Middelnederlandse spraakkunst. Deel I. Vormleer

[p. 8]

Hoofdstuk II. Het substantief

§ 9. 1. Een groep substantieven vertonen in de flexieuitgangen een vocaal (bijv. bij mannel.-onz. woorden: dat. sing. den worme, nom. pl. de worme ‘wormen’; bij vrouwel. woorden: dat. sing. wel eens -e: met crachte, nom. pl. gewoon -e: de dade): men kan hier spreken van een vocalische flexie of flexie I.

2. Een andere groep substantieven vertonen in de flexieuitgangen n (gen. sing. man. des cnapen, nom. pl. de cnapen; gen. sing. vrouw. der sielen, nom. pl. de sielen): men kan hier spreken van een consonantische flexie of flexie II.

Naar het voorbeeld van Jakob Grimm (1819) noemt men de vocalische flexie ook wel sterk, de consonantische daarentegen ook wel zwak.

In het algemeen behoren tot flexie I de substantieven die op een consonant uitgaan (wolf, worm, dach, jaer, scip; daet, cracht, bank); tot flexie II die welke op -e uitgaan (siele, tonge, beke).

Aant. Voor het historisch-germanistisch verband, zie Schönfeld §§ 95-107 - Een volledige, volkomen genuanceerde beschrijving van het mnl. ontbreekt nog.

Flexie I

Men onderscheidt er: 1^o mannelijke en onzijdige substantieven; 2^o vrouwelijke substantieven.

§ 10. 1. Mannelijke en onzijdige substantieven.

a.		Sing.	Plur.
	NA	worm	worme
	G	worms	worme
	D	worme	wormen

[p. 9]

b.	Naar dit paradigma flecteren bijv.:

A. Masculina

1. arm, avont, baert, berch, biscop, boc, boem, dach, danc, dief, dienst, doern, droem, eet ‘eed’, boemgaert (wijngaert), geest, god, hals, havec, helm, helt, hengst, herfst, hof, hont, keer, kelc, knecht, kus, maech ‘verwante’, moet, mont, muer, nap, nijt, oem, paeus, pat ‘weg’, proefst ‘proost’, raet, ram, rinc, roof, scalc ‘knecht’, scat, scoe ‘schoen’, sin, slaep, snee ‘sneeuw’, spronc, staf, steen, stier, stoel, storm, strijt, stroem, tins ‘tijns, rente’, tor ‘toren’, troest, tuun, veinoot ‘vennoot’, visch, vloec, vos, wech, welp, wert ‘waard’, wint, wijch ‘strijd’, wijn;

appel, aern ‘arend’, balch, brief, disch, dorst, dronc, gast, korf, liede (plurale tantum), ploech, rooc, saerc ‘zerk’, scacht, scilt, smooc, stang, stanc, stoop, strenc, swaen, tant, traen, vanc, weder ‘ram’, worm, worp;

2. nomina op -el, -em, -en, -er:

duvel, engel, hagel, hemel, nagel, segel, vogel, adem, vadem; degen ‘jongeling’, drochten ‘heer’, morgen, regen, segen, wagen; acker, ever, hamer, honger, lachter ‘laster’, somer, vinger, winter, keiser, meester, priester;

3. namen op -ing, -ling, -do(e)m: jongelinc, coninc, rijcdom enz.;

4. namen aan het Romaans ontleend: amijs ‘vriend’, peis, prijs, baroen, officier, serjant, cardinael, enz.;

5. vele persoonsnamen op -ere en -are, -eere (reeds in de 14de eeuw ook zonder slot-e): bringhere, jaghere, rechtere, riddere, scrivere; clusenare, loghenare, molenare, mordenare, predicare, enz.;

6. zaaknamen op -re: kelre ‘kelder’, solre.

B. Neutra.

1. aer ‘korenaar’¹, been, berd ‘plank’, blat, broot, dach-

1 Of fem.? Vgl. T.L.J. § 104.

[p. 10]

want, dal, deel, dier, dinc, gat, goet, gout, graf, gras, haer, hof, hol, honig, horn, hout, hovet, huus, joc, jonc, caf, calf, kint, cleet, corn, cruut, lam, lant, leet, licht, lier ‘wang’, liet, lijc, lof, loon, mele, ors ‘paard’, paert, pont, rat ‘rad’, recht, rijs ‘takje’, scaep, scijn, scip, seel ‘touw’, seer, seil, smere, spor ‘spoor’, stof, strael, stric, stroe, swaert, sweet, swijn, telch, vat, vel, velt, vier, vleesch, volc, was, werc, wicht ‘wezen’, wijf, wort; ghebet, ghebot, ghebrec, gheluut, ghemet ‘landmaat’, gherec ‘orde’, ghesanc, ghemac, ghelach, enz.;

