Middelnederlandse spraakkunst. Deel I. Vormleer

[p. 33]

Hoofdstuk IV. De Pronomina

A. Het pronomen personale

§ 26. Eerste persoon

a.		Sing.	Plur.
	N	ic	wi
	G	mijns	onser
	D	mi	ons
	A	mi	ons

Bespreking.

b. Sing. nom.: naast ic komt soms een langere vorm icke voor. Uit ic en de negatie ne, en ontstaat ine, in, en. In Limburg: ich.

c. Gen.: in mijn selfs is de -s niet geschreven; in 't Oosten en in 't Holl.: mijnre (en varr.), denkelijk analogie naar onser.

d. Dat. acc.: de i is kort of lang, al naar gelang van het zinsritme; vaak komt ook mie voor. In het jongere mnl. ook mijn, in het rijm zelfs mien. In Limburg mich (maar niet in 't Gelders).

e. Plur. nom.: wi met korte of lange i, ook wie. In Limburg: wir, wer, wē.

f. Gen.: naast onser komt in later tijd meer ons voor.

g. Dat. acc.: bij (vooral) VI. schrijvers, vaak in rijm, de kustmnl. vorm uus (vgl. Eng. us).

h. Reeds in de 13de e. wordt ons verzwaard door liede: onsliede, (ook wel eens in de Wvl. vorm -lede), later -lieden, in de gen. -lieder.

Aant. b. Over icke: V.H. § 326, Mnl. W. 3,808; voorts Mnl. Lb. s.v. enne in Gloss.
d. mie: naar sie?, vgl. Klankl. § 66, opm. 1; mijn, mien naar d.a. haer / gen. haers = mijn / mijns, of naar dat. acc. die, dien (§ 31 d); vindplaatsen V.H. § 329.

[p. 34]

e.wer in 't Geld. maar twee keer (Tille § 286); Limb.: Moors p. 424.
f-g. Gen. ons: uitbreiding van d.a. ons, of uit onses (analogisch naar mijns)? Soms geschreven onss (kanselarijtaal; Lutg.). - uus: V.H. § 331; Mnl. W. 8, 1127, Schönfeld § 29c; L.C. Michels Fil. Opst. I 95 v.
h. De uitbreiding door middel van liede is Westmnl. (schijnt in Limburg niet voor te komen): V. Loey in Album E. Blancquaert (1958), 319 vv De vorm -lede wordt door iu > oudfries io > io > ie, d i jee > ee verklaard door Heeroma, Album W Pée, 1973, inz 222
Zilieden (nom.) Poperinge 1344 (Drap. III 129), 1339 sylieden (L.S. VI. 36 v.).

§ 27. Tweede persoon

a.		Sing.	Plur.
	N	du	ghi
	G	dijns	uwer
	D	di	u
	A	di	u

Bespreking.

b. Sing. nom. In du klinkt de vocaal als ndl. uu (lang of kort). Enclitisch na een werkwoord wordt du tot tu: wiltu, soutu (uit wilt du, sout du), hevestu (heves du), slaepstu.

Opm. 1. Van deze formaties uit werd -stu ook achter conjuncties, adverbia en pronomina in later tijd gebruikt: jaestu, datstu, alsostu. Over segdi, segt di, zie beneden e.

c. Gen.: ook dijnre, zie § 26 c.

d. Dat. ac.: die, dijn, dich, zie § 26 d.

e. Plur. nom. Over de vocaal, vgl. § 26 e; een vorm ghe schijnt niet voor te komen (vgl. evenwel § 50 c).

Ghi is ontstaan uit een ouder *ji; in de inversie (onderwerp na het werkwoord is *ji > *î, wegens de onbeklemtoonde positie, verzwakt tot i: hoordi (< hored-i) ‘hoort gij’ (over de verbale uitgang -d i.pl.v.-t, zie § 49 h), sechdi (< segged-i) ‘zegt gij’, laeti of lati (< laetti < lated-i) ‘laat gij’. In jongere handschriften komen van deze vormen spelwijzen als segt dij, laet di voor.

Voor de verzwaarde vorm ghiliede, vgl. § 26 h.

f. Gen. Naast uwer (met vooral pluralische betekenis) ook uws (met vooral singularische waarde); de -s wel naar

[p. 35]

mijns. Uit uwere ontstond urre (in enkele Brab. en oostel. teksten).

g. Dat. acc. Naast u ook in 't Westen en in Holland ju, jou (zelfs in de gen. juwes).

Aant.. Een nom. sing. di (i. pl. v. du) heeft nooit bestaan. Du met oe-uitspraak is oostelijk (Limburg, enz.); literatuur bij Schönfeld § 112 en Aant. aldaar.
e. In ghi < *ji is g op volgende wijze verklaard: 1^o voor palatale vocaal i (V.H. § 100); 2^o uit het collectiverende prefix ge + i (Heeroma, Ts. 56, 249 vv., wel ten onrechte); 3^o door differentiatie, nl. om het verschil tussen de semi-vocaal j en de vocaal i scherper te maken gaat de j in g over (m.i. terecht, door C.B. van Haeringen, Ts. 57, 205); 4^o door ‘verkeerde fonetische regressie’ (Pauwels, L.B. Bijblad 39e jrg., 109). - Zeldzame voorbeelden van je te Aardenburg, Briel (wel uit -i A A Verdenius, Ts 43, 88) Over Gijsseling door assimilatie dgi > di (hebdgi > hebdi) zie Med VA 1974, blz 263
g. Materiaal over ju, jou: V.H. § 333; Mnl W. 3, 1075 v.s.v.; Jacobs Wvl. p. 286 (iou, ou, u); Overdiep § 32, Med VA 1966, blz. 195 vv. - Een vorm met diftong ou (nog in de Brab. dialecten; vaak in spelen der 16de e) is totnogtoe in het mnl. alleen Plaijerw. vs. 23, 311 aangewezen (hs. eerste kwart der 16de e.). Vgl. a^o 1444 douwe = de uwe (Hennen van Merchtenens Cornicke van Brabant, r. 1842).

§ 28. Derde persoon

Dit pronomen vertoont een verschillende vorm naar gelang van de accentuatie in de zin.

a. In beklemtoonde positie

a.			Sing.		Plur.
		M	F	N	Alle drie genera
	N	hi	si	het	si
	G	sijns	haer	-	haer
	D	hem	haer	hem	hem, hen
	A	hem	haer	het	hem, hen

Bespreking.

