Literatuurwetenschap

§ 5 Synchronie der WS-mechanismen als empirische basis der niet-referentialiteit en fictionaliteit. De eindigheid van het bestaan in het literaire werk

Het axioma van de niet-referentialiteit heeft een empirische basis, zoals elk axioma-in-ouderwetse-zin die heeft. Alleen is die empirische basis niet voldoende, het axioma ook werkelijk te bewijzen (waarmee het trouwens ook zou ophouden een axioma te zijn). Bovendien veroorzaakt de empirische basering van ons axioma een belangrijke complicatie: ze dreigt de in § 1-3 geschetste tegenstelling tussen het theorie- en het ws-model in verregaande mate te relativeren. Het merkwaardige feit doet zich hier voor, dat het wetenschappelijk uitgangspunt van de theorie de wetenschappelijkheid van de theorie zelve in gevaar brengt.

[p. 15]

In § 1 werd gesteld dat in de theorie, teneinde tot wetenschappelijke uitspraken over het object te geraken, gegevens over het betreffende object moeten worden ingebracht. Deze gegevens moeten worden verzameld. Dit verzamelproces zullen we in het vervolg de kennisname van het object noemen. In de meeste gevallen betekent die kennisname, althans in onze westerse cultuur: lezen, we kunnen dus ook kortweg van lezen en de lezer spreken (waarbij we de andere soorten van kennisname, zie hfdst. i, § 15, voorlopig impliceren). Het is duidelijk dat een zo abstracte constructie als een theorie niet kan lezen. Dat kan alleen de mens. De theorie zal dus gebruik moeten maken van de gegevens over het object die worden verzameld door de individuele lezer. Maar zodra de mens, d.w.z. een individu, gaat lezen, treedt ook automatisch diens waardensysteem-mechanisme in werking. Het proces verloopt dan als geschetst in afb. 6.

Als men nu zegt dat de studie van de letterkunde ‘altijd maar een subjectieve zaak’ is, dan heeft men in feite het oog op de omstandigheid dat het informatieproces noodzakelijkerwijs altijd ook het ws-kanaal doorloopt, dat in die kennisname altijd een goed stuk persoonlijke beleving zit.

Gelukkig bestaat, zoals we in § 2 hebben gezien, ook de mogelijkheid dat een aantal ws-mechanismen synchroon loopt, zo niet wat alle aspecten betreft, dan toch m.b.t. één of meer aspecten, en zodoende wat deze aspecten aangaat dezelfde informatie aan de theorie toedient (afb. 7).

afb. 6

afb. 7

[p. 16]

(Kennisname 1-n en ws 1-n stellen een eindige reeks door verschillende individuen uitgevoerde kennisname-processen resp. een eindige reeks aan verschillende individuen toebehorende ws-mechanismen voor, die alle aan t een in één of meer opzichten gelijke input leveren, hetgeen we synchronie hebben genoemd; terloops zij opgemerkt, dat dit woord synchronie niets te maken heeft met de tijd waarin de kennisname-processen zich voltrekken.)

Op een dergelijke synchronie berust nu ons axioma van de niet-referentialiteit der taaltekens in bepaalde taaluitingen. Deze synchronie is een empirisch gegeven: we moeten constateren, dat er kennelijk een bijzonder soort taaluitingen bestaat, waarop het overgrote deel van hen die er kennis van nemen geheel anders reageert dan op alle overige, ‘gewone’, taaluitingen. Dat geheel anders reageren bestaat in het accepteren van de kennelijke fictie dier taaluitingen, hetgeen b.v. blijkt uit het uitblijven van tegenspraak t.a.v. de waarheid der mededelingen in die taaluitingen gedaan (wel is tegenspraak m.b.t. de innerlijke waarschijnlijkheid mogelijk, maar dat is een geheel andere zaak).

De synchronie der op zichzelf toch zo verschillende ws-mechanismen is m.b.t. dit kennelijk aanvaarden van de kennelijke fictie dezer kennelijk bijzondere groep taaluitingen zo overweldigend (wie wil in onze cultuur ontkennen dat het literaire werk, zuiver als verschijnsel, bestaat, of hij nu waardering heeft voor dat verschijnsel of niet?), dat de literatuurwetenschap zich gerechtigd ziet, de eigenschappen waarop die synchronie moet berusten, te behandelen als kwaliteiten van het object, het literaire werk zelve, en niet als een toevallige overeenkomst tussen al die verschillende ws-mechanismen van al die individuele lezers. Deze eigenschappen zullen we, althans wat betreft het genoemde aanvaarden der kennelijke fictie, in het vervolg als fictionaliteit betitelen. Het feit dat vrijwel alle kennisnameprocessen van individuele lezers m.b.t. de kennelijke niet-referentialiteit der taaltekens in deze groep taaluitingen aan de theorie dezelfde informatie leveren zullen we in het vervolg als een objectief gegeven beschouwen. Op grond van deze principiële vooronderstelling kunnen we dus het boven gegeven ingewikkelde synchronie-schema weer reduceren tot een eenvoudig model (afb. 8).

Let wel: het gaat hier slechts om een zeer globale benadering van het fenomeen literatuur, nl. om de fictionaliteit als algemeen verschijnsel. Dat neemt dus niet weg, dat er speciale gevallen kunnen zijn, waar de fictionaliteit van een werk door sommigen in twijfel wordt getrokken, door anderen zonder meer aanvaard. Zo kan men b.v. twisten over de vraag, of de autobiografisch gekleurde geschriften van Goethe: Dichtung

[p. 17]

afb. 8

und Wahrheit, of van E. du Perron: Het land van herkomst, fictioneel zijn of niet, of, zoals men dan zegt: een roman zijn of een ‘waar verhaal’. Zulke twijfelgevallen op het niveau van afzonderlijke werken (op het niveau van een object, vgl. § 1) doen niets af van de fictionaliteit als algemeen, interpsychologisch of sociaal constateerbaar verschijnsel, althans in onze hedendaagse westerse cultuur. (Deze laatste toevoeging is nodig omdat er wellicht ook culturen hebben bestaan - en misschien nog wel bestaan - waar geen fictionaliteit wordt geaccepteerd; ook is het de vraag, of b.v. bij kinderen van acceptatie der fictionaliteit in volwassen zin sprake kan zijn, of niet in de beleving van het kind, vooral het zeer jonge, werkelijkheid en fictie veel minder duidelijk gescheiden zijn dan bij de volwassene.)

De eerste stelling die we direct uit het axioma van de niet-referentialiteit der taaltekens in het literaire werk en uit de daaruit volgende fictionaliteit van dat werk kunnen afleiden, is de volgende. Als er geen directe relatie bestaat tussen de taaltekens van het werk en een reeks in de werkelijkheid existerende denotata, dan reikt ook de in de betekenissen van die taaltekens gevatte wereld, het ‘bestaan’ binnen het werk, niet verder dan juist deze taaltekens; zulks in tegenstelling tot andere taaluitingen, die op reeksen denotata betrekking hebben, welke wèl deel uitmaken van een ook buiten de betekenissen der taaltekens om bestaande wereld. Dit wil zeggen dat het literaire werk een eindig stuk leven oproept, terwijl het bestaan buiten het werk oneindig is, althans door ons niet anders dan als oneindig kan worden gedacht (hierop berusten vrijwel alle godsdiensten en metafysische stelsels).

Als illustratie van deze stelling kan natuurlijk ieder literair werk dienst doen: het bestaan, de wereld in dat werk, begint met het eerste woord en houdt met het laatste op. Soms echter knoopt een auteur expliciet aan bij dit feit, zoals Charles Dickens, die de hoofdfiguur David Copper-

[p. 18]

field in de eerste zin van de gelijknamige roman laat zeggen:

Whether I shall turn out to be the hero of my own life, or whether that station will be held by anybody else, these pages must show. to begin my life with the beginning of my life, I record that I was born (as I have been informed and believe) on a Friday, at twelve o'clock at night.

Een fraai staaltje van markering van de ene eindigheidsgrens, de tijdgrens aan het begin, dit To begin my life with the beginning of my life! Die grens betreft hier tegelijk de geboorte van de held èn van het eerste woord. Uiteraard begint ieder mensenleven bij het begin van dat leven; maar bij David Copperfield begint het leven (als romanfiguur: het eerste life) bij het begin van dat leven (de geboorte: the beginning of my life). Zo vallen de beide lives, de quasi-levens-‘beschrijving’ en het leven zelf, op miraculeuze wijze samen. De roman bevat niet The Personal History and Experience of David Copperfield the Younger (zoals de titel voluit luidt), nee, de roman is die ‘History’.

Natuurlijk kan ook de andere tijdgrens der eindige wereld die het literaire werk is, gemarkeerd worden: we bedoelen de grens aan het eind. Soms vindt die markering op een wel bijzonder paradoxale manier plaats, nl. door toevoeging van een epiloog, die juist zegt ‘dat het leven verder gaat, al is deze geschiedenis nu uit’. Vooral in de 18e- en 19e-eeuwse roman behoort dit tot de vaste literaire conventies, maar ook elders, in moderne werken, b.v. bij Nescio, zoals we aanstonds zullen zien, bestaan epiloog-achtige toevoegingen. Doordat in de epiloog wordt verteld, wat er ‘na de eigenlijke geschiedenis’ (zogezegd) verder nog ‘gebeurde’, wordt het eens te duidelijker dat het verhaal en de daarin opgebouwde wereld ondanks de epiloog met het laatste woord van die epiloog ‘uit’ is.

Zo markeert b.v. Nescio in zijn verhaal De uitvreter de eindgrens op dubbele wijze: eerst met de zelfmoord van de hoofdpersoon, dan met een epiloogachtige ‘uitlui’:

In Mei trok i naar Nijmegen.
Daar schreef i me op een briefkaartje, dat Jeanne aan haar borstkwaal gestorven was. Daar hatti op gewacht, schreef i.
Op een zomermorgen om half vijf, toen de zon prachtig opkwam, is hij van de Waalbrug gestapt. De wachter kreeg hem te laat in de gaten. ‘Maak je niet druk, ouwe jongen’, had Japi gezegd, en toen was i er afgestapt met zijn gezicht naar het Noord-Oosten. Springen kon je het niet noemen, had de man gezegd, hij was er afgestapt.
Op zijn kamer vonden ze een stok die van Bavink had gehoord en aan de muur zes briefjes met G. v.d. er op en één met ‘Ziezoo’.

[p. 19]

Door van de Waalbrug te stappen, ‘stapt’ Japi ook ‘uit het verhaal’. En ‘Ziezo’ zegt men wanneer een karwei klaar, opgeknapt is: Japi's karwei, het leven, is afgelopen. Dan volgen de volgende epiloog-achtige zinnen:

De rivier is sedert naar het Westen blijven stroomen en de menschen zijn blijven voorttobben. Ook de zon komt nog op en iederen avond krjgen Japi zijn oude lui het Nieuws van den Dag nog.
Zijn reis naar Friesland is altijd onopgehelderd gebleven.

Er wordt nu even gedaan, of Japi's bestaan een stuk werkelijkheid was, of het leven doorgaat. De rivier is inderdaad naar het westen blijven stromen en de mensen zijn blijven voorttobben: dat is allemaal verifieerbaar. Ook de zon komt nog op, maar zouden Japi zijn oude lui werkelijk iedere avond nog het Nieuws van den Dag krijgen? In ieder geval is zijn reis naar Friesland altijd onopgehelderd gebleven, en dat zal hij ook wel blijven omdat het verhaal nu eenmaal ‘uit’ is.

Soortgelijke paradoxale markeringen van de tijdgrens aan het eind vinden we in de slotzinnen van sprookjes, waar ze eveneens de eindigheid en de fictionaliteit van het gebeuren accentueren door deze schijnbaar te ontkennen:

Zij leefden nog lang en gelukkig en als ze niet gestorven zijn, dan leven ze nù nog.

Exact bewijsbaar is de functie van de paradoxale markeringen uiteraard niet. In het kader van een literaire theorie die de fictionaliteit tot uitgangspunt heeft, is die functie evenwel voor de hand liggend en overtuigend.

Bibliografische aantekeningen

M.b.t. het ‘twijfelgeval’ Land van herkomst tekenen we nog het volgende aan. De eerste druk vermeldt op het titelblad ‘Roman’, de latere drukken laten deze genre-aanduiding weg. Ook het motto dat du Perron het hoek meegaf: ‘Il faut chercher en soi-même autre chose que soi-même pour pouvoir se regarder longtemps’ (André Malraux), wijst in de richting van een gefictionaliseerde autobiografie (vgl. verder hfdst. I, § 21).