2. nomina op -el, -en, -er: exempel, mirakel, suvel; becken, laken, teken, verken, wapen; buender (buenre), clooster, koper, leger, outer, silver, voeder, weder, wonder;

3. de deminutieven: vogelijn, vogelkijn;

4. enkele woorden op -e (welke vocaal in de 14de eeuw al begint te verdwijnen): aensichte, armoede, beelde, ellende, gesinde, here, cruce, conne ‘kunne, geslacht’, waaronder vrouwelijk zijn geworden en daardoor ook tot flexie II (§ 17) gaan behoren: antwoorde, beelde, ellende, kinne, ‘kin’ (ook mannel.), cruce, cudde, conne, orconde, orloghe, scade ‘schaduw’; - woorden op -scap: ridderscap, orcon(d)scap; - leenwoorden: legioen, pawelioen, serpent.

§ 11. Bespreking.

α. Wanneer een korte vocaal in open syllabe komt te staan, wordt hij gerekt: des daghes, den hove, die stave, en blijft zo ook na het uitvallen (syncope) van de e (bijv. in de genitief): des daechs, des weechs. Toch komen, onder invloed van de nom.-acc., korte vocalen ook voor: smets, gods, biscops.

β. Groot is het aantal der onzijdige afleidingen op -scap; hiernaast bestaan ook vrouwelijke afleidingen (§ 13). De neutra hebben veelal concrete, de feminina abstracte betekenis. Naast -scap, dat voornamelijk in Brabant en Limburg voorkomt¹, bestaat -scep (en -scip) dat men in Vlaanderen,

1 Het valt te vergelijken met ohd. -scaf en mag wel als een oostelijke, Frankische vorm gelden tegenover -scip.

[p. 11]

Zeeland en Holland aantreft, zelfs in het Antwerpse¹.

De flexie is:

NA	-scep,	(-scip)		Brab.	-scap
G	-sceps,	(-scips),	-scaps	Brab.	-scaeps
D	-scepe			Brab.	-scape

Opm. 1. In het Z.-W. van Vlaanderen: -sceip; jongere vormen: -sceep, -scap (dat.) en -scippe, -scappe.

γ. gen. sing. 1. Eensyllabische woorden hebben nog wel eens -es: eedes, daghes, godes (ritme in verzen, kanselarijtaal).

2. In woorden op -s is deze klank met de uitgang -(e)s versmolten: des visch, vos, paeus, cruus, vonnis. See heeft een gen. sewes.

Opm. 2. Bij woorden op -st verdwijnt soms de -s: des gheest (naast gheestes), herfst, proefst, dienst, enz.

Opm. 3. Ook bij vooropgeplaatste genitief: na Antkerst doet, des coninc cnapen, des biscop volc (het geldt hier titels).

Opm. 4. Slechts bij hoge uitzondering leest men in latere werken of afschriften een gen. op -en: des knechten, des serpenten, wiven, martelaren.

δ. dat. sing. Van see is de dat. sewe. Al vroeg en vaak komen vormen ook zonder -e voor, zowel bij tweesyllabische woorden: coninc, bisscop, serjant, als bij eensyllabische: oom, hont. Toch leest men ook vogle, vinghre, en de datiefvorm God, terwijl Gode ook acc. is. Huus is een oude datiefvorm zonder e.

§ 12. α. nom. acc. plur. Gewoon zijn meervoudsvormen als lepele, sadele, lakene, beckene; er komen ook vormen voor met syncope van -e-: vingre, vogle, voelne ‘veulens’. In Vlaanderen treft men reeds in het begin der 14de eeuw vormen op -en aan: lakenen, apostelen (na r vindt men s: ha-

1 Dit -scep, -scip is dan kustmnl. (vgl. os. lantscepi, gibodscipi, d.i. uit -scapi).

[p. 12]

mers); in Brabant en in Limburg reeds in de tweede helft der 14de e. tegenover een meerderheid op -e, ook vormen soms met apocope: appel, ketel, wagen, vaker met -en: beytelen, scotelen, oercussenen (waarnaast soms -s: breydels, hamers).

β. Van de nomina op -ere komt een oude pluralisvorm op -e nog wel voor (Brabant en Limburg tot in de 15de e.: richtere, vercopere, in de gen. soms met apocope van -e: ter segger taxacien, vander zieder assisen).

Zeer gewoon zijn pluralisvormen op -s en -n: ridders, rechteren. Vanaf de 13de e. in W.-Vl. uitsluitend -s; in O.-Vl. veel vaker -s dan -n; idem in Holland eind 14de e.; in Antwerpen tot begin 14de e. -e, -en, daarna ook en opkomen van -s dat overheersend wordt; in Brabant begin 14de e. komt naast vaker -n de uitgang -s vroeg op, in de tweede helft is -s flink aan de winnende hand om in de 15de e. sterk overheersend te worden; in Limburg treft men hier en daar -n en -s aan, terwijl vormen met en zonder -e er gewoon zijn.