Singularis

b. Masc. nom. Bijvormen zijn hie, zelden he (oostel.).

c. Gen. Ook sijnre en varianten.

d. Dat. acc. Een oudere (inz. dat.) heme komt in litteraire (Ferguut bijv.) en ambtelijke taal nog voor; zeldzaam

[p. 36]

(ook in rijm) zijn him, hen, hin; in Geld., Limb. en tot in de Kempen toe ook home, hom; in het Noordoosten: oen(e).

e. Fem. nom. Si met lange en korte i, ook sie. In het VI. ook soe (waarnaast zelden su).

f. Gen. dat. In oudere documenten nog hare (later ook in gen. haers). Daarnaast, doch minder verspreid: hoere (en varr.: hore, hoir, huere, hoers, enz.); in Zuidbrabant ook oud en zeldz. here.

g. Acc. Zelden sie, si (oostmnl.); (wel eens hem?).

h. Neutr. In nom. en acc. ook, maar zelden: hit; Brab. en oostelijk ook et; in gen. zelden sijns.

Het + neg. en geeft hen (en).

Pluralis

i. Nom.: met î en i, ook sie.

j. Gen.: ook haerre, haers, haerer, haerder(s), huerer, zelfs hier en daar hems, hens, hunner, hender.

k. Dat.: westelijk hem; Brab. hen, oostel. hen, hun, hon.

Acc.: zelden si, sie (oostel.); in de 15de e. ook: haer; ook verlengd met -liede.

l. β. In onbeklemtoonde positie

In deze positie staat het pronomen veel vaker na een beklemtoond woord (enclitisch) dan er voor (proclitisch). Doordat onbeklemtoonde, vocalisch anlautende pronomina dicht aan een voorafgaande werkwoord aansloten, ontstond in de zin een nieuwe klankgroep waarin de verdeling in syllabes zo geschiedde, dat de slotconsonant van het werkwoord syllabisch tot het volgende pronomen ging horen; aldus werd de vocaal van het werkwoord gerekt: (hi) nam et > (hi) na-met > (hi) naemt, (hi) sal es (sculdich sijn) > (hi) saels (sc. s.).

m.			Sing.			Plur.
		M	F	N		Alle drie genera
	N	-i (-e?)	-se	-(e)t		-se
	G	-(e)s	{-ere, -er, -re	-(e)s		-ere, -er, -re
	D	-em, -en	{-ere, -er, -re		-	-en
	A	-ene, -ne	-se	-(e)t		-se
		-en, -s

[p. 37]

Bespreking.

n. Masc. s. acc. Naast een pronomen met h: hem, heeft er een zonder h bestaan: -ene. Dit pronomen kan in de n van een pluralis opgaan: wi sloegen (= wi sloegen en).

In de acc. is soms, door verwarring van een pronomen indefinitum niet (+ gen. part. -es; vgl. ons niets) met de negatie niet, een genitiefvorm -s gebruikt: (hi) sochtene lange ende vants niet.

o. Fem. s. acc. Hier (en in de n.a. pl.) kent Lev. Christina een encliticon -ghe (uit ze of zie ontstaan): deedghe (deed ze, pl., v. 472), so sachmenghe vlien (zo zag men ze vluchten, sing., v. 314). In de Limb. Serm. ook -s: dat sis (nl. de genade) ons wedergeue.

Aant. Er ontbreekt nog een studie over de geografie, de chronologie en de syntaxis van de pronominale vormen; veel materiaal bij A.A. Verdenius, Ts. 43, 1 vv.; Overdiep § 33 vv.
a. Hie: vgl. § 26 e; vindplaatsen: V.H. § 337 a; nog G.E. n^o 734, Brussel 1374 3 × (CRH CXII. 33);
he: vindplaatsen Mnl W 3. 418 v., Tille § 287; voor Limburg: Moors p. 414 (oudste vorm he in 1277); 1280 - (procl.) he, (enclit.) -er (Oudenbiezen pass.) Het tegenwoordige Brussels / ει / wijst op hē. Voor een toonloze -e, zie beneden sub m.
d. Vormen met -n en i: V.H. blz. 439 i; Ziesele bij Brugge 1276-7 dat. sg. masc. hin (AOO S. Jan 62, 65), 1279 ham (Begijnh. 22); - hom, oen: Mnl W 3. 419; Mnl. Lb. blz. 304 (Zutphen). Limburg: hoem, home, hoeme, hom, hem, heme, heem, hemme, hum en hume (dit in 1277), zie Moors p. 415. Geld.: Tille § 288 v.
Heme in verzen: volgens Overdiep § 33 wegens ritme of metrum (zeer zelden acc., zegt O., die geen bewijsplaatsen aanhaalt); in datieffunctie: pass., ook in Servaes (de fragmenten F uit de 13de e. hebben heme, hs H uit de tweede helft der 15de e. heeft vaak hem in de plaats), acc. 633 te busscop sij heme wijeden (H), 5324 = II 2072 Dae hoem verloeste sinte Servaes (H) = da heme erloste sente ... as (F) (vgl. Veld. I 13, 22).
heme in oorkonden:
datief: 10 en 11. 6. 1277 Bodegem (AOO ChSJ 36), Alsemberg 1297 (AEB 5577), Gooik 1312 die hi van heme hilt (Arch. Kerk St. Goedele 180), Itterbeek 1312 sine scade die heme daer aue comen ware (AOO H 871. 54 v^o), Kampenhout 1329 te gheldene heme (AOO B 1453), Turnhout 1336 die heme niet orborlec ware (Martens p. 84), 1389 in

[p. 38]

