Moderne kunst in Nederland 1900-1914

Kroniek

1909 Amsterdam

De grote overzichtstentoonstelling, in januari 1909 in het Stedelijk museum gehouden van het werk van Spoor, Mondriaan en Sluyters,³ mag wel worden gezien als een eerste poging, gezamenlijk en geconcentreerder dan op St. Lucas was mogelijk geweest, als moderne richting te demonstreren.⁴ Dit blijkt ook uit het feit, dat Toorop was uitgenodigd, die zich echter had teruggetrokken.⁵ Misschien is het initiatief voor deze tentoonstelling wel uitgegaan van Mondriaan; in elk geval had deze aan Sluyters voorgesteld, om samen te exposeren.⁶ Spoors deelname zal, behalve uit zijn vriendschap met Mondriaan, moeten worden verklaard uit het feit, dat ook hij ‘gematigd luminist’ was geworden.⁷ Of deze expositie werkelijk een ‘groot succes’ was, zoals een tijdgenoot later schreef,⁸ lijkt twijfelachtig; de critiek was scherp⁹ en zelfs Conrad Kikkert had

3 Deze expositie was de eerste van de ‘groepententoonstellingen van levende meesters’, die op initiatief van de conservator Baard in het Stedelijk museum werden gehouden (zie hfst. II, Inleiding). Zij werd o.a. besproken door Frederik van Eeden en Conrad Kikkert (zie hfst. II, Sluyters en Mondriaan) en door G.W. Knap, De Kunst, I, 1909, no. 5; in De Kunst, I, 1909, no. 8 en 9 wordt ook een bespreking door H.L. Berkenhoff in de N.R.Ct. (8, 9 en 10 januari 1909) gerefereerd.

4 Zie b.v. Conrad Kikkerts woorden: ‘Een gebeurtenis, deze demonstrate van heel jonge ultra-modernen! Een manifestatie tegen de gewaardeerde soorten in. Een eerste trachten samen een divisionistische richting te stichten’: l.c.

5 Conrad Kikkert, l.c.

6 Mededeling van Jan Sluyters.

7 Men zie de besprekingen door Van Eeden en Kikkert van deze tentoonstelling, l.c.

8 H. Luns, Jan Sluyters, Amsterdam, 4de dr., z.j., 25. In elk geval kwamen er veel bezoekers: ibid.

9 Men zie b.v. Frederik van Eeden en H.L. Berckenhoff, l.c.

[p. 71]

plotseling ernstige bedenkingen tegen bepaalde elementen in het werk van Mondriaan en Sluyters.¹ Zeer belangrijk was echter, dat - na St. Lucas-1908 - de moderne richting nog eens naar voren kwam en als zodanig werd onderkend.

Toorop exposeerde in deze zelfde wintermaanden luministisch werk in het verband van een door Arti georganiseerde ‘groepententoonstelling’, die beslist geen uitgesproken modern karakter had.² De oudere schilder vermeed in dit jaar het meedoen aan ultramoderne demonstrates; hij deed niet, zoals in het vorige jaar, mee aan de voorjaarsexpositie van St. Lucas, maar liet gelijktijdig met de Lucas-expositie bij de Larensche kunsthandel te Amsterdam een uitvoerig overzicht van zijn oeuvre zien, waarbij zijn pointillisme en luminisme bijzonder de aandacht trokken; het blijkt, dat men te Amsterdam voor deze stijl, waarvan men de historie begon na te gaan, langzamerhand gevoelig was geworden.³

De grote gebeurtenis voor de moderne beweging was in dit jaar ongetwijfeld de 19de jaarlijkse ledententoonstehing van St. Lucas, van 18 april tot 16 mei in het Stedelijk museum gehouden.⁴ Het ultra-moderne werk werd hier in één zaaltje (het ‘zickenzaaltje’) bijeengehangen en men vond het niet meer slechts ‘hier en daar door de zalen verspreid’, zoals in 1908.⁵ Aan de overbodigheid van de Lucas-tentoonstellingen was hiermee voor de eerstvolgende tijd een eind gekomen. St. Lucas was nu onbetwist het centrum van de nieuwe richting, die men dáár het best kon leren kennen. N.H. Wolf constateerde dit met zoveel woorden:

‘Maar waar deze kunstenaars (de modernen) géén gelegenheid hebben om hun kunstrichtingen te manifesteeren zóó goed als in de gastvrije zalen van Sint Lucas' tijdelijk verblijf, daar begrijpt men, dat men hier beter, krachtiger dan elders hun werk zien kan, en dat hier meer dan waar ook aan den dag komt, wat zij bedoelen’.⁶

In het ‘luministenzaaltje’ hing werk van Sluyters en Mondriaan en ook van Gestel, die nu dus duidelijk bij de modernen werd gerekend. Ook zag men er een schilderij van Charley Toorop, die hier waarschijnlijk debuteerde en werk van de plein-air schilders H.J. Wolter en Cohen Gosschalk.⁷ Ook in de andere zalen was blijkbaar hier en daar een luministische tendens te zien: bij de schilders Knap, Monnickendam en Maks.⁸ Tenslotte zij vermeld, dat op deze tentoonstelling Piet van der Hem debuteerde met werk uit Parijs.⁹

In de jaren 1909 en 1910 was, zoals wij reeds vermeldden, de Frans georiënteerde schilder C. Breitenstein voorzitter van St. Lucas; bestuursleden waren o.a. Van de Wall

1 Kikkert, l.c., noemde b.v. Mondriaans werk ‘onevenwichtig en onnavoelbaar voor anderen’ en voelde in dat van Sluyters (dat hij toen veel méér waardeerde) ‘iets van het vooropgezette gewild beredeneerde principe.’

2 Conrad Kikkert, ‘Arti et Amicitiae, Groepen’, Onze Kunst, XV, 1909, 132-133. Toorops luministisch werk trok hier de aandacht: G.W. Knap, ‘Groepen-tentoonstelling Arti’, De Kunst, I, 1909, no. 19. Toorop had dit exposeren bij Arti uitdrukkelijk verkozen boven een samengaan met Sluyters en Mondriaan: Conrad Kikkert, l.c.

3 Zie ‘Jan Toorop, Larensche Kunsthandel’, Onze Kunst, XV, 135-136 en G.W. Knap, ‘Tentoonstelling Jan Toorop, Larensche Kunsthandel Amsterdam’, De Kunst, I, 1909, no. 35, 47, 60 en 63. (In no. 35 is o.a. een afbeelding van het Portret van dr Muller opgenomen.) Kikkert noemde dit de grootste Toorop-tentoonstelling, die ooit werd bijeengebracht. Behalve het genoemde portret, waren ook de Houthakker, het Kanaal Middelburg-Vlissingen, De visschersvloot van Veere en Duinen bij Domburg te zien: Kikkert, ibid.

4 Cat. St. Lucas, Amsterdam, 1909; Conrad Kikkert, ‘St. Lucas, 19de Jaarl. tentoonstelling’, Onze Kunst, XV, 1909, 238-239; N.H. Wolf, ‘St. Lucas tentoonstelling’, De Kunst, I, 1909, no. 63, 64, 65 en 67.

5 N.H. Wolf, De Kunst, I, 1909, no. 63. Het verlangen naar meer concentratie bestond al geruime tijd: zie b.v. Vogelsangs scherpe critiek op de ‘Tentoonstelling St. Lucas in het Stedelijk museum’, Onze Kunst, VI, 1904, 51-53. Op de Parijse, Brusselse en Antwerpse tentoonstellingen van deze jaren vormde men bepaalde tendentieuze groeperingen. - De expositie Spoor-Sluyters-Mondriaan was in Nederland de eerste verwezenlijking van dit idee geweest.

6 N.H. Wolf, De Kunst, II, 1909-'10, no. 119.

7 N.H. Wolf, l.c. Over Charley Toorop, zie hfst. IV. H.J. Wolter was gedurende een studietijd te Antwerpen (1895-'99), onder de indruk van de kunst van Claus en Van Rijsselberghe, bekeerd tot het (oudere) luminisme: O. van Tusschenbroek, ‘H.J. Wolter’, Kroniek van Kunst en Kultuur, XIII, no. 2. Hij had zich te Laren gevestigd. J. Cohen Gosschalk - zoals bekend, onvermoeid voorvechter voor de kunst van Van Gogh - onderging in zijn eigen werk (landschappen) diens invloed: A. Plasschaert, Hollandsche schilderkunst, Amsterdam, 1923, 168 en G.D. Gratama, ‘Mevr. E. Adriani-Hovy en Joh. Cohen Gosschalk bij Van Gogh’, Onze Kunst, XX, 1911, 35.

8 De Kunst, I, 1909, no. 64 en 65.

9 De Kunst, I, 1909, no. 64; Cat. St. Lucas, Amsterdam, 1909, vermeldt: La rue des Abesses (Montmartre), Cirque en Jordaan (no. 269-271).

[p. 72]

Perné en Maks.¹ Mondriaan speelde nu een rol in de vereniging: hij was eerst in 1909 plaatsvervangend, daarna in 1910 gewoon lid van de jury voor de ledententoonstelling.² Het is dan ook begrijpelijk, dat aan de nieuwe stroming in deze vereniging mini plaats werd verschaft.

Uitvoerige besprekingen kregen de exposities van St. Lucas in het in januari 1909 opgerichte blad De Kunst, waarin onder hoofdredacteurschap van N.H. Wolf gepoogd werd, van alle kunstmanifestaties in de hoofdstad een onpartijdig verslag te geven. Al zal de redactionele opzet wel verder hebben willen reiken dan men heeft verwezenlijkt, voor de documentatie van de nieuwe beweging in onze schilderkunst is dit blad onmisbaar, juist door de argeloze onpartijdigheid en onafhankelijkheid van de artikelen, waarin niet van een of ander kunst-vooroordeel werd uitgegaan, maar waarin Haagse school, kunstnijverheid én luminisme ieder eerlijk hun deel kregen.³ In juni 1909, kort na de sluiting van de opzienbarende St. Lucas-expositie, kwam de afkeer, die de officiële kunstwereld tegen de zojuist ontstane moderne richting koesterde, duidelijk aan den dag door het feit van de weigering van het door Toorop aan het Stedelijk museum aangeboden Portret van dr H. Muller. De commissie, die over het al of niet aannemen te beslissen had, gaf als reden op, dat het werk ‘nergens kon hangen’. Bij deze gelegenheid werd in De Kunst de vraag gesteld, of het niet tijd werd, ‘dat in ons Stedelijk museum ook eens een zaaltje wordt ingericht van werken van de nieuwe richting?’⁴

Bij enkele Amsterdamse kunsthandels werd in 1909 werk geëxposeerd, dat toen zeker als modern werd beschouwd en dat aansloot bij de luministische stroming in deze stad: dat van Breman en Suze Robertson bij de Larensche kunsthandel⁵ en dat van Van Blaaderen, die in Frankrijk omstreeks 1908 tot een Frans beïnvloed landschapschilderen was bekeerd, bij kunsthandel Van Gogh.⁶ Ook een Redon-tentoonstelling, die in dit jaar op instigatie van André Bonger te Amsterdam in de Larensche kunsthandel werd gehouden en die werd ingeleid door een bijeenkomst van de afdeling Amsterdam van ‘De Violier’, dient te worden vermeld.⁷

Tenslotte moet nog worden gememoreerd een aparte expositie van tekeningen van Van der Hem, door St. Lucas in het najaar van 1909 georgamseerd.⁸ Direct na zijn debuut in datzelfde voorjaar, had deze jeugdige schilder, vooral door zijn ongewone onderwerpen, naam gemaakt bij het publiek.⁹ In de nu volgende jaren zal hij door dit publiek steeds weer als één der jonge modernen worden beschouwd.

Toorop trok in dit jaar(ná 18 april) naar Nijmegen.¹⁰ Ook na deze verhuizing bleef hij echter, evenals voorheen, 's zomers te Domburg schilderen en van daar uit, voor-

1 Hfst. II, St. Lucas 1908; De Kunst, II, 1909-'10, no. 100.

2 De Kunst, I, 1909, no. 26 en II, 1909-'10, no. 100. Breitenstein was in deze jaren voorzitter van de jury.

3 Als medewerkers worden in 1909 genoemd o.a. Bernard Canter, C. Dopper, P.C. de Moor, Willem Royaards, J.H. Speenhoff, Jan Toorop (na enkele nummers ontbreekt zijn naam) en Ph. Zilcken (De Kunst, I, 1909, no. 1); in 1910 ook: Wenzel Frankemölle, H. van Loon, G.W. Knap, Fr. Pauwels, Arn. Saalborn en W. Schürmann (De Kunst, III, 1910-'11, no. 140). Josef Israels was mede-oprichter: De Kunst, III, 1910-'11, no. 186. Van deze namen komt men echter slechts enkele geregeld in het blad tegen. Het blad is vooral sterk in getrouwe reportages van de verschillende kunstevenementen in Amsterdam en elders. Het is daardoor van veel belang voor degenen, die het Nederlandse kunstleven van die jaren willen bestuderen. De terreinen van muziek, toneel en kleinkunst kregen er overigens evenveel aandacht als dat van de beeldende kunst.

4 ‘Een Toorop geweigerd!’ en N.H. Wolf, ‘Open brief aan Professor Carel L. Dake, Hoogleeraar aan 's Rijks Academie van Beeldende Kunsten te Amsterdam, Kunstverslaggever aan het Dagblad “De Telegraaf”’, De Kunst, I, 1909, no. 74, resp. 81.

5 De Kunst, I, 1909, no. 70, 89 en 90.

6 Conrad Kikkert, ‘G.W. van Blaaderen bij Van Gogh’, Onze Kunst, XV, 1909, 165-166; Van Blaaderen werd toen blijkens deze bespreking vooral door Cézanne beïnvloed. Men zag Cézanne toen als een der Franse impressionisten. Vgl. ook J. Slagter, ‘G.W. van Blaaderen’, Elseviers Geïll. Mschr., LXXL, 1926, 305-313: vlg. Slagter had Van Blaaderen het nieuwe werk al in 1908 bij Van Gogh geëxposeerd.

7 F.W.M. Bonger-Van der Borch van Verwolde, ‘Odilon Redon in Nederland’, Cat. Odilon Redon, Gemeentemuseum, 's-Gravenhage, 1957; M. V(iola), ‘Odilon Redon’, Van Onzen Tijd, XIII, 1912-'13, 389-390.

8 Conrad K(ikkert), ‘P. van der Hem: teekeningen in St. Lucas’, Onze Kunst, XVII, 1910, 65-66; ‘Tentoonstelling van teekeningen Piet van der Hem’, De Kunst, II, 1909-'10, no. 97.

9 Mededeling Piet van der Hem; vgl. Conrad Kikkert, l.c.: ‘Het is opmerkelijk dat met zooveel begrip al die degeneratie-typen, die uitspattings-, die verwaarloozings-, honger-, bedel-, schijnrijke typen aangekeken zijn’.

10 Cat. St. Lucas, Amsterdam, 18 april-16 mei 1909, noemt als woonplaats Amsterdam. In de loop van 1909 werd dit Nijmegen: A. Plasschaert, o.c., 335.

[p. 73]

namelijk via Mondriaan, de Amsterdamse moderne beweging beïnvloeden.

In de zomer van 1909 en de daarop volgende winter vertoefde Mondriaan te Domburg. Hij was hier samen met zijn vriend Spoor en woonde in een huisje in de Dorpsstraat, waar Toorop vaak naar zijn werk kwam kijken.¹

Ook Sluyters ging buiten wonen; ná april 1909 vertrok hij met zijn gezin naar Laren;² pas in 1911 zou hij naar de hoofdstad terugkeren.

Gestel verbleef in het najaar van 1909 weer in de omstreken van Nijmegen.³

Voor elk der drie hoofdfiguren van het Amsterdamse luminisme werd dit verblijf buiten van grote betekenis voor hun werk, zoals bij de aparte besprekingen nog zal blijken.

1 Mededelingen ir A.P. van den Briel.

2 Cot. St. Lucas, Amsterdam, 1909, vermeldt als woonplaats ‘Amsterdam’; van 1909-1911 woonde de schilder te Laren: H. Luns, o.c., 29.

3 N.H. Wolf, ‘Tentoonstelling Leo Gestel, Kunstzaal Schüller Den Haag’, De Kunst, V, 15 maart, 1913.

1910

In 1910 was verreweg de belangrijkste gebeurtenis voor de moderne beweging te Amsterdam de ledententoonstelling van St. Lucas, die van 24 april tot begin juni⁴ in het Stedelijk museum werd gehouden. ‘De ultra-modernen zijn de clou van dit jaar’ schreef nu Kikkert (die in 1909 bij zijn bespreking van de Lucas-tentoonstelling in het geheel niet de nieuwste richting centraal had gesteld).⁵ Ook Wolf stelde vast: ‘Wat vooral besproken wordt is het werk der “nieuw-lichters”’.⁶ Men had nu voor de luministen twee zalen ingericht. In de zaal van de ‘radicalen’ (de ‘ziekenzaal’) trok het werk van Mondriaan (‘de radicaalste’) vooral de aandacht. Verder hingen hier schilderijen van Sluyters, Gestel, Colnot, Filarski, Jacoba van Heemskerk en Wijand. Het aantal luministen was zich dus aan het uitbreiden! In een andere zaal (een ‘eerezaal’) hingen, tussen de schilderijen van onder andere Thérèse Schwartze en Jurres, die van ‘gematigder’ luministen, zoals Maks, Nibbrig, Gouwe en Spoor, terwijl ook daar een uitgesproken ‘luministische hoek’ de aandacht trok. In deze hoek zag men het werk van Mondriaan, Sluyters, Gestel, R. Graafland en Suze Robertson.⁷

In het algemeen kan men deze expositie zeker een ‘triomf van het luminisme’ noemen. Van dit moment af moet men er zich algemeen bewust van zijn geweest, dat een nieuwe richting was ontstaan in de Nederlandse schilderkunst.

Deze nieuwe richting vertoonde zich nu ook buiten onze grenzen en wel te Brussel, waar op de vierde jaarlijkse tentoonstelling van de kring ‘Doe stil voort’, gehouden in het Musée Moderne, het luministische werk van Mondriaan, Sluyters en Jacoba van Heemskerk tot scherpe critiek aanleiding gaf.⁸

St. Lucas organiseerde dit jaar voor het eerst naast de traditionele voorjaarstentoonstelling een najaarstentoonstelling van aquarellen van leden, gehouden in de Militiezaal te

4 Cat. St. Lucas, Amsterdam, 1910.

5 Conrad K., ‘St. Lucas Ledententoonstelling’, Onze Kunst, XVII, 1910, 227.

6 N.H. Wolf, ‘20ste jaarlijksche tentoonstelling St. Lucas’, De Kunst, II, 1909-'10, no. 119.

7 Zie de uitvoerige besprekingen van deze tentoonstelling door N.H. Wolf, De Kunst, II, 1909-'10, no. 119 en 120. De opmerking, dat Wijands luchten bestaan uit ‘loodrecht veegjes’, wijst op het luministische karakter van zijn werk. Colnot, Filarski en Wijand woonden toen nog niet te Bergen, maar te Amsterdam; Cat. St. Lucas, Amsterdam, 1910. Van Suze Robertson hing in de ‘luministische hoek’ een Straatje. Over Jacoba van Heemskerk: zie hfst. IV. Spoor exposeerde Domburgs werk. Kikkert constateerde bij hem ‘intenser kleur en feller toetsing’: l.c. Opvallend is de grote deelname van de Domburgse groep: behalve van Mondriaan, Spoor en Jacoba van Heemskerk was hier werk van Heyse en mevrouw M. Elout-Drabbe te zien. Dat men zich deze expositie een jaar later als ‘de triomf van Domburg’ herinnerde, is waarschijnlijk vooral te verklaren uit de openbaring van Mondriaans meesterschap; zie hfst. III, Mondriaan.

8 De Kunst, II, 1909-'10, no. 135: ‘Onze Luministen’.

[p. 74]

Amsterdam. Hier was wederom werk van Sluyters, Gestel, Colnot, Filarski en Nibbrig bijeengebracht.¹

Ook elders in het Amsterdamse kunstleven van dit jaar constateert men hier en daar de invloed van de nieuwe stroming. Twee ‘groepententoonstellingen’, in het Stedelijk museum gehouden, stonden althans in het teken van het luminisme. Een expositie Hammes-Westerman-Gouwe was reeds eind 1909 geopend² en werd gevolgd door een andere, waar werk van de schilders Knap, Luns en Van Wijngaerdt was te zien.³ Al misten deze beide exposities het sensationele karakter, dat die van Spoor-Mondriaan-Sluyters een jaar eerder had gehad, zij bevestigden toch het bestaan van een nieuwe richting. Het werk van Gouwe werd voor Kikkert zelfs aanleiding tot het geven van een voorlopige omlijning van de nieuwe stroming in haar geheel.⁴

Zelfs op de voorjaarstentoonstelling van Arti was, in een onconventioneel kleurgebruik van enkele inzenders, een verwerking van het modernisme te zien: Van Blaaderen exposeerde hier een Maannacht ‘in blauw-zwarte toon’, terwijl de kunst van Suze Robertson aan Kikkert de verontruste opmerking ontlokte: ‘er zijn grenzen van zwart’.⁵

De Larensche kunsthandel te Amsterdam gaf in juni van 1910 haar bijdrage aan de moderne beweging met een expositie van ‘Moderne Fransche meesters’ - tot wie men bij deze gelegenheid blijkbaar vooral rekende: Raffaelli, Cottet, Maufra, Loiseau en de Parijse Nederlander Bernard Klene.⁶ Hier komt nog eens duidelijk uit, hoezeer ons land ten achter was geraakt in internationale oriëntering! Terecht schreef Kikkert, dat de ‘grote meesters’ (hij noemde Monet, Lautrec, Cézanne en Matisse) geheel ontbraken.⁷

De geslotenheid voor de moderne Franse kunst bleek dit jaar nog eens bij een tentoonstelling in het Stedelijk museum van schilderijen, bijeengebracht uit de collecties van de ‘Bestuurderen der Vereeniging tot het vormen van een openbare verzameling van hedendaagsche kunst te Amsterdam.’ Weer protesteerde Kikkert: ‘de eenvormigheid en de onverscheidenheid der diverse smaken van Bestuurderen is wonderlijk beangstigend verontrustend. Barbizon en Den Haag en bijna niets daarbuiten.⁸’

Toch werd in dit jaar Toorops eerder geweigerde Portret van dr Muller door het Stedelijk museum aanvaard.⁹ Dit schilderij zou het uitgangspunt worden voor het aanleggen van de verzameling 20ste eeuwse kunst in dit museum.¹⁰

De nieuwe richting had in 1910 te Amsterdam zeker aan sterkte gewonnen.

1 De Kunst, III, 1910-'11, no. 144 en 146. In Onze Kunst is noch over de Brusselse expositie, noch over deze van St. Lucas een bericht te vinden.

2 Conrad K., ‘Tentoonstelling H. Hammes, G. Westerman en A.H. Gouwe in het Stedelijk museum’, Onze Kunst, XVII, 1910, 29-30, en ‘Tentoonstelling Hammes, Westerman en Gouwe in het Stedelijk museum’, De Kunst, II, 1909-1910, no. 92. Kikkert schrijft over Gouwe's ‘laaiende luchten’ en ‘waaierstralend zonnelandschap’ en over een ‘goudlucht om een eenzaam hooge, zaaiende mensch’: deze schilder was een van de vele Van Gogh-volgelingen uit deze jaren.

3 C.K., ‘Huib Luns, G.W. Knap, Piet van Wijngaerdt, Stedelijk museum’, Onze Kunst, XVII, 1910, 102-103. G.W. Knap was sinds 1909 beïnvloed door het luminisme: De Kunst, I, 1909, no. 63. Hij was in 1909 en 1910 jurylid van St. Lucas en medewerker aan het blad ‘De Kunst’. Ook Van Wijngaerdts werk blijkt in deze jaren een luministisch karakter te hebben gehad: Kikkert, l.c., spreekt over een ‘vuurwerk van lichtspatten’. Waarschijnlijk was dit de tentoonstelling in het Stedelijk museum, genoemd door K. Niehaus, Levende Nederlandsche Kunst, 2de dr., Amsterdam, z.j. (1942). 32.

4 Zie hfst. III, De reactie van de tijdgenoten.

5 Kikkert, ‘Arti et Amicitiae’, Onze Kunst, XVII, 1910, 226.

6 Conrad (Kikkert), ‘Moderne Franschen in de Larensche Kunsthandel’, Onze Kunst, XVIII, 1910, 23-24; zie ook N.H. Wolf, ‘Fransche meesters Larensche kunsthandel’, De Kunst, II, 1909-'10, no. 122 en 124. Van Klene geeft Wolf hier een korte biografie. Na opleidingen te München, Antwerpen en Brussel vestigde hij zich te Parijs, waar hij omging met Pissarro, wiens invloed hij onderging. Hij was nu ‘een kranig kolorist, maar een die grof met de verf omgaat’.

7 L.c.

8 Conrad (Kikkert), ‘Suassomuseum, Tentoonstelling van schilderijen en aquarellen, gekozen uit de verzamelingen van Bestuurderen der Vereeniging tot het vormen van een openbare verzameling van hedendaagsche kunst’, Onze Kunst, XVIII, 1910, 161-162.

9 N.H. Wolf, ‘De geweigerde Maks’, De Kunst, III, 1910-'11, no. 159.

10 C.W.H. Baard, ‘Inleiding’, Cat. van schilderijen, teekeningen en beeldhouwwerken in het Stedelijk museum, Amsterdam, 1924, V-VII.

[p. 75]

Andere Steden 1909 en 1910

Amsterdam blijkt in de jaren 1909 en 1910 wel heel duidelijk het centrum van de nieuwe beweging te zijn geworden. Toch is iets van de golfslag van het moderne ook in de beide andere grote steden terug te vinden.

Den Haag

Suze Robertson, wier werk in deze jaren verwantschap vertoonde met het luminisme en die met de luministen te Amsterdam exposeerde, woonde in Den Haag. Zij exposeerde daar eind 1909 bij kunsthandel Biesing.¹

Biesing gaf in het algemeen blijk van een onconventionele oriëntering en liet in dit jaar het werk van de toen zeer bekende ‘Parijse Nederlander’ Bernard Klene zien, waarin een algemeen luministische tendens duidelijk moet zijn geweest.² Kunsthandel Schüller exposeerde in 1909 (waarschijnlijk kort na de reeds vermelde Amsterdamse expositie bij Van Gogh) het moderne werk van Van Blaaderen.³

Kunsthandel Kleykamp organiseerde in 1910 een tentoonstelling van Franse schilderkunst; evenals in de Larensche kunsthandel te Amsterdam was ook hier slechts het werk van epigonen als Maufra, Loiseau en Cottet te zien.⁴

1 De expositie bij Biesing (zie Gratama, Onze Kunst, XVII, 1910, 69 en: De Kunst, II, 1909-'10, no. 98), had in het najaar van 1909 plaats, ná de reeds vermelde bij de Larensche kunsthandel te Amsterdam. Terecht schreef Gratama: ‘Het werk van mevrouw Bisschop-Robertson is en vogue tegenwoordig’. Deze waardering had zeker iets met de algemene ‘luministische’ sfeer te maken.

2 De Kunst, II, 1909-'10, no. 90 en G.D. Gratama, ‘Bernard Klene bij Biesing’, Onze Kunst, XVII, 36-37. Deze expositie had eind 1909 plaats, dus vóór Klene, die waarschijnlijk in 1909 tijdelijk te Den Haag vertoefde (De Kunst, II, 1909-'10, no. 124), te Amsterdam met de ‘Fransche meesters’ exposeerde. Deze schilder wordt hier ‘uit de school van Manet’ genoemd. Gratama spreekt over zijn ‘verflaag als een dikke korst’. In een gereproduceerde affiche voor deze expositie komt Van Goghs invloed wel heel sterk naar voren. Zie over Klene ook blz. 74 noot 6.

3 G.D. Gratama, ‘G.W. van Blaaderen en W.J. van Konijnenburg bij Schüller (Den Haag)’, Onze Kunst, XV, 1909, 203.

4 Zie ‘Fransche schilderkunst bij Kleykamp’, Onze Kunst, XVIII, 1910, 100-101. Ofschoon hier alleen impressionisten te zien waren, wordt in deze bespreking een kort overzicht van Signacs theorie gegeven. Men scheidde in deze jaren de Franse stromingen niet zo scherp als nu.

Rotterdam

Het kunstleven te Rotterdam bleef ook in deze jaren de openheid voor buitenlandse kunst behouden, die het in de jaren vóór 1909 zo opvallend had bezeten en evenals toen gaf men hier blijk van originele initiatieven. Duidelijk was hiervan weer de Rotterdamsche Kunstkring het centrum. Deze vereniging organiseerde tentoonstellingen van het werk van Emile Bernard,⁵ van Van Rijsselberghe,⁶ Ensor⁷ en van Van Gogh (speciaal uit diens Franse tijd).⁸ Voor Van Gogh was te Rotterdam nog steeds de belangstelling zeer levend; in 1909 hield R. Jacobson voor de Rotterdamsche Kunstkring een lezing over diens (nog steeds niet uitgegeven) brieven.⁹

Kunsthandel Oldenzeel liet in 1909 werk zien van van Daalhoff,¹⁰ Nijland¹¹ en in 1910 van De Mesquita.¹²

Ontvankelijkheid voor het nieuwe, ongewone, was er zeker te Rotterdam; een eigen moderne Rotterdamse richting was echter nog niet ontstaan.

5 Zie Jaarverslag Rotterdamsche Kunstkring, Rotterdam, 1909. De expositie had plaats mei-juni 1909. Zie ook R.J.(acobson), ‘Rotterdamsche Kunstkring, Tent. van schilderijen en teekeningen van Emile Bernard’, etc., Onze Kunst, XVI, 1909, 36.

6 Jaarverslag Rotterdamsche Kunstkring, Rotterdam, 1909. De expositie had plaats okt.-nov. 1909.

7 Ary Delen, ‘Uit Antwerpen: Kon. Kunstverbond: Tent. van werken van James Ensor’, Onze Kunst, XVIII, 1910, 188: de Antwerpse expositie blijkt eerder op uitnodiging van de Rotterdamsche Kunstkring te Rotterdam te zijn geweest. In het jaarverslag 1910 van deze vereniging vond ik haar niet vermeld.

8 Jaarverslag Rotterdamsche Kunstkring, Rotterdam, 1910.

9 Jaarverslag Rotterdamsche Kunstkring, Rotterdam, 1909.

10 De Kunst, I, 1909, no. 98.

11 De Kunst, I, 1909, no. 81.

12 De Kunst, III, 1910-'11, no. 158.