Literatuurwetenschap

§ 25 De verhouding tussen de structuren op de verschillende abstractieniveaus: samenvatting

De verhouding tussen de structuren op de verschillende, in de vorige paragrafen onderscheiden abstractieniveaus moeten we ons als volgt voorstellen. Gegeven is de reeks concrete structuren s 1 ... s n (waarbij n = een numerieke variabele die staat voor elk getal > 1). Deze hebben onderling bepaalde kenmerken gemeen, die het mogelijk maken ze te hergroeperen als saa... san, resp. sba... sbn en sca... scn (de subgenres). Een (uiteraard kleiner) aantal gemeenschappelijke kenmerken staat weer hergroepering tot sa, sb, sc (de hoofdgenres) toe. En het kleinst mogelijk aantal kenmerken - dat zijn de kenmerken die zijn vastgelegd in het axioma van de fictionaliteit en de notie van de waarde van het literaire werk - leidt tot de onderscheiding van de maximaal abstracte structuur, die van het literaire werk, het object van de literatuurwetenschap. Met een voorbeeld: de concrete structuur Eline Vere (van Louis Couperus) heeft kenmerken met andere concrete structuren gemeen, die ons doen spreken van de structuur van de roman (subgenre); de structuren van een aantal subgenres, waaronder de roman, hebben weer enkele kenmerken gemeen die we samen de structuur van de epiek (hoofdgenre) noemen; de structuren van die hoofdgenres hebben tenslotte bepaalde gemeenschappelijke kenmerken die we onder de noemer ‘structuur van het literaire werk’ kunnen brengen. Zo is Eline

[p. 112]

Vere 1. een concrete werkstructuur, 2. een roman, 3. een episch werk, 4. een literair kunstwerk. Uiteraard zegt deze volgorde van abstractieniveaus en kenmerken niets over de ontdekkingsprocedure, waarin we die verschillende niveaus en kenmerken op het spoor komen: het kan heel wel zijn, dat we in de practijk van het onderzoek de abstractere eerder vinden dan de minder abstracte. Het gaat ons alleen maar om de hiërarchie die de genologie beheerst.

In de reeks bepalingen 1 tot en met 4, die we bij Eline Vere onderscheidden, kan dan nog tussen 1 en 2 worden ingeschoven: de specificatie van het type, die een verdere onderverdeling van de subgenres toestaat. We spraken hierover reeds aan het eind van de vorige paragraaf. Zo bestaan er b.v. verschillende typen van romans, d.w.z. verschillende manieren-waarop in een roman een wereld wordt opgebouwd door middel van woorden, zonder dat we ons reeds op het allerconcreetste niveau, dat van een roman, bevinden. In het geval van ons voorbeeld, Eline Vere, heeft de schrijver zelf al een aanwijzing gegeven omtrent een mogelijke typologie. Hij voegt als ondertitel aan zijn werk toe: Een Haagsche roman. Daarmee wordt aangeduid, dat de relatie van de handeling tot de ruimte, die hier topografisch als Den Haag te identificeren valt, een bijzondere rol speelt in deze roman. Indien dit door de literatuuronderzoeker in een analyse van de romanstructuur kan worden bevestigd, kan zodoende het type ‘Haagse roman’ worden onderscheiden. Dit is bij Couperus bijzonder zinvol, omdat hij nog meer ‘Haagse romans’ heeft geschreven (al doet het voor onze systematische typologie er weinig toe, dat deze Haagse romans allemaal door één en dezelfde auteur zijn geschreven). Nog iets nauwkeuriger geformuleerd: de ‘Haagse roman’ is eigenlijk weer een sub-type van het type romans waarvan de ruimte topografisch in enig opzicht te identificeren valt (dus naast Haagse romans ook Amsterdamse, Parijse, Afrikaanse, enz.).

Deze typologieën zijn niet allemaal even belangrijk, en hun hiërarchie wordt zelden systematisch voorgesteld. Het zou ook ons te ver voeren, hier uitvoeriger op in te gaan. Als globale indeling evenwel hebben ze in de literatuurgeschiedschrijving een zekere populariteit verworven. Zo spreekt men daar b.v. binnen het kader van het subgenre roman van sociaal-critische, historische, herders-, avonturen-, ontwikkelings- enz.-romans, daar bepaalde perioden een zekere voorliefde voor één of meer typen vertonen. Ook binnen de literaire ontwikkeling van één auteur kan een bepaald type literairhistorisch bezien een bijzondere rol spelen. Zo is het voor de literairhistoricus geenszins onverschillig dat de Haagse romans Eline Vere en Van oude mensen allebei van Couperus afkomstig zijn. Hetzelfde geldt voor de typen die men bij

[p. 113]

de andere subgenres kan onderscheiden. Wel zullen we in hfdst. iii, § 43, nog iets moeten zeggen over het verschil tussen typologieën die berusten op thematische elementen en die welke hun basis hebben in de tijd-ruimte-structuur. Om dit duidelijk te maken moeten we evenwel eerst de relevantie van die tijd-ruimte-structuur voor de genreleer überhaupt, en met name voor de driedeling der hoofdgenres (epiek-lyriek-dramatiek), aantonen. M.b.t. ons voorbeeld, Eline Vere, kunnen we echter thans al wel zeggen dat hier het kenmerk van de tijd-ruimte-structuur en het thematisch kenmerk hand in hand gaan. Immers, de typering ‘Haagse roman’ berust zowel op de overweging dat de ruimte een speciale rol speelt in dit werk (structureel kenmerk) als op de observatie dat die ruimte als ‘Den Haag’ geïdentificeerd kan worden (thematisch kenmerk). Dit evenwel is lang niet bij alle type-onderscheidingen het geval, zeker niet in de traditionele literatuurgeschiedschrijving, waar de thematische (men zegt ook wel, minder juist: inhoudelijke) typologieën overheersen.

Bibliografische aantekeningen

W. Blok, Verhaal en lezer, 205 e.v., wijst de karakterisering van Van oude mensen als ‘Haagse roman’ af, omdat de stad Den Haag in dit werk niet echt geëvoceerd zou worden. Ik meen echter, dat het milieu van de Indische Nederlanders (die de hoofdfiguren vormen) zo nauw met de residentiestad was verbonden, dat de topografische aanduiding ook in dit geval niet willekeurig mag worden genoemd. De taalgebruiker uit het koloniaal verleden associëerde Indische Nederlanders met Den Haag: zo ontstaat de verbinding tussen beide betekeniscomplexen, waarvan Couperus gebruik maakt.

Zie over zulke echte, referentiële, topografische gegevens in een fictioneel werk ook hfdst. iii, § 47.