G.E. (n^o 872, 880ter, 884, 885 en pass.); Limburg 1323 dis sulen heme bliuén II ruden (Oudenbiezen p. 113);
acc.: Dilbeek 1344 ende onterfde heme ‘hem’ daer af (AOO B 1453), Antwerpen 1292 so dats heme ‘zich’ jeman beclaget (Med VA 1933, 316), hi sal heme ‘zich’ onsculdeghen (318).
In Limburg (zie Moors p. 415 v. en vgl. nog Veld. I 50, 57 v.) is heme 5 × objects-dat., voorts Werm 1396 tusschen heme ende die heren (158. 35), Henis 1397 oft hi heme iet rechs... vermeten ... wolde (refl.; 53. 14);
hemme: 1 × dat., en Henis 1398 op hemme (53. 20), Tongeren 1398 voer hemme (152. 23) (naamval telkens onzeker), Werm 1396 dat hi hemme ‘hem’ denre ‘dezer goederen’ mochte ontgueden (158. 16. 33);
hoeme: 11 × dat.,
home: 21 × dat., voorts: acc. St.-Truiden 1344 dat mer home van desen zaken ... beteghen (Moors 140. 26), 1345 dat men home ... beteghe (141. 12. 20); reflex.: St.-Truiden 1344 so mocht hi home onschuldighen (140. 28), 1345 id. (141. 21), Halen 1390 kijnde ende lijde home hebbende ghehaven (vgl. intrans. ‘innen’ Mnl. W 3. 246), home content houdende (32. 3. 5), Halen 1394 daer hij home begheven hadde (36. 6), Brustem 1396 ende home daer mede behelpen muchte (12. 15); na voorz.: St.-Truiden 1344 vore home selve ende vore sijn maghe ende vriende (dus acc.?, 140. 23), over midts home ocht ymans anders (dus dat. of acc. en gen., Mnl W 5. 2234; Moors 140. 33), 1345 vore home selve ende vore sijn maghe ende vriende (141. 18), Loon 1399 van home (82. 7) [van honre gehaven 81. 7 is fout voor hs home naar Dr. J. Moors mij bericht]. Bevreemdend is huere = hem (hs hue') in 1389 in de meierij van Tienen (na van en als datiefs-object in G.E. n^o 1405, 1497, 1499, 1502, 1505 enz. tot 1642) (= gen. plur.-vorm in sing. gebruik?, vgl. beneden sub k en over sg. en pl. heme).
In de 15de e. schijnt heme niet meer voor te komen: toch nog Leuven 1421 dat hoeme toe te hoeren plach (Brab 554). Heme dat. pl. vgl sub k.
e. Soe (ook sou, zeer zeld. so) bij Maerlant, Stoke enz. (niet in 't Noorden), als schrijftaalvorm ook elders (nog na te gaan); een bijvorm is su (in het VI. gekleurd hs I van Lsp., in Sp. Hist. en Corn. v. VI.: v.H. § 337 b; M.W. 7 1456; Jacobs Mvl. p. 187). Zie ook van Wijk, over hi en soe, in Ts. 27, 38 vv. Oudenaarde 1387 soe (Drap. I 296. 4), vgl. Geraardsbergen 1443 so (pl.) zullen ghehouden sijn (Drap. II 658. 24), Gooik 1307 doe soe leefde (AOO B 1453), Brussel 1317 enen man daer so haer bier dede halen, dat soe begherde dat ... (B 1452) (thans nog Brussels /zøi/ < zeu [of analogisch naar nom. pl. / zøilə/ ‘zij-liede’, acc. /øilə/ heur-liede?]. Over het in het Wvl uitstervend zoe Ryckeboer TT 24 (1972), blz 67 vv
f. Over here: ZWBr. p. 16; Limb.: Veld. I 242; haers bijv. Beatrijs (hs a. 1374), v. 603; - uit oorkonden: Steenhuffel (Brab.) 10. 6. 1303 soe wannier soe ‘wanneer’ hors ghebrake (AEB 290. 157), vgl. Brugge

[p. 39]

1282 up hars selves cost (Drap I 379 14)
Oude vorm hare (vnl Vl), hore, huere, jonger haerre, oostel erer, irre (Veld. I 242), Limburg met e en (talrijker) o (Moors 380 v.); 1302 irre (Oudenbiezen p. 89).
g. Franck § 212.
h. hit Brugge 1290 (Drap. I, 447, 15); - et Mechelen 1286 (Med VA 1942, 132: et si cont, zo geen Vl. spelling!), Anderlecht ca. 1300 et went almeest willem, et pleghet tegheldenne (AFB 76, b. 11), Brussel 1393 id were ‘hd. ware’ (Martens p. 45), 1389 id (GE. n^o 349).
j. V.H. § 336-7; Franck § 213; Mnl W. 3, 419 (veel materiaal); een gen. haerlieder molen reeds 1297 te Mechelen (Med VA 1942, 160): vgl. § 26 h en beneden sub k.
Reeds Tervuren 1301 welc horre dat langts leuede (AOO ChSJ 45); St.-Truiden (Limb.) 1399 honre beyder (Moors 139. 13).
k. Oostmnl.: vgl. Holmberg p. 114 v. (gewoonlijk v̊n, niet zelden ook v̊me, v̊m, hůme, hum; -m waarschijnlijk uit sing. p. 118). Vgl. ook Tille § 294; - T.L.J. § 125 (hen). Voor Limburg zie Moors p. 415 v.: hon, hoen, honne, hen, hun, hun (a. 1277), houn (1 ×), hem (1 ×, te midden van hen).
Westmnl.: d. pl. hem pass. in Drap., Ieper enz. enz. - Brabant: Antwerpen (eind 13de- begin 14de e.) hem en hen (verhand. Mej. M. Houf Univ. Brussel 1949); Zuid-Brab. volgens mijn excerpten: hen te Brussel, Leefdaal, Gooik, Kampenhout, Lubbeek (heen), steeds hen in G.E. en verder oostwaarts (verhand. Mej. H.v. Pottelsberghe ibid. 1950); Diest 1335 hoen, 1380 hoen, 1430 hon, 1433 hoin (Brab. 316, 322, 326), Tienen 1377 heyn (Martens p. 229), Herentals 1385 hon (ib. 156); westwaarts: Merchtem 1403 hen (120), Asse 1394 hen (acc.! 251).
m-vormen in Brabant: Alsemberg 1303 hem d.pl. (AEB 5578. 496. 504; voluit!), Anderlecht 1318 (AOO ChSJ 34), Brussel 1370 (ib. B 213, 67 r^o), 1385 (H 1063), Mechelen 1304 (Brab. 656). Vgl. Turnhout 1336 dies si heme sere beclaghende waren (refl.), onder heme discordeerden (naamval?), die heme niet orborlec en ware (dat.) (Martens p. 84 en vgl. Holmberg hierboven p. 118); overigens staat heme (pl.!) in literaire werken slechts in Parthenopeus van Bloys r. 1200 heme: gheteme.
Haer dat. en acc. pl.: vgl. V.H.p. 439; bijv. Leiden 1420 die hoir ... voerden te Delf (L. Stadsr. I 385).
acc si: Limb. 1304 (hi) nam si (scil. 2 bunders) (Oudenbiezen p. 217).
-liede: reeds in de 13de e. in Vlaanderen, ook in Brabant, toenemend in de volgende eeuwen (vnl. als possessivum: vgl. § 30): zie Aant. § 26 h. Ieper 1485 huerlieder (= ulder ‘zich’) te presenterene (Drap. 2e p., 1, p. 50).
m. Vele voorbeelden bij Overdiep §§ 33-35.
msg. nom.: Een onbetoond -e wordt door J. van Mierlo Sprokkelingen p. 48 vermoed: dade (= dad-e) tsine, minne soude thare wel doen

[p. 40]

(Hadewijch), Alex. I 1094 dus priset elkerlijc sijn lant / Maer seide (= seid-e) dat hi noit en vant, waaraan men nog kan toevoegen Renout v Montalbaen (ed P J J Diermanse, p 70) r 1350 doe antworde hem te ant, Borchgrav.v. Vergi 393 Alse dus die ridder goet / In den groten anxte stoet / Wat hi mochte ane gaen / Wenende herde meneghen traen (= wenend-e; over -ende = ede, vgl. V.H. § 135 b p. 211 r. 4 v.b. en § 198 opm. 2), 778 Ende dat ghevaren alte male / vertelde (= -e) hare herde wale. Over datte = datti in Keure v. Hazebroek a. 1356 (ed. E. Gailliard) I 277, IV 58, vgl. Jacobs Mvl. p. 4, p. 95, Mnl W 3, 419; over Limb. he (-e?) Veld. I 50.
Een nom. hem (Sp. d. Sonden 10827) bestaat niet: L.B. 43. 50, vgl. 45, 52.
- dat -en, ne Franc 1317, 2451, Sp Hist III 8 56 44 (ne) en IV 1 31 21 (en), Lanc III 24471, Wal 3459 (souden), Flandr I ll (ne)
- acc.: -ne, -en komt in de 15de e. nog wel eens voor: Brussel 1409 opdat menne gevaen can (Brab. 252), 1411 sneeten, schoerden, vernielden (sc. den brief; CRH CXII. 61), 1452 men mochten (sc. den vrede) aen hen vernuwen (Mnl. Lb. p. 226); Geraardsbergen 1443 doenen (= doen den pant) vercoopen (Drap. II 659. 3); Brabant a. 1476 men neempten gevangen, men ondervrachten (Pr. Br. 19), worpenen, latenen, men mochten worpen (151) enz. pass.
Over een zeldzame acc. -ten in Limburg (oudste vindplaats 1387) en Brabant (kruising van hi hoorten > hoort-ten met het demonstr. den?), vgl. Taal en Tongval VI. 1954. 17 v.v.
- pl. dat.: merkwaardig is Lev. o. Heren (ed. Beuken) r. 85: men deden ‘hun’ lachter.
n. een vorm cannem ‘kan hem’ (Franck § 211) bestaat niet (Ts. 43, 8); acc. haddem Wal. 753 kan ook dat. zijn (Overdiep p. 41). Zie voorts § 29.
o. -ghe vgl. Top. Dial. XXV (1951), 273 v. (met lit.).

§ 29. B. Het pronomen reflexivum

In het mnl. wordt als pronomen reflexivum het pronomen personale gebruikt, ook in de derde persoon: masc. neutr. hem (om 't metrum heme), -em, -en; fem. hare; plur. hen (hem). (Het nnl.) sich (vgl. Duits sich) komt in het oostmnl. voor sedert de 14de e., t.w. Limburg (zelfs in 't Westen), de Graafschap en Gelderland; sedert de 15de e. in Utrecht. Een zeldzame bijvorm is sick (later dan sich) in de noordoostelijke provincies; nog zeldzamer is si (in Gelderland).

Aant. Zie thans L. Hermodsson, Reflexive und Intransitive Verba im älteren Westgermanischen (Uppsala, 1952), met een uitvoerige excursus over mnl. sich en mijn kanttekeningen hierbij, met literatuur, in Med VA

[p. 41]

1953, blz. 361 v.v. Eenmaal Wvl. zij: L.C. Michels Med. V A. 1950, 202 = Fil. Opst. I 91.

§ 30. C. Het pronomen possessivum

De adjectiva possessiva (bijv. zijn moeder) zijn uit de genitief van het pronomen personale (moeder zijn ‘mater ejus’) ontstaan.

De possessiva zijn:

a. Sing.: 1e mijn; - 2de dijn; - 3de masc. neutr. sijn, fem. hare (en varr. huere, hore enz.; Gelders 2de helft 14de e. ook oere);

b. Plur.: 1e onse; - 2de uwe; - 3de hare (en zelfde varr.).

Opm. 1. Men vindt, met betrekking tot een bezitter in het fem. sing. en in de plur., i. pl. v. hare, nog wel sijn (vooral Vlaams).

Opm. 2. In de 2de plur. bestaat ook ju, jou(we), vgl. § 27 g; vgl. ook § 26 g voor use.

Opm. 3. Van de 2de en (reeds in de 13de e.) van de 3de pers. plur. vindt men een met -liede uitgebreide vorm: haerliede(r) (molen), in Vlaanderen, soms in Brabant. Daartegenover wordt reeds in de 14de e. in Limburg, later in Brabant ook de vorm van de dat. plur. van het pron. pers. gebruikt: honne bode. Al deze vormen zijn indifferent t.a.v. het geslacht van de bezitter.

De flexie is die van het adjectief (§ 23). Nochtans lette men op het volgende: 1. daar de possessiva eig. eng verwant zijn aan de genitief van het pronomen personale, blijven mijn, dijn sijn ook onverbogen in de sing.: nom. fem., acc. fem. en masc., en in de plur. neutr. en acc., bijv. sijn moeder; 2. staan hare, onse, uwe voor subst. in nom. masc., neutr. en acc. neutr. (en nom. fem. alsook in plur.), bijv. onse vader, onse lant, uwe kint enz.; 3. vindt men, naar analogie der zgn. uitgangloze vormen mijn enz., ook: ons vader, ons tale, ons steden, u vriende, haer vriende; 4. vindt men, naar analogie van vormen als onse lant enz. ook sine hovet, mine broeder enz.

[p. 42]

Opm. 4. De vormen op -e: mine enz. staan ook als postpositum: na den wille zine (naast bijv. die cleder mijn).

Opm. 5. Uitgangloos sijn, haer ook in de dat. masc. neutr.: in mijn huyse (analogie); met -e: mit sine wive (oude instrumentalis; vgl. § 23 e).

Uit verbogen vormen sijnre < sinere (gen. dat. fem. sing; gen. pl.), mijnre < minere enz. ontstaat siere, miere (en zelfs analogisch verlengd sirer); di(e)re dinere is zeldzaam (wegens verwarring met het demonstrativum § 32 c), in jongere teksten mijnder, sijnder.

Aant. Opm. 1. V.H. § 342; J. Franck, Alex. p. 406 v.; Mnl W 7, 1111.
Opm. 3. De opgaven bij V.H. § 342 zijn fout in diens bron (hun aldaar komt slechts voor in de regesten opgesteld door de uitgever!).
Zie over het type haerliede V. Loey in Album E. Blancquaert (1958), blz. 319 v.v., over hun dez. in Med. Kon. Ned. Akad., Iett., NR. dl. 21, no. 2, blz 23-36 (1958), bijv. hon in Limburg Moors p. 415 (oudste vindplaats Bilzen 1360: betalen ... honnen sekeren bode dsg.), reeds geflecteerd honne, honnen, honre gpl, hons gsg. masc.; ook in Servaes I 1598 want hij was honne bode da (hs 2de helft 15de e.; de regel ontbreekt in de fragmenten der 13de e.);
in Brabant: 's-Hertogenbosch 1364 hen saken (Brab. 448), Diest 1457 voir hon colen, voir hon pelzen, voir hon gewoenlic cleedere (Brab. 339), Leuven 1464 by honner ordinancie, 1474 op hunder lieder cost (ib. 612, 616) Brussel 1485 hen stellinghen (ib. 193).
b. mijn, dijn, sijn i.pl.v. mine, dine, sine zijn jonger volgens Veld. I 242.
mijnre: bijv. G.E. pass.
sire: vindplaatsen bijv. Overdiep § 47; reeds Brugge 1288 te sire broodhate (Drap. I 367. 12).
mier: Grimbergen (Brab.) 1292 mir man gpl. (AEB (77. 397), Eppegem 1296 mier ionfrouwen (L.B. 37. 3);
sier: Anderlecht 1326 van sir hofstat (AEB 144), Oudenaarde 1387 bi sier namen (Drap. I 296. 31), Zoutleeuw 1384 sier weerdinnen dsg. (Brab. 823), Tienen 1415 met allen sier toebehoirten (Brab. 757, dat. pl. analogisch naar sing., dus deflexie!), 1408 te hulpen sier zoenen ‘verzoening’ (ib. 790);
in W.-Vl. sere: Ieper 1325 boven sere rekeninghe (Ieper II 492. 17), van sere teringhe (554. 29), sere moeder gen. (482. 19; 497. 20) enz.; te Aardenburg 1310 te ser scole (Wijffels 32 v.);
sir wordt vroeg als gelijk aan sijn gevoeld en geflecteerd: Antwerpen

[p. 43]

1292 ute siren plegth (Med. VA 1933, 317), Brugge 1277 te sirer orbare (Drap. I 368. 5).
hare enz komt vaak voor in de vorm haerre (= haer-re) bijv Mechelen 1304 huerre (gsg) dochter (Brab 659), vgl Gent 1366 te harer (gpl) nacommeren bouf pl (Drap II 514 4), Brussel 1441 in huerrer (pl) herberghen ende huyssen (CRH CXII 147), 1443 in huerrer (pl) macht (ib 156), Brabant 1476 van huerder consten, van huerder saken, met huerder hulpen (telkens pl, Pr Br 145, 154, 150),
vroeg geflecteerd: in Vlaanderen: Gent 1253 met haren segelen (OMO 2. 35), 1298 hars vader Abiins ende hare moeder (Stadsarch., Begijnh. 36 ter); Middelburg 1254 van haren lande, bi haren ede (OMO 3. 32, 48); Brugge 1277 gheven haren (pl.) loy (Drap. I 360. 9), 1279 ards (sg.) danx (RA. Brugge, Blauw 6753), 1282 bi haren (pl.) hede (Drap. I 370. 4), up haers selves (pl.) cost (Drap. I 379. 14); Damme 1280 jeghen haren eed (CRH CXV. 11); - In Brabant: Grimbergen 26. 4. 1293 donder ‘doen er’ haren wille met (AEB 5577. 413), Erps 3. 5. 1302 met haren (pl.) ghemeinen segele (AEB 5578. 480); - in Limburg: Guigoven 1277 huirs (pl.) vader (Moors 25. 11).
zonder -e: Grimbergen 1295 hor (nsg.) sone (AEB 5577. 425), Asse 1299 so mocht ... aliit haer hant slaen (AOO B 1452), Steenhuffel 10. 6. 1303 dat si hor hant sel slaen (AEB 290. 157).
Let nog op, zonder -n: Antwerpen 1426 my vrouwen (vgl. Mevrouw) (Brab. 99 v., 104), Brussel 1485 Peeter Bertels sij soene (225).
Nom. masc. minen enz. (vgl. Aant. § 31 b) bij Tiemeyer § 331. Limb. mine hus enz.: T.L.J. § 132; voor de verwantschapsnamen: ib. § 134.
Deflexie: Kortrijk 1424 zijne moeder (g. sg.), 1410 zijne dochtere (d gs.; K. Pn. no 255, no 15, en pass.).

D. Het pronomen demonstrativum

Onder dit hoofd worden bijeengebracht:

1. het uit het demonstrativum die ontstane bepalend lidwoord; 2. het demonstrativum die; 3. het demonstrativum dese; 4. het demonstrativum ghene.

§ 31. 1. Het bepalend lidwoord

Het is eig. het onbeklemtoonde demonstr. die.

a.			Sing.		Plur.
		M	F	N	Alle drie genera
	N	die	die	dat	die
	G	des	der	des	der
	D	dien	der	dien	dien
	A	dien	die	dat	die

[p. 44]

Bespreking.

b. Nom.: bij 't masc. leest men minder vaak de; bij Stoke en oostmnl. schrijvers is de als dee (< die) te lezen. Soms ook de acc.-vorm den. Limburg: der.

OPM. 1. Vóór eigennamen (Vl. teksten) is der = de heer. Het neutrum dat, proclitisch met syncope van *ə < a (dat > dət > dt) wordt t: tlant, trike; deze t is, behalve in het oudste Westvlaams, reeds in de 13e e. d geworden voor l, w, b en voor vocalen (daarnaast ook de spelling met t): doghe (dus te lezen d oghe), dlant, dwater, dbunder.

c. Gen.: naast des (de oude, historische vorm) staat analogisch het niet frequente dies; diens is jonger en zeldzamer. De vorm des wordt zeer vaak proclitisch, met syncope der e, tot ts: tspapen, zelfs tot s: spapen; hiernaast de analogische spelling ds: dsgraven.

Opm. 2. Als de genitiefsbepaling voorafgaat, blijft van het lidwoord vaak alleen de dentaal over: tkints mont, int keisers hus.

d. Dat. acc.: ook die (zelfs d. pl.), fem. dier (ook die).

Aant. b. Nom. den: vbb. Jacobs Wvl. p. 287; Limb. der: invloed uit Duitsland, eerste helft der 14de e. ook die (Noldus, L.B. 28, 85), derselve (Zoutleeuw 1400, Martens p. 153); bunre: Mnl. Lb. p. 197, p. 220.
c. Gen. s < ts: v.H.p. 450; Holmberg p. 119; gen. fem. dier: Eppegem 1296 (L.B. 37,3); gen. n. das 1280 Aardenburg (Brugge Op. Ond. Mad. 70); dies Erps 13. 4. 1294 van dies godshues haluen (AEB 5577. 419).
Opm. 2. Franck p. 26: dissimilatie ts - s: t - s; of groepsgenitief: tkints naar tkint, begunstigd door het type tsoons naar soon; vgl. V.H. p. 450 v., Overdiep p. 47, 53, vgl. Limburg dJohans Ketshasen, en (= in) andersiden dWillems hagen (Oudenbiezen p.68, 159).
d. Dat. fem. dierre 1475 Brussel (CRH CX. 56), dere Brugge 1272 (AOO Beg. 18), Lubbeek 1291 in orcunscape van derre waerheit (C/13 op de Abdij Park bij Leuven, 55 r^o), Brugge 1288 vinders van derre draperie (Drap. I 367. 13), Merchtem 1341 tote ane dire tiit (AOO ChSJ 39).

[p. 45]

Dat pl. Limburg 1293 van denen XXI ruden (Oudenbiezen p. 73).
Bij de vervanging van de zwakke vorm t (< d⁙t, dat) door een sterkere ontstond door verkeerde reconstructie het lidwoord het (lidwoord dat > t; pron. pers. het > t); oudste vindplaatsen in Mnl.W. 3. 409: 1380 het ghestant (Zuidholl.-Utrechts, vgl. Bwst. 241 II B2), 1370 het ghemeen convente (Noordholl., Bwst. 622), c. 1390 in het parc (Stoke IX 730; Bwst. 1242), 15de e. het hof en dooch niet (Rein. II 3824; Bwst. 1070); - Mechelen 1461 het cnechtken, 1466 het cruse, het poedder (Brab. 715 v.).
Volgens Th. Frings (Niederd. Mitteilungen 3. 1947. 7) was die vorming (het) reeds mogelijk sedert de 12de e.: zie ald. ook p. 10.
Over de ‘geboorte’ van het Koelmans N Tg 68 (1975), blz 173
Deflexie: Kortrijk 1422 de lieden d.pl. (K.Pn. no 378), 1391 de kinderen d. pl. (450), 1418 ute (= uut de) voochdyen (417).

§ 32. 2. Het demonstrativum die

a.			Sing.		Plur.
		M	F	N	Alle drie genera
	N	die	die	dat	die
	G	dies	dier	dies	dier
	D	dien	dier	dien	dien
	A	dien	die	dat	die

Bespreking.

b. Nom.: die heeft een bijvorm di (Limb.) en de (d.i. dee, Holl.); - neutr. dat is wordt samengetrokken tot dats; dat en < dan; dat en es < dannes, dans; - nog een bijvorm in het neutrum is das (in oorsprong de gen. des met de a van dat).

c. Gen.: des (eig. oorspronkelijke, maar verouderende vorm, nog in bepaalde uitdrukkingen) heeft in rijm bijvormen dis en dos; daarnaast das. Dier ook diere, dierre, nog dere.

d. Acc.: fem. ook dien; neutr. datte; masc. d. en a. ook die (sporadisch in oudere, vaak in jongere teksten: tweede helft der 15de e.); dat. fem. en pl. reeds vroeg ook die.

Opm. Oude instrumentalisvormen in: bidi, bedie, bede ‘daarom’, dieghelike, de bet ‘te beter’. In Vl. danof ‘daarvan’ (ook henof) is dan een oude ablatief.

[p. 46]

Aant. b-c. Materiaal in Mnl.W. 2, 74 vv., 2, 364 dos; over masc. des: Franck § 217, V.H. p. 449; diere, dere Franck p. 183.
d. datte: veel materiaal Mnl.W. 2, 74, 78 v., die: V.H. §§ 352, 353; Limburg: zie Moors blz. 413 (dsg. deme 25. 27, gpl. ook denre, deenre 158. 16; 53 52).

§ 33. 3. Het demonstrativum dese

a.			Sing.		Plur.
		M	F	N	Alle drie genera
	N	dese	dese	dit	dese
	G	des	derre	des	derre
	D	desen	derre	desen	desen
	A	desen	dese	dit	dese

Bespreking.

b. Nom.: fem. dees (in Limb.) ook voor acc., en pl.; neutr. ook ditte (en acc.).

Gen.: m.n. ook dees, soms deses; fem.: naast derre (< [*]dezre) ook nogal vaak deser, desere (ook dat.!).

d. Dat. acc.: masc. ook dese; n.a. ditte.

Opm. 1 Fem. ook; in desside ‘aan deze zijde’.

Opm. 2. te + dese > tese enz.; vgl. terre < te derre.

Aant. ditte, bijv. Antwerpen 1296 (Belg. Ts. Phil. Geschied 27. 735), Aaidenburg 1311 (Wijffels 52).

§ 34. 4. Het demonstrativum ghene

Dit pronomen vertoont, buiten de casus obliqui fem., een grote verscheidenheid in het vocalisme: er is een type met ē, en een met ō/eu.

a.			Sing.		Plur.
		M	F	N	Alle drie genera
	N	ghene	ghene	gheent	ghene
	G	gheens	gherre	gheens	gherre
	D	ghenen	gherre	ghenen	ghenen
	A	ghenen	ghene	gheent	ghene

Bespreking.

b. De vormen met o, ue blijken Vlaams te zijn.

[p. 47]

c. Nom.: masc. gheen is jonger; neutr.: gheen (oude vorm), ghene, ghent, ghint, ghont, ghoont, ghuent, ghunt.

d. Gen.: gherre is oud en frequent (< ghĕnere, toen e in open syllabe nog niet gerekt was), ghere (met ē) is jonger, naast gheenre, ghener, - ghore is zeldzaam.

e. Dieghene, neutr. tgeent flecteert zoals een als substantief gebruikt adjectief. Jonger is diegheen, enz.

Opm. Slechts eenmaal (1324, Holl.) is dieghenighe aangetroffen.

Aant. b. goent (o, oo) tot ca. 1400, ghuent (u, uu) vooral 15de e. in W.-Vl. (Jacobs Mvl. p. 75); Franck, ZfdA. 24. 1890. 26 v.v.

§ 35. E. Het pronomen interrogativum

a.			Sing.		Plur.
		M	F	N	Alle drie genera
	N	wie	wie	wat	wie
	G	wies	wier	wes	wier
	D	wien	wier	wien	wien
	A	wien	wie	wat	wie

Bespreking.

b. Nom.: neutr. zelden watte, wes, wies.

Opm. 1. Het substantief na wat staat in de genitief plur.: wat manne, wat lande.

c. Gen.: masc.: een oudere vorm is wes; f. soms wiere; jong en zelden wiens; onz. ook wies.

d. Dat.: masc. wie (eind 15de e.), Limb. wim(e); fem. soms wien; ook wiere.

e. Acc.: masc. wie (eind 15de e.) (oost. ween, Limb. weme); fem. en pl. soms wien; n. zelden watte, wes, wies.

Opm. 2. Het woord welc, als adj. gebruikt, gaat als een sterk adj. Als subst. is het vrij ongebruikelijk (meest als welc in de casus recti).

Aant. b-e. V.H. § 360; dat.-acc. ween, wen: Geld.-Kleefs (Holmberg, p. 119).
Diest 1346 wiemst es (= wiem so 't es), bi wienne dat ment vint (Brab. 315), Leuven 2de helft 14de e. wyene sij willen (534), 1394 wiem dat hi soude bedragen (550).

[p. 48]

§ 36. F. Het pronomen relativum

Het gebruik van constructies ter aanduiding der onderschikking hoort in de syntaxis thuis. Het volgende is alleen een beschrijving van de vormen van enkele woorden: 1. die, 2. wie, 3. welc.

§ 37. 1. die

De flexie is die van het demonstrativum (§ 39 a). Afwijkend is: a. een vorm de met ee i. pl. v. ie; in nom. n. ook des, in n. pl. masc. ook de (zeldzaam);

b. gen. vaak neutr. des, masc. jonger diens, fem. zelden dies;

c. dat. zeer vaak masc. en pl. die, fem. soms dien, die; n. die, dat; acc. masc. vaak die, bij Stoke en Wvl. schrijvers de; n. soms dies (m.: des).

Aant. Nom. des: V.H.p. 463; de ib. p. 462 c; gen. dies V.H.p. 463; overigens P.J. Cosijn in Taal- en Letterbode 6, 276 vv. Limb. nom. de (Noldus p. 86): T.L.J. § 143; Moors p. 413. Vgl. nog Leuven 1448 de pass. (L.B. 38. 1948. 1 vv.), 1394 den wech de gheet ouer enz. (Brab. 550).

§ 38. 2. wie

Wie komt wel eens voor als wie so (ook wie dat, wie daer), wat als so wat. Als relatief is het in de 13de e. nog zeldzaam; als onbepaald voornaamwoord (= al wie) is het wel gebruikelijk. Buiten § 35 a ook we; gen. wiens is jong; wes, wies is ook: n.a. sing., gen. fem. en pl. (hier vaker wier); dat. fem. ook wien.

Aant. Over wie, ook G.A. Van Es: De attributieve genitief in het Middelned., §§ 58-74.

§ 39. 3. welc

Naast de declinatie van het adjectief vertoont dit relativum in jongere teksten nog: welcke (sing. nom. m., n.; a. neutr.), welc (sing. nom. acc. fem., acc. masc., pl. n. acc.). Naast die welcke (enz.) ook die welc in n.a.s.m.f. en pl.

Aant. wilc W.-VI.: Jacobs Mvl. p. 98.

[p. 49]

§ 40. G. Pronominaaladjectieven
1. Al

A. Als adjectief gebruikt:

a. 1. Zonder determinatief tussen al en het substantief: sing. (= elk), plur. (= alle) als een adj. geflecteerd (maar nom. fem. ook al, en gen. m.n. alles): al ongeluc, alles troestes, al(le) ere.

Opm. 1. In sing. nom. acc. m. en n. vindt men al vroeg alle: alle twist (acc.), alle laken.

b. 2. Met determinatief tussen al en het substantief: al wordt vervangen door een adverbium al of alle (sing. = geheel, plur. = te zamen): al sijns goets, alle des goets, al sijnre werken, met al sinen sinnen, alle die prochiane.

Opm. 2. In dat. pl. is het verbogen adjectief nog bewaard: in allen dien manieren.

B. Als substantief gebruikt:

c. a. Sing.: alleen neutrum nom. acc. al en alle (oostelijk allet, sporadisch allent, - nog niet het nnl. alles, behalve in jongere taal na voorzetsel: in als, van al[le]s); gen. alles, als, dat. allen (ook van alle dien, van al dien);

d. b. Plur.: n.a. alle (later allen), g. alre, d. allen (ook alle, al).

§ 41. 2. Ander

Buiten de sterke flexie van het adj. vinden we ook de vorm ander in alle naamvallen (uitgenomen d. pl.); vgl. bijv. nog 's anderdaags. Met het lidwoord: de (andere), is de flexie zwak, maar men vindt ook d.a. sing. m. dander, gen. danders. Over dander: V.H. p. 468.

§ 42. 3. Een. Negheen. Eenich

a. Een (en negheen, gheen) vertonen de sterke flexie van

[p. 50]

het adjectief (§ 34): bijv. nom. fem. een (naast eene), gen. m.n. eens; fem. g.d. ere is uit eenre < enere.

De onverbogen vorm een vindt men ook in de acc. m.f. (soms dat. m.n.).

b. In de 15de e. (en sporadisch vroeger) vertoont een (naar het adj., of het pron. dese, ghene enz.) soms een vorm ene in nom. acc. neutr., nom. masc. (en zelden dat.).

Opm. 1. Reeds vroeg, enclitisch na een adj. of bijwoord, wordt één tot en: so sconen wijf (= scoon - een).

c. Voorts bestaat de een, deen (vaker dan de eene), ook in de datief; in het meervoud: die ene in verbinding met dandre.

d. Eenich (Brab. 15de e. ennich) heeft de uitgangen van het sterke adj. (§ 23); in nom. en acc. fem., in acc. masc. staat ook uitgangloos eenich, in jongere taal ook in dativo. In de 15de e. in nom. masc., nom.-acc. neutr. ook enighe.

Opm. 2. Zelfde flexie bij menich, som(ich).

Aant. Dat. 1326 van ener hofstat, Anderlecht (AEB 144).
Over het ontstaan van geen uit negeen (engeen) na -n of -m, zie Overdiep § 62: datmen gene porte sloet; hem ware gene dinc so goet.
Opm. 1. Vele voorbb. Mnl.W. 2, 532.Vgl. C.B. van Haeringen N. Tg. 47. 1954. 71 vv., en J. van den Bosch ald. 166 v. voor een mogelijke uitspraak / ən / in proclisis: en stic, en swaer slach, en ridder (c. 1350), waarbij nog: Mechelen 1287 en stucke (Med V A 1942, 133, Laken 1297 op en hofstaet (AOO Brussel B 1455), 's-Hertogenbosch 1369 en huys (Brab. 488) (vgl. G. Kloeke, Kamper Spreekwoorden, 1959, XXVI). Brussel 1381 dat en yegelijc ... sculdich is (Martens p. 71), Diest 1488 op en witten donresdaghe (Brab. 342).
d. Opgestapelde flexie in Brugge 14. 3. 1279 in eregher manieren = eneregher (RA Brugge, Blauw 1753), Gent 6. 10. 1298 id. (Vad. Mus. 5, 291).

§ 43. 4. Elc, sulc

a. Elc is de gewone vorm, daarnaast sporadisch elec, eelc, in het N.-O. illick.

Andere pronomina: ieghewelc, ieghelijc, eckerlijc, elkermanlijc, elkermalc.

De flexie is als die van een (§ 55 a b); reeds in de 13de e. komt vaak elkes, elcs voor.

[p. 51]

o. Sulc is Westmnl., selc Brabants, sulch (sullich) Limburgs; daarnaast suilc (W.vl.), suelc, soelc, solc.

Sulc betekent ook ‘menig, de een, de ander’. De flexie is die van elc en een (vgl. selcstont, selctijt ‘soms’). In de 15de e. duikt sulcs op (in het N.-O. sulkes). In plur. n. acc. selke en selc.

Uit sulc een is een vorm sulken ontstaan die in de 15de eeuw zowel in meervoud als in enkelvoud verder ongeflecteerd blijft: sulcken daet, alsulken coeplude.

Aant. a. Franck § 226 vermeldt een jonger elker (uit elc hare). Neutr. elcx: Brabant 1476 van elkcx (Pr. Br. 4).
b. Antwerpen en Mechelen schijnen een menggebied van sulc- (solc-) en selc-vormen te zijn.
Sulken (vgl. ook § 42 Opm. 1, N. Tg. 47. 72 o.m. enen alten vasten casteel): Mar. v. Nieum. 142 sulcken woorden, 151 alsulcken woorden; Brussel 1441 op alsulken boeten (CRH CXII. 149), 1436 alsulken coeplude (ib. 93), Mechelen 1451 alsulken lakenen (Brab. 696); 1476 sulcken heeren npl. (Pr. Br. 10), sulcken daet te doen (147), sulcken gelt asg. (152), sulcken valschers te vangen (155), enz.

§ 44. 5. Ieman, nieman; iet, niet

Ieman (< ie = veralgemenend, en man) of iemen: gen. -s, dat. -e (ook acc., of beide onverbogen). Ook iemand. Iemene is ook nom. Idem voor nieman (zelden acc. niemanden).

Iet, ietwat, niet, niewet (iewent, niewent): gen. -s, dat. -e.

Aant. Nom.: Middelburg 1254: niemene ne moet (OMO 3, 51); Brugge 1282 dat iemene wilde ... (Drap I 380.6; nog 459.24; 363.6; 380. 6); 1325 hiemene (Memoriaal 4, 5);
acc.: Brabant 1476 men ... niemende in recht en ontfanckt, yemenden daigen, niemenden te verongelijcken (Pr. Br. 8, 6, 15 enz.).

§ 45. 6. Selve

Het woord heeft in sing. en pl.: nom. selve, gen. selfs, d. selven, acc. selven (neutr. selve).

Men vindt ook: nom.: self (jonger), selver (jong en oostelijk), selven (m.f., jong); gen.: selven (na pronomina), selve (zelden); dat. acc.: selve (en selver, vgl. nom.).

Na het lidwoord: deselve, flexie van het adjectief (§ 23). In gen. reeds des selve (jong en zeldz.: des selvens).

Aant. Selver: reeds a. 1320 Venlo § 72.