γ. Van al de overige nomina (over het type pl. scaep en calver, zie even verder) worden meervouden op -en: daghen, wolven, voglen, husen, vaten, woorden enz. eerst in de 15de eeuw talrijk, hoewel spelvormen op -e toen nog wel meer voorkomen. Die n kan van flexie II herkomstig zijn (§ 15) of, via de accusatief, een uitbreiding van de dat. pl. Hij wordt voor het eerst aan het eind der 13de e. in W.-Vl. aangetroffen, in de tweede helft der 14de e. sporadisch in Brabant, ook in het Gelders bij woorden op -ing en bij andere, meest in de acc. Van scoe ‘schoen’ luidt de pluralis al heel vroeg scoen, van tee ‘teen’: teen, ree: reen, die ‘dij’: dien, knie: knien. Van pl. mudde, jaerghetide komen reeds in de 13de e. in Brabant meervouden op n voor. Eveneens reeds in de 13de e., in West-Vlaanderen en Zeeland, treft men een plur. lieden aan, waarnaast in Brab. liede, in de 15de e. (coop)lude; in Holland reeds in de 14de e. luden.

De diminutieven op -kin, -ken hebben eveneens een meervoud op -e (soms -en en, in de tweede helft der 15de e., -s):

[p. 13]

maelslotkine, leukene ‘leeuwtjes, een munt’, camerkene, tonnekens; vrij laat is vogelkijns, scaepkijns.

δ. Een meervoud op -s hebben: 1. woorden op -el, -en, -er (vgl. β): duvels, vogels, dekens, tekens, cloosters; 2. vreemde namen: Templiers; provisoers; wardeins, ballius, pelgrims; - 3. eigen woorden als rams, stiers, zacs, ooms, knechts, pits ‘putten’, stix ‘stukken’, bancx, hulcs, wijfs. Het komt voornamelijk in Westvl. en Holl. documenten, reeds in de 13de e., voor en bij groep 1 eerst laat en zelden (vnl. Brab. en Holl.).

Opm. 1. Sommige vreemde woorden op -oen (baroen, scorpioen, glottoen, campioen, pawelioen), op -ijn (Sarrasijn, Barbarien), voorts serjant, truwant, persoen (vooral in Vl. ridderromans), woorden op -el: vogel, ook steen, oom, knecht, gebuer, boom, gast, traen, swaen, coninc, Vlaminc, pelgrim en enkele andere, blijven in het meervoud wel eens onveranderd.

ε. Voor de nom.-acc. plur. van enkele onzijdige woorden valt nog op te merken, dat buiten de zeer gewone meervouden op -e ook, in mindere mate, vormen voorkomen: 1. zonder -e; 2. op -er (-ere, -re).

1. plur. zonder -e hebben: a. in oudere teksten, nomina met een lange syllabe¹: aer, been, bort, broot, deel, dinc, dier, haer, huus, jaer, jonc, kint, cleet, lant, licht, lier, ors, paer, paert, pont, scaep, scijn, seel, seil, strael, swaert, swijn, vel, wijf, wort ‘woord’ (en enkele andere) (soms ook in de gen.);

b. een paar maal in tamelijk jongere afschriften: exempel, gordel, wonder, wapen en dgl. en deminutieven op -kijn, -ken.

2. plur. op -er (ook in gen.): eier, hoener, loover, runder; voorts (naast -e): been, berd, blat, doek, gat, calf, kind, cleed, cruut, lam, rad, rijs, spaen, telch, wicht.

Opm. 2. Van een pluralisvorm bijv. calvere, cledere schijnen meer vindplaatsen in Brabant en verder oostwaarts voor te komen dan in Vlaanderen. De vormen op

1 D.w.z. met een korte vocaal + twee consonanten, of met een lange vocaal.

[p. 14]

-er treft men aan in de 13de e. en later; reeds vroeg in Vlaanderen leest men ook -ers, -eren, doch (ook elders) in geringer aantal dan -er of -ere. Naast hoener is veel gewoner hoenre. Jong zijn vormen met epenthetische d: beendre, hoendre (Klankl. § 115 d).

Aant. § 11. β. Over -scap: Franck, § 186; Heeroma, p. 28; Jacobs, Mvl. § 127 en Wvl. p. 282; invloed uit het Oosten: vgl. Chr. Sarauw, Nedertysk (Kopenhagen, 1926), p. 25.

Opm. 2. De -s verdwijnt ook elders dan na -st: Geeraardsbergen 1443 van sambacht weghen (Drap. II 661. 9), Brugge 1372 in sambacht bederve (I 588. 24), c. 1330 sijns wijf (Memoriaal 3).
Opm. 3. Wel een korte vorm naar analogie van een constructie als des coninc Philips van Vrancrike (Velthem, Sp. H. 4, 2, 49); des coninc Edewards doet (ib. 5, 26 caput); subst. wordt adj.: Stoett § 25.

dat. sing. Vierlettergrepige vormen op -e: Ieper 1325 van den paerdekine, van enen husekine (Ieper II 481. 22; 496. 10); Asse 1298 enen Gillikiine, ere Edelkenne, Heinekenne (Mnl. Lb. p. 218 v.), Merchtem 1341 den bemdekenne (AOO Brussel ChSJ 39), Brussel 1321 vanden lindekene (Brab. 161), Mechelen 1322 van den cleynen stratekene, 1361 van den scildekene, 1435 vanden molekene (Brab. 736, 676, 692), Diest 1390 vanden roedekene (ib. 323), Tienen 1370 vanden cleynen beempdekenne) (ib. 781). Maar Limburg 1286 ten boemken wert (Oudenbiezen p. 67).
Eenlettergrepige vormen zonder -e: Gelders 1312 dach (Tille § 236; § 250: 1339-); Leiden (L. Stadsr.) 1391 raed (p. 16), wijn (30), brief (35), in den jaer (3) en pass.; 1326 in den jaer Anderlecht (AEB 144), Tienen 1370 knecht (Brab. 783); vgl. Erps 1301 bi wiisdoem (AEB 5578. 473. 480).

acc. sing. Kortrijk 1348 een lakene, dit lakene (Drap. I 655. 18. 24), Gent 1314 int vorseide jaere (CRH CXVI. 249); - Brussel 1350 den strome greven (Martens p. 75), Herkenrode 1379 dat hoye leverde (Moors 59. 28), Brussel 1381 geset een dachmale lants (Martens p. 71), Brabant 1389 houden den steenwege (G.E. n^o 15), elken zacke (57), nam enen steene (226), dat dorpe ontfaen (488), Brussel 1393 sinen goede opdragen (Martens p. 45), Maaseik 1398 den kampe (Moors 120. 13), Mechelen 1467 wij onsen eede gedaen (Brab. 731), Leuven 1465 elcken berdde hebben (Brab. 613); - na voorzetsel: Brab. 1348 in 't jare, 1377 in 't jaere (Martens p. 92, 83), Hoeselt 1399 bij dat dorpe (Moors 63. 10), Petersem 1367 doer dat bruke (131, 18), Brussel 1374-15de e. op 't ambachte (CRH CXII. 31).
Vermoedelijk kunnen die acc.-vormen als hypercorrect beschouwd worden tegenover de apocope van de datief-e (Klankl. § 99), bij samenval van beide casus. Ook enkele gevallen in het Gelders (brieve: Tille

[p. 15]

§ 234). Zie voorts Veld. I p. 52, p. 70; ook nog Franck §§ 174 A. 4, 178A. 1 en 180, die nominatief-vormen op -e vermeldt (dienste, stiere, vissche enz.) waarbij vgl. Herkenrode 1384 dat enich houte ute spronghe (Moors 61. 39), Brussel 1385-15e e. alsulken stote opghestaen was (CRH CXII. 45), Brab. 1389 dat d'arme dorpe leven mach (G.E. n^o 343), Brussel 1393 so waert dit corne (Usuriers n^o 15).

§ 12. α. Plur. vogele in het oudere Limb.: Veld. I 266; - Ieper 1325 wapene acc. (II 489. 17), scutelen, lepelen acc. (28), voederen d. (535 pass.), ouder naghelen gen. (540. 16), lakenen acc. (540. 19), de gherrendele acc. ‘grendels’ (544. 1), bondele acc. (552. 32); - Aardenburg 1311 beckine, wappine acc. (Wijffels 52); Oostende 1403 bakine ‘bakens’, lakene (Dept 200 v., 203); - Brabant 1476 die leederen ‘ladders’ oft hameren (Pr. Br. 144), wapene (apl., 149); opte scouweren ‘schouders’ (200), ezelen (211), enz.
Plur. appel, ketel enz. in G.E. (a. 1389) n^o 13, 453, 543, 579; Moors 59. 25 (trekel); plur. -s: Mechelen 1361 hamers (Brab. 679), 1393 breydels (683); Ieper 1325 hamers d. (II 540. 19), ankers d. (542. 17), ysers d. (548. 5); plur. -en: Leuven 1371 lakenen (Brab. 545), Mechelen 1361 beytelen (679).

β. Gen. pl. portere te Middelburg 1254 (OMO n^o 3, r. 25), rigtere: Antwerpen 1292 (Mnl. Lb. p. 236), der richteres (s in blekere inkt bijgeschreven!) Kortenberg bij Leuven 1267 (OMO 18, 8), Heers 1380 vercopere acc. (Moors 49. 9. 10), Zoutleeuw 14de e. ter segger taxacien (Brab. 869, nog 823, 829), Leuven 1348 zieder (ib. 539 v.), Diest 1448 verwer gen. (ib. 337; 339).
Over apocope, zie ook V.H. § 261.
W.-Vl.: Drap., Ieper, Memoriaal, Wijffels (Aardenburg), te Aardenburg 1350 1 × makelaren, poortere Drap. I 55. 3; Dept (Oostende, 1403); - O.-Vl.: Veete, Gentse Stadsfin., Drap.; - Holland: L. Stadsr.; Antwerpen: volgens een verhandeling van Mej. G. Dyckmans (Univ. Brussel; uit te geven door de Kon. Vl. Acad. T. & L.) en Brab.; Mechelen: verhandeling Un. Br. Mej. H. Rombaut; voorts: Brab., Favresse in CRH (XCV, CX en v.v.), G.E., Martens en mijn eigen notities. De taal van Hadewijch (diss. Elis. Allard 1937, § 7) vertoont steeds -n. Een onderzoek van boek II cap. 35-37, boek I en de proloog van Boendales Lekenspiegel laat zien dat de copiïst van hs E voorkeur heeft voor -s (en sullen: § 68), die van hs H en I voor -n (en selen: § 68). Voor Limburg: Moors pass.; T.L.J. § 101 (-n), Geld.: Tille § 244 (-e, in de acc. in de 15de e.: -n).
Een uitvoerige studie, met statistieken, moet nog gemaakt worden [men lette bijv. ook op samenstellingen gelijk weversambacht en weverenambacht in de 15de e. afgeschreven van teksten uit de 14de e., bijv. codex n^o 1447 op het stadsarchief te Brussel]; voor Antwerpen bijv. werd opgetekend, van de woorden portere en richtere, in 19 oorkonden tussen 1276 en 1311: 10 × e, 22 × en (waaronder 12 in dativo),

[p. 16]

5 × s (waaronder 1 × in dativo).
De uitgang -s in Vlaanderen (vgl. os. en o.eng. -s) is als inguaeonisme te beschouwen; in Brabant staan we voor Vlaamse expansie: of die bevorderd is door ritmische factoren (C.B. van Haeringen) is te onderzoeken in vergelijking met het type appele, hamers (boven sub α) en de diminutieven (beneden sub γ), ook in de hedendaagse dialecten.

γ. Plur op -en: herkomst uit flexie II, de zgn. zwakke: V.H. § 248, Franck § 174, 7, Overdiep § 23; door het samenvallen van dat. en acc.: de Vooys, Nederl. Spr. p. 55. - Oudste attestaties: a. mann. woorden: oork. van het Vrije van Brugge, 14-7-1279 moneken, peneghen (gen.pl.; Rijksar. bl. 6753); Ieperse stadsrek. (Ieper II), a^o 1325 stenen (579, 31), brieven (586, 6), daghen (694, 27), waghenen (736, 33, telkens acc.); Brugse lakenindustrie: 1284 peneghen (acc., Drap. I, 422, 6), 1294 honden (n. pl., 501, 24), eind 13de daghen (acc. 508, 7), 1322 commen, der apostelen (563, 22, 564, 14); Brugs Memoriaal 1323-36: capoenen, zacken, daghen (pp. 91, 107, 115); - eerst laat in Brab.: 1350 eerfghenoten nom., 1352 erflaten nom. (Martens p. 75, 97), Mechelen 1361 lieden (Brab. 676), G.E.a. 1389 steeds -e maar acc. brieven (n^o 487, 488); - Limburg: Bilzen 1360 nacomelinghen acc. (Moors 6.8), Herkenrode 1384 bomen acc. (61.36); - Holland eerste helft 15de e.: C.G.N. de Vooys en Schonfeld Nederl. Spr. p. 55.
b. onz. woorden: Memoriaal scapen (p. 63), ymeten (pass.); te Ieper 1325: lakenen 493, 28, scepen 584, 27, closteren 699, 23', paerden 764, 9, berden 866, 11, veinsteren 871, 34 (telkens acc.), kinderen 501, 20, presenten 842, 19 (nom.); te Brugge: 1303 sine cledren (nom., Drap. I, 535, 11), sheren cledren (acc. 541, 10; 552, 30), 1322 lakenen (a., 563, 22), 1329 kinderen (a., 567, 25); Diest 1389 om der sceppen wille (Brab. 332; vgl. den dorwegh van den sceppen ‘schepen’ 333 en te Leuven 1423 int sceppe te doene 554); Leuven 1372 molevaten nom. (603); Herentals 1385 ambachten nom. (Martens p. 157), G.E.a. 1389 wiven nom., woerden acc. (n^o 488); Herkenrode 1384 scapen acc., perden acc. (Moors 61. 24) (zeldz. -n in Limburg: T.L.J. 105); in het Gelders in de 15de e. (Tille § 251). Te Ieper 1327: berde 839, 20 maar acc. berden 866, 11; merkwaardig is a^o 1291, 1295 hoen, ook hoenen (acc. en nom.) in Mechelse oorkonden in MedVA 1942, 141, 143, 153; Mechelen 1361 scoene (Brab. 689).

Vocalische pluralis van scoe nog ca. 1300 in: Johannis coninc de handschoeuwmakere de bruxella (Anderlecht, AEB 76 C).

Lieden: Middelburg 1254 (OMO 3, 39, 58); Brugge 1262 (ib. 7, 8), 1264 (12); Brabant: Mnl. Lb.: ie p. 229, 237, 244; u: 224, 249; Holl.: Heeroma p. 30, 93 vv.; Kaetspel p. lxxvii. Veel materiaal in Brab.

Diminutieven: Ieper 1326 van 4 vuerine houtkine (II 537. 12), omme maelslotkine (488. 28); - Asse 1298 vercskenne (Mnl. Lb. p.

[p. 17]

217), Tienen 1359 leukene (Brab. 749), Mechelen 1361 op de camerkene (ib. 676), Leuven 1371 tijntekenen ‘tentjes’, 1425 ellekene (545, 574), Lier 1378 muddekene (Martens p. 176), Ruusbr. Geest. Tabernakel: dit sijn cleine ronde roedekene (ed. Ruusbr.-Genootschap, 1934, II, p. 181), .ij. guldene ketenkene (p. 169); L.v.J. 25 v^o 10 gesellekene; - Herkenrode 1379 crutken (Moors 59.30); - a^o 1396 van den Claykins (= een muntsoort) LSVL. 124; Mechelen 1456 kittekens (Brab. 714), 1465 tonnekens, cloetkens (715), 1496 briefkens (701), Tienen 1470 pinseelkens (765); Pr. Br. a. 1476 in den kijnderkens (139). -kijns: V.H. § 256.

δ. Plur. op -s: Jacobs Wvl. pp. 66, 108, 143. Over (inguaeoonse) oorsprong: Schönfeld p. 124 (§ 101). Echter ook te Anderlecht-Brussel: 1318 canoecs ‘kanunniken’ n. pl. (AOO, ChSJ 34). Pits Memoriaal p. 15, stix Jacobs Wvl. p. 78, Ieper, Drap., pass. Pluralia net, stic zijn zeer zeldzaam. Brugge 1273 tiene jmets lants (RA. Brugge, Vrije 37), 1382 hare ghebuers (Drap. I 602. 20), Ieper 1326 zeighelloods, ghescots (Ieper II 549. 11, 585. 15); Dendermonde 1345 cleeds (Drap. III 522. 2), Gent 1402 wijfs (ib. II 574. 22), Geraardsbergen 1443 weverswijfs (ib. II 658.23); Leiden 1391 knechtse (L. Stadsr. I 50, 351); Kortrijk 1391 van xii berts (= planken; K.Pn. no. 469).

Opm. 2: zie V.H., p. 314 vv.

ε. Plur. op -e Wvl., zonder -e nog in Limb. in de 14de e.: bv. lief, loen, onregt, orber, slot, vernoy, vers (Kern § 132; Jacobs Wvl. p. 285 v.), zeer zelden in het Gelders (Tille § 251). Een lijst van vindplaatsen bij V.H. § 253 a (zonder -e), § 255 (met -e en -er). Cleden (: gereden) Franc. 255, cleden Aardenburg 1350 (Drap. II 54. 26); berde Ieper 1325 (Ieper II 490. 13; 543. 15; 839. 11; 875. 17); hoen: zie boven: γ b; rad: Tienen 1392 raedmekere (Brab. 787), 1467 rademaker (798).

Plur. op -er(e): over de herkomst zie in de eerste plaats Schonfeld § 103, voorts Franck § 179, Kern § 133, Veld. I 266.
dat. plur.: Brugge 1323 kinder (Memoriaal p. 3, 13, 74), cleder (46, 50); - Asse 1298 acc. clieder, nom. kinder (AEB 19851),
plur. -ers, -eren: reeds Brugge 1323 kinders (Memoriaal p. 17, 86 dat., 99, 109); lammers Aardenburg 1350 (Drap. I 49. 20 dat.), Ieper 1326 (Ieper II 533. 29 acc.), clederen Brugge 1303 (Drap. I 552. 30); reeds Leuven 1334 runderen (Brab. 535); raders Leuven 1371 (547), 1372 toten berders (603). - Vgl. nog Brussel 1466 elken twist van .xxx. draedere (CRH CXI. 157).
Limburg 1280 radere acc. (Oudenbiezen p. 16).

Vormen van het type gen. des coninc, plur. pelgrim, wijngaert, vogel vindt men bij V. Helten en, in verband met de aldaar vermelde bron, zou men dienen na te gaan in welk soort handschrift (tijd en streek),

[p. 18]

in welke positie (rijm, ritme, syntactisch verband) ze voorkomen
Toch reeds met -e Limburg 1290 alle jore ‘jaren’ (Oudenbiezen p. 29, 69).

§ 13. 2. Vrouwelijke substantieven.

a.		Sing.	Plur.
	NA	daet	dade
	G	daet	dade
	D	daet	daden
b.	Naar dit paradigma flecteren:

a. aex ‘bijl’, aendacht, angst, arbeit, banc, bruut, daet, dageraet, dracht, eent (aent), geweld (gewout), gift, gloet, gracht, helft, clacht, cracht, last, list, macht, noot ‘nood’, plicht, scrift, see, slacht, spoet, sucht ‘ziekte’, teelt, vaert, verst ‘uitstel’, vracht, vuust, wacht, wand, wereld, woonst, woet ‘woede’;

b. vormen met o of umlaut: ue: bruloft, duecht, ducht ‘vrees’, geboert, gedult (gedout), (g)onst (gunst), juecht, comst, const, cust ‘keur’, nootdruft (nootdorft, -dorst), scult (schout), tocht (tucht), vlucht, vrucht (vrocht) ‘vrucht, vrees’, worst;

c. woorden op -heit: waerheit;

d. vroegere u- en cons.-stammen: doot, hant, lucht (locht), lust, vloet; borch, borst, broec, gans, geit, coe, luus, maecht, melc, muus, nacht, su ‘zeug’, vloe ‘vlo’.

§ 14. Bespreking.

gen.-dat. sing.: een oude uitgang -e vindt men nog in een uitdrukking als siere vaerde gaen ‘zijn weg voortzetten’, voorts na voorzetsels: met crachte, beclaghen van sculde, bi noede, bi nachte. In jongere tijd (14de-15de e.) leest men ook gen. en dat.-vormen op -en: in der bancken, in onser handen.

Opm. 1. Afleidingen op -scap (vgl. § 11 β):

NA	-scepe	(-scip)	Brab.	-scap
GD	-scepe(n)	(-scep, -scip)	Brab.	-scape(n)

Gen.-dat. -scap komt ook voor; n.-a. -sceep en -scape

[p. 19]

zijn zeldzaam; verbogen vormen, ook plur., op -scappe(n), -scippe(n) zijn jong. In het Gelders: dat. -scap en -scappen.

Opm. 2. In de 15de e. leest men soms ook een gen. op -s: der bruuts.

Opm. 3. Nomina op -heit vertonen vaak een nom. -acc. op -hede, -heide, een gen.-dat. op -heiden, -heden. nom.-acc. plur. Vormen op -e zijn gewoon en komen in de 15de nog voor; in deze tijd echter leest men ook vormen op -en: daden, dienstmagheden.

Opm. 4. Een vorm meegd, meechden ‘maagden’ is oostelijk mnl.

Opm. 5. Sommige nomina zijn masculina geworden, waaronder de bekendste: arbeit, list, lust, lucht, cust, tijt, vloet, banck, daet, werelt; ook namen op -heit: sinen barmherticheit (15de e.); ook wel tot neutra: dat borch, misdaet, graft, enz.

Aant. Gen. op -e: Anderlecht c. 1300 een dachwant hofstade (AEB 76, 11), vgl. een dachwant hofstaest (d.i. masc. geworden), 1326 van enen dachwande hofstade, en dachwant hoefstade (AEB 144, f. 4 r^o), vgl. Brussel 1365 een half dachwant hofsteden (AOO, H 10 n^o 12, f. 1 r^o); - in al der werelde hoeken (Lsp. III 26. 43).

Opm. 2: der bruuts enz. V.H. blz. 352 (volgens de Vooys Ned. Spr. § 24 geen overblijfsel uit het os. en ondfr. maar veeleer als schrijftaalvormen te beschouwen).

Opm. 3: over de namen op -heit zie V. Helten in Ts. 2, 39; 20, 302; voorts Veld. I 266; Vondel's Taal § 65 Opm. 1; Mnl. Spr. p. 351; Tille § 267; -heide in 't Geld. (Tille § 271 b) meest zonder -e(n).
Plur. op -e: bijv. Brabants 1389 in G.E. dachvaerde (n^o 245), muse (469), ganse (150, 231, 572), grechte (242), hande (363); Leuven 1427 ganse (Brab. 609).
Plur. op -en: 1254 mesdaden te Middelburg (OMO 3, 15); dienstmagheden (Mnl. Lb. p. 274 = Amsterdam a. 1413); Mechelen 1304, 1330 der 11.000 maghede daghe (Brab. 660, 670), 1348 der 11.000 megheden (673), 1390 maechden (683).

[p. 20]

Sommige vormen hebben al in de 13de e., in nom.-acc. sing., -e (invloed van de gen.-dat. of suffixsubstitutie: -te voor -t): biechte, ghichte (ghifte), gheboerte, verste. Andere nemen in de 15de e. een -e aan (wel hypercorrecte grafieën, als de auslaut -e geapocopeerd wordt: reeds tweede helft der 14de e., vooral Holl. maar ook Brab.): dade, gloede, vaerde, aexe; ook de stroomnaam Schelde: Schelt. Een onderzoek (geografisch, chronologisch, stilistisch) hierover en over de genuswisseling is gewenst.
Naar aanleiding van deze opmerking over genuswisseling moge hier enig gedateerd en gelocaliseerd materiaal volgen:
fem.: voorzetsel + lidw.: uter mont Ferg. 184; Duisburg 1. 10 1325 in der jare ons heren (AEB 6442), Kraainem 21.10.1296 in der jare (AOO H 268), Zandhoven 1350 in der jare (Martens p. 265), Halen 1373 van eenre brive (Moors 59. 55), Leuven 1334 in die jare (Brab. 533), Brugge 1282 buten der schependoeme (Drap. I 383. 26), Woluwe 1394 bi derselver eet (Martens p. 141), Brussel 1452 mits der bystant (Mnl. Lb. p. 224), Brabant 1393 in 't einde van der winter (Usuriers 20), Mechelen 1295 huut deser vornomder erve, 1291 van deser erven (Med VA 1942, 153, 140), Gent 1406 van der date (CRH CXVI. 264); voorz. + adj. (ook elk, zulk): Oudenaarde 1387 van elker waghen (Drap. I 294. 29), ute elker waghen (295. 1), Antwerpen 1309 telker kersavonde (Med VA 1933, n^o 23), Diest 1333 van elker lakene (ib. 1906, 691), Brugge 1288 bi alswilker kuere (Drap. I 367. 4), vgl. Franciscus 5970 ganc in goeder vrede, 7430 tsire eerster omoede, 8134 met so groter wille; - gen. en datief functie: Diest 1444 eenre nuwer ploech (Brab. 373; vgl. Ferguut 364, 377); Gent 1306 dat Hu ontfaerme der jammerliker mort (Veete 670,33), Brabant 1389 bedwanc sinre eet (G.E. n^o 58), bi huere eet (n^o 16), cracht der eet (n^o 206); vgl. Gent 1324 van I paerde die ic huerde (CRH CXVI. 254); 1325 van ene paerde te inesene die verhaert was (Ieper II 530.5) Kortrijk 1427 erve dat (K.Pn. no 565) = 1424 van eenre erve die (580).
masc.: 1326 in den vouchbanc (Ieper II. 883. 8), Brussel 7. 9. 1308 in haluen spelmaende (AOO B 1276. 2), Brussel 1295 in aluen spelmaende (ib. B 203 f. 22 r^o), Brussel 1385 in den welken prochie (sing., ib. H 1063), Antwerpen 1309 telken sente jans misse (Med VA 1933, n^o 23), Herkenrode 1386 enen calf gheven (Moors 61. 22), Gent 1324 van den grachte, ten fabrike (CRH CXVI. 250, 254), Gent 1406 elken wet doende (ib. 264); - vgl. Esmoreit 77 dat jonghelinc en Veld. I 268; - Aardenburg 1310 van den wanconste (Wijffels 51).
In jongere taal (teksten der 15de e.) is het echter de vraag of genuswisseling in het spel is dan wel mislukte archaïserende flexie, bijv. Pr. Br. 1476 in desen misdaet (155), dair sulcken valschen munte gemaict wort (156).

[p. 21]

Flexie II.

Men onderscheidt er: 1. mannelijke en onzijdige nomina, die in de gen. sing. -n hebben; 2. vrouwelijke nomina die in de gen.-dat. sing. -n hebben. Al deze nomina gaan uit op -e, in het meervoud op -en.

§ 15. 1. Mannelijke en onzijdige substantieven.

a.		Sing.	Plur.
	NA	cnape	cnapen
	G	cnapen	cnapen
	D	cnape	cnapen
b.	Naar dit paradigma flecteren bijv.:

A. Masculina.

1. ape, are ‘arend’, bake, ‘ham’, balke, bere, bode, boge, borne ‘water’, brame, brudegome, dore ‘dwaas’, drake, dume, erve ‘erfgenaam’, erf(ge)name, galge, gegade ‘genoot’, geloove, geselle, getughe, grave, hake, hane, hase, here, hertoghe, hope ‘verwachting’, jode, kempe, koecke, craghe ‘keel’, leewe, lichame, mage ‘lichaamsdeel’, mane, mensche, mombore ‘voogd’, name, navele, necke, neve, odevare, osse, pauwe, rese ‘reus’, rieme, rogge, rocke ‘spinrokken’, rouwe, scade ‘nadeel’, scheme ‘schaduw’, scoutete, smake, sterre, valke, vane, vorste, vorