iteratief-exemplarisch vertellen en die bij het vertellen van eenmalige gebeurtenissen, geven we nu een voorbeeld, en wel ontleend aan één en hetzelfde verhaal, Anna Blamans De arme student, dat de veelzeggende ondertitel draagt: Een kerstverhaal. Uit hoofd- en ondertitel en vooral uit beider combinatie valt al op te maken, dat deze geschiedenis niet geheel vrij is van sentimentaliteit. De hoofdpersoon, de arme student, is buitendien, zoals we hem reeds in de eerste twee zinnen leren kennen, een bijkans stereotype figuur. Dat zijn echter deels subjectieve, deels zuiver thematische overwegingen, waarop het thans niet aankomt. Die eerste twee zinnen luiden:

De student die de zolderkamer bewoonde was niet bepaald een aantrekkelijk jongmens. Schuw, bleek, ouwelijk beklom hij de hoge trappen naar zijn hoge verblijf en als hij mensen zag op de overloop, de mensen bij wie hij gehuurd had, kon er ternauwernood een groet af.

De arme student woont bij een groenteboer in. Beneden woont het groenteboersgezin, hij heeft boven zijn zolderkamertje, - contact is er nauwelijks. De verbinding tussen beneden en boven, tussen verhuurders en huurder, is er alleen door de hoge trappen, die de student echter niet oploopt, maar opvlucht: ‘niet snel, maar juist krampachtig bedaard om vooral niet op te vallen’. De symboliek van deze situatie is wel bijzonder simpel: de kerstavond moet in dit asociale bestaan verandering brengen, moet beneden en boven verbroederen. En zo gebeurt het dan ook. De arme student wordt uitgenodigd, een potje bier beneden te komen drinken; maar om de lange weg, die hij van boven naar beneden moet afleggen, - om al die hoge trappen, die de geestelijke afstand symboliseren, te accentueren, zegt hij, ‘een beetje stotterend: “Graag, heel graag... over een half uur, is dat goed?”’. Maar dadelijk al heeft hij spijt van dit verlet, van dat halve uur, dat hij nu ook goed besteden

[p. 163]

wil. Hij heeft het niet meer nodig, om de lange geestelijke weg, al die trappen af naar beneden, af te leggen: ‘Hij trok zijn jas aan en rende de trap af naar buiten’. In een restaurant aan de boulevard koopt hij twee boeketten: gouden asters voor de vrouw van de groenteman, rode anjers voor de dochter. En dan vindt de verbroedering plaats. Maar dat is nog niet alles: de student wordt door de dochter des huizes, die de gestalte van zijn droombeeld-geliefde heeft aangenomen, voor het eerst voor vol aangezien. Want het meisje glimlacht niet, als haar de bloemen worden aangeboden:

Integendeel, ze keek hem diep-ernstig, bijna ontsteld aan, en dat was veel meer dan hij ooit had durven dromen. Het was een duizelingwekkende ervaring die trouwens geen droom je ooit kan geven. Het was de ervaring dat je als man indruk hebt gemaakt...

Totzover onze korte schets van wat we zouden kunnen noemen de situatie enerzijds en het eigenlijke kerstverhaal-gebeuren anderzijds. De situatie wordt ruimtelijk bevestigd door de tegenstelling tussen het groenteboersgezin en de student, tussen beneden en boven, met daartussenin de trappen, die de student pleegt ‘op te vluchten’. Het vertellen is hier iteratief-exemplarisch, het tijdsverloop diffuus. Daarnaast staat het eenmalige kerstverhaal-gebeuren, de eigenlijke kern, met als stereotyp thema de inkeer en ommekeer in de verhouding tussen de beide partijen, het wegvallen van de trappen, die nu worden ‘afgerend’. Weliswaar gaat dit vertellen van een eenmalige gebeurtenis niet, zoals in Dichtertje, gepaard aan een chronometrisch-nauwkeurig tijdsverloop, maar toch is het ook hier duidelijk, dat het gebeuren zich in een begrensd tijdsbestek, en niet herhaald, afspeelt, nl. op één (kerst)avond.

Bij de iteratief-exemplarische gedeelten hebben we te doen met een in de ruimte ‘gestolde’ tijd, en met een karakteriserende ruimte, - bij het eenmalig gebeuren met een door de ruimte ‘vloeiende’, bewegende, tijd, en met een ruimte die het toneel van handelingen wordt.

De kerstverhaal-kern is echter niet het enige voorbeeld van een eenmalig gebeuren in dit verhaal. Tussen de beschrijving van de situatie en dit gebeuren in staat nòg een passage, waarin een eenmalig gebeuren wordt verteld en waarin op een zeer duidelijke wijze de ruimtebehandeling op een typisch epische manier wordt uitgebuit. In deze passage heeft de schrijfster ook bewezen, dat niet het (hier rijkelijk stereotype) thema bepalend is voor de mate waarin het lukt, een voor de lezer geloofwaardige wereld op te bouwen door middel van woorden, maar de wijze waarop men dit thema hanteert. In de bedoelde passage wordt teruggegrepen op een stuk vertelde tijd dat ligt vóór de overige ge-

[p. 164]

beurtenissen: er wordt hier verteld, hoe de student het zolderkamertje had gehuurd. De dochter des huizes had hem opengedaan, toen hij was komen vragen, of men een kamer te huur had. Ze had die morgen, een maandagochtend, van het warenhuis waar ze verkoopster was, vrij gehad:

Ze liep met hem de drie trappen op naar de zolderkamer. En aangezien moeder die ochtend voor dag en dauw de was al had gedaan en op zolder te drogen gehangen, hield ze, hem voorgaande, lakens, hemden en broeken op hun doortocht opzij en dat deed ze met dezelfde ernst en gratie als waarmee ze voor de klanten op de japonnenafdeling het gordijn ophield dat voor de paskamer hing. Ze maakte ook nog een verontschuldiging. Dat is wel lastig, met die was, zei ze. Waarop de student antwoordde: O, dat geeft niks.

De ruimte van het huis, in de situatiebeschrijving pas schetsmatig opgebouwd, wordt nu doorlopen, krijgt gestalte door deze verkenningstocht, door deze initiatie, deze inwijdingsrite langs drie trappen en een lange zolder met waslijnen vol lakens, hemden en broeken. De zolder met de was roept bovendien bij de student herinneringen aan zijn eigen ouderlijk huis op. En dat het nu juist de dochter des huizes is, die deze initiatie voltrekt, geeft ook aan de schetsmatige boven-beneden-tegenstelling een nog duidelijker zin: de weg van boven naar beneden is niet in de laatste plaats de weg tot Haar, tot de vrouw.

Tenslotte, om alle misverstanden te voorkomen, nog dit. Al ligt de ruimte- en tijdsbehandeling van het iteratief-exemplarisch vertellen, zoals we zeiden, in de buurt van die van de lyriek, toch zou het verkeerd zijn, in verhalen met uitsluitend of voornamelijk zulk vertellen lyrisch-epische mengvormen à la § 32 te willen zien. Een tweedeling als die tussen boven en beneden b.v. is een veelvuldig verschijnende tegenstelling in de ruimtestructuur van juist epische werken. De wereld wordt in de epiek nl. steeds vanuit één of meer oriënteringscentra (R. Ingarden) gezien. Deze ruimtelijke oriënteringspunten hangen nauw samen met het perspectief vanwaaruit het verhaal verteld wordt, en dat in ons verhaal duidelijk bij de arme student ligt. Het oriënteringscentrum ligt dus, althans in de genoemde iteratief-exemplarische stukken, ruimtelijk gezien in diens zolderkamertje. Over dit verband tussen de persoon in het werk enerzijds en de categorieën tijd en ruimte anderzijds handelen we in de volgende paragraaf.

[p. 165]

Bibliografische aantekeningen

Baanbrekend voor het structureel onderzoek van de epische ruimte zijn de artikelen van H. Meyer, Raum und Zeit in Wilhelm Raabes Erzählkunst en Raumgestaltung und Raumsymbolik in der Erzählkunst, geweest, die we voor onze eigen theorie zeer verplicht zijn.

Vgl. verder de volgende interpretaties:

G. Poulet, L'Espace Proustien.

J. Starink, Het fragmentarische huis.

J. Weisgerber, Proefvlucht in de literaire ruimte.

Alsmede hoofdstuk V uit W. Bloks Verhaal en lezer (189 e.v.), en mijn artikel Der Raum als konstituierendes Moment in Wilhelm Raabes ‘Hungerpastor’.

Zie voor het begrip Orientierungszentrum resp. -punkt: R. Ingarden, Das literarische Kunstwerk, 243 e.v.

Vgl. verder over de epische ruimte: M. Gaither, Literature and the Arts, en J. Frank, Spatial Form in Modern Literature.

Analoog aan de tegenstelling diffuus - chronometrisch-nauwkeurig tijdsverloop zou een ruimtelijke tegenstelling diffuse - geografisch-nauwkeurige ruimtebehandeling te ontwikkelen zijn. Zo merkt M.C. van den Toorn in zijn Inleiding tot Rhijnvis Feiths ‘Julia’ terecht op, dat de ruimte in deze sentimentalistische roman, waarin het er alleen om gaat, de gevoelens van de hoofdpersonen zo rechtstreeks mogelijk tot uitdrukking te brengen, uiterst vaag blijft: ‘Waar zij [Eduard en Julia] leven weet niemand; één keer blijkt Eduard “in het Noorden” te vertoeven, waar hij op een rots zit; voor de rest blijft hun leven buiten iedere vorm van geografie of kalendertijd.’ (blz. 8). De ruimte blijft in zo'n verhaal natuurlijk wel een categorie, maar valt door het uitblijven van elk thematisch accent niet op.