Zangen van Bilitis

[p. 11]

Het leven van Bilitis

Bilitis werd geboren aan het begin van de zesde eeuw vóór onze tijdrekening, in een bergdorpje langs de oevers van de Melas in het oostelijk deel van Pamphylië. Zwaar en triest is daar het landschap, versomberd door dichte wouden en overheerst door het gigantisch massief van de Taurus.

Kalkrijke bronnen ontspringen er aan de rotswanden; grote zoutmeren spiegelen onbeweeglijk op de hoogvlakten en de dalen zijn er gevuld met stilte.

Zij was de dochter van een Griek en van een Phoenicische. Het schijnt dat zij haar vader nooit gekend heeft, want er is in haar jeugdherinneringen nergens sprake van hem.

Wellicht was hij zelfs al gestorven voordat zij ter wereld kwam. Anders valt het moeilijk te verklaren dat zij een Phoenicische naam draagt, die zij alleen van haar moeder gekregen kan hebben.

In dit bijna verlaten land leefde zij een rustig leven met haar zusters. Andere jonge meisjes, die haar vriendinnen waren, woonden niet ver van daar. Langs de beboste hellingen van de Taurus lieten herders hun kudden grazen.

's Morgens stond zij bij het hanengekraai op, ging naar de stal, bracht de dieren naar de drenkplaats en molk ze.

Als het overdag regende, bleef zij in het vrouwenvertrek, waar zij wol spon op haar spinrokken. Als het mooi weer was, trok zij de velden in en speelde daar met haar vriendinnen duizenden spelletjes waarover zij ons vertelt. Bilitis leefde in vurige aanbidding voor de Nimfen. Haar offers bracht zij vrijwel altijd aan de nimfenbron. Vaak zelfs sprak ze met ze, maar waarschijnlijk heeft ze ze nimmer gezien, want met zeer veel eerbied spreekt zij over de herinneringen van een grijsaard die ze op een dag betrapt had.

Het slot van haar landelijk leven werd bezwaard door een liefde waarover wij weinig weten, hoewel ze er langdurig

[p. 12]

over spreekt. Zij hield op daarover te zingen toen deze ongelukkig werd. Nadat zij moeder geworden was van een kind waarvan zij afstand deed, verliet Bilitis Pamphylië om mysterieuze redenen en nimmer zag zij haar geboortestreek terug.

Vervolgens vinden wij haar terug in Mytilene (Lesbos), waar zij gekomen was via de zeeweg die langs de prachtige kusten van Azië loopt. Volgens de hypothesen van de heer Heim, die met grote mate van waarschijnlijkheid enkele data uit het leven van Bilitis vaststelde aan de hand van een gedicht dat een toespeling bevat op de dood van Pittakos, moet zij toen nauwelijks zestien jaar geweest zijn.

Lesbos was het middelpunt van de wereld. Halverwege tussen het schone Attica en het praalrijke Lydië had het een hoofdstad stralender dan Athene en verdorvener dan Sardinië: Mytilene, gebouwd op een schiereiland in het zicht van de Aziatische kust. De blauwe zee omringde de stad.

Vanaf de tempelhoogte kon men aan de horizon het blanke profiel onderscheiden van Atarnee, de haven van Pergama.

De nauwe en altijd door een mensenmenigte verstopte straatjes schitterden van de bontgekleurde stoffen: purpere en paarse tunica's, overkleden van transparante zijde, onderrokken slepend in het door gele sandalen opgeworpen stof. De vrouwen droegen in hun oren grote, gouden ringen, bezet met onbewerkte paarten, en aan him armen massief zilveren armbanden met grove reliëfs beciseleerd. Het kapsel van de mannen was glanzend en geurend van zeldzame oliën. De enkels der Grieken waren naakt binnen het gerinkel van de pericelis, grote slangen van helder metaal die tinkelden op de hakken; die der Aziaten bewogen zich in zachte, beschilderde laarsjes. In groepjes bleven de voorbijgangers staan voor de gevelwinkels waarin uitsluitend te koop was

[p. 13]

wat men had uitgestald: tapijten in donkere kleuren, met gouddraad bestikte dekkleden, sieraden van barnsteen en ivoor, al naar gelang de wijk. De levendigheid van Mytilene ging niet onder gelijk met de zon: er was geen uur zo laat of men hoorde wel door de openstaande deuren de blije klanken van instrumenten, vrouwenkreetjes, en het geluid van dansen. Pittakos, die enige orde wilde scheppen in deze eeuwigdurende losbandigheid, vaardigde een wet uit die aan te jonge fluitspeelstertjes verbood medewerking te verlenen aan nachtelijke feesten. Maar als alle wetten die er op gericht zijn de loop der natuurlijke zeden te veranderen, bevorderde deze wet de heimelijkheid en niet de naleving. In een maatschappij waarin de mannen 's nachts zo bezig zijn met de wijn en de danseresjes, moesten de vrouwen onvermijdelijk nader tot elkaar komen en onder elkaar de troost zoeken voor haar eenzaamheid.

Vandaar dat zij zich vertederden tot die delicate vorm van liefde, waaraan reeds de oudheid de naam van Lesbos gekoppeld heeft en waarin, wat ook de mannen er van mogen denken, meer echte passie dan verdorven nieuwsgierigheid schuil gaat.

In die tijd was Sappho nog mooi. Bilitis heeft haar gekend en spreekt ons over haar onder de naam Psappha, die zij op Lesbos droeg. Zonder enige twijfel was het deze bewonderenswaardige vrouw die aan de kleine Pamphylische de kunst leerde van het zingen in ritmische zinnen en het daarmee voor het nageslacht bewaren van de herinnering aan geliefde wezens. Ongelukkigerwijs geeft Bilitis maar weinig details over deze figuur waarvan wij heden ten dage zo weinig meer weten, en er is reden om dat te betreuren omdat nu zelfs het geringste woord betreffende de grote inspiratrice kostbaar geweest zou zijn. Daarentegen heeft zij ons in een dertigtal elegische verzen de geschiedenis

[p. 14]

nagelaten van haar vriendschap met een jong meisje van haar eigen leeftijd, dat Mnasidika heette en dat met haar samengeleefd heeft. De naam van dit jonge meisje kenden wij reeds uit een vers van Sappho waarin haar schoonheid verheerlijkt wordt Maar deze naam was toch twijfelachtig en Bergk was na toe aan de gedachte dat zij eenvoudigweg Mnaïs heette. De zangen die u hierachter zult lezen bewijzen dat deze hypothese opgegeven dient te worden. Mnasidika schijnt een erg lief en erg onschuldig meisje geweest te zijn, een van die charmante wezentjes die slechts tot roeping hebben zich te laten aanbidden, hoger vereerd naarmate ze minder moeite doen om te verdienen wat hen gegeven wordt. De liefdesverhoudingen zonder motief duren het langst; deze duurde tien jaar. We zullen zien hoe hij verbroken werd door de fout van Bilitis, wier buitensporige jaloezie geen enkel begrip had voor eclecticisme.

Toen zij voelde dat niets haar meer bond aan Mytilene, behalve smartelijke herinneringen, maakte Bilitis een tweede reis: zij begaf zich naar Cyprus, grieks en phoenicisch eiland zoals Pamphylië, dat haar uiterlijk vaak aan haar geboorteland moet hebben herinnerd. Het was daar dat Bilitis voor de derde maal haar leven opnieuw begon en wel op een wijze die ik moeilijker aanvaardbaar zou kunnen maken, als ik niet nogmaals in herinnering breng tot op welke hoogte de liefde een heilige zaak was bij de antieke volkeren. De courtisanes van Amathonte waren niet, zoals bij ons, aan lager wal geraakte schepselen, uitgewezen uit de normale maatschappij; het waren meisjes stammend uit de beste families van de stad. Aphrodite had hun de schoonheid geschonken en zij bedankten de godin door hun erkentelijke schoonheid te wijden aan haar eredienst. Alle steden die, zoals op Cyprus, een tempel rijk aan courtisanes bezaten, namen ten aanzien van deze vrouwen

[p. 15]

dezelfde eerbiedige zorgen in acht.

Het onvergelijkelijke verhaal van Phryne, zoals Athenaeus dat aan ons overgedragen heeft, geeft ons enig idee over een dergelijke verering. Het is niet waar dat Hypereides haar geheel moest ontkleden om de Doorluchtige te vermurwen. En toch was haar misdaad groot geweest: zij had gemoord. De orator scheurde slechts de bovenzijde van haar tunica en onthulde alleen de borsten. En hij smeekte de rechters:

‘de bezielde priesteresse van Aphrodite niet ter dood te brengen.’ In tegenstelling tot de andere courtisanes, die zich vertoonden gekleed in transparante overkleden waardoorheen alle details van hun lichamen zichtbaar waren, had Phryne de gewoonte zich geheel, tot aan haar kapsel toe, te wikkelen in een van die wijde, geplisseerde kledingstukken, waarvan de beeldjes van Tanagra ons nog de gratie tonen. Niemand, behalve haar vrienden, had ooit haar armen of haar schouders aanschouwd. Nimmer verscheen zij in het openbare zwembad. Maar op een dag gebeurde er iets heel bijzonders. Het was op de dag der Eleusinia;

twintigduizend mensen, uit alle landstreken van Griekenland, waren verzameld op het strand, toen Phryne naar voren trad vlak bij de golven. Zij legde haar overkleed af, zij gespte haar gordel los, zij ontdeed zich zelfs van haar ondertunica, ‘zij ontbond haar haren en trad de zee in.’ En temidden van deze menigte bevond zich Praxiteles die naar het model van deze levende godin zijn Aphrodite van Cnidos maakte; en Apelles die de vorm van zijn Anadyomene ontwaarde. Gelukzalig volk waaraan nog de naakte Schoonheid kon verschijnen zonder het lachen of de valse schaamte uit te lokken!

Ik zou wel willen dat dit verhaal het verhaal van Bilitis was, want terwijl ik haar zangen vertaalde, ben ik van de vriendin van Mnasidika gaan houden. Ongetwijfeld was ook haar

[p. 16]

leven schitterend. Ik betreur het alleen dat men er niet meer over gesproken heeft en dat de antieke schrijvers, tenminste degenen wier werken tot ons gekomen zijn, ons zo weinig inlichtingen over haar persoon verstrekken. Philodemos, die tot twee maal toe letterdieverij op haar pleegde, noemt zelfs niet eens haar naam. Bij gebrek aan mooie anekdotes hoop ik dat u zich wel tevreden zult willen stellen met de details die zij ons zelf geeft over haar courtisanenleven.

Zij was courtisane, dat valt niet te ontkennen. En haar laatste zangen bewijzen zelfs dat zij niet alleen de deugden van haar roeping bezat, maar ook de ergste zwakheden.

Ik wil echter uitsluitend haar deugden kennen. Zij was vroom en vervulde haar tempelplichten. Zij bleef trouw aan de tempel, zolang Aphrodite de jeugd van haar meest zuivere aanbidster verkoos te verlengen. De dag dat ze niet meer bemind werd, hield ze op met schrijven, zegt ze. Toch is het moeilijk aan te nemen dat de zangen uit Pamphylië geschreven zouden zijn in de tijd dat ze beleefd werden. Hoe zou een klein herdersmeisje uit het bergland geleerd kunnen hebben haar verzen te scanderen volgens de moeilijke ritmen van de aeolische traditie? Het is waarschijnlijker dat Bilitis, eenmaal oud geworden, zichzelf een genoegen deed door de herinneringen aan haar verre kindertijd te bezingen.

We weten niets over deze laatste periode van haar leven. We weten zelfs niet op welke leeftijd zij stierf.

Haar graf werd door M.G. Heim teruggevonden te Palaeo-Limisso, aan de rand van een antieke heirbaan, niet ver van de ruïnes van Amathonte. Sinds dertig jaar zijn deze ruïnes bijna geheel verdwenen en de stenen van het huis waarin Bilitis wellicht geleefd heeft, bedekken vandaag de kaden van Port-Said. Maar het graf was onderaards, volgens de phoenicische gewoonte, en was zelfs ontsnapt aan de aandacht van rovers van kostbaarheden.

[p. 17]

De heer Heim drong erin door via een nauwe schacht die opgevuld was met aarde, aan het eind waarvan hij voor een dichtgemetselde deur stond die hij moest openbreken.

De ruime en lage kelder was geplaveid met kalksteentegels en had vier muren bedekt met platen zwart amphibool, waarin in primitieve hoofdletters alle zangen die u zult gaan lezen gegraveerd stonden, behalve de drie grafschriften, die op de sarcofaag stonden.

Daar rustte de vriendin van Mnasidika, in een grote doodkist van terra cotta, onder een deksel in de vorm van een verfijnd standbeeld, dat in harde klei het gezicht van de dode had bewaard: de haren waren zwart geschilderd, de ogen waren half gesloten en verlengd met potloodstrepen alsof zij nog in leven was, en de wangen werden even verzacht door een lichte glimlach die geboren werd uit de lijnen van de mond. En niemand zal ooit werkelijk de lippen kunnen beschrijven die zowel scherp getekend als vol waren, week en fijn, met elkaar verenigd, en als bedwelmd door het bijeenzijn.

Toen men de grafkelder opende, verscheen zij in de staat waarin een eerbiedige hand haar vierentwintig eeuwen tevoren had af gelegd. Reukflesjes hingen af van haar terra cotta enkels en een van deze flesjes geurde na zo lange tijd nog immer. De spiegel van gepolijst zilver waarin Bilitis zich zelf bezien had, de stift die het blauwe kleursel op haar oogleden had aangebracht, werden teruggevonden op hun plaats. Een kleine naakte Astarte, oneindig kostbaar relikwie, waakte nog steeds op het skelet dat versierd was met al haar gouden sieraden en wit als een met sneeuw beladen tak, maar zo zacht en zo breekbaar, dat het op het moment dat men het even beroerde, tot stof uiteen viel.

Pierre Louÿs/Constantine, augustus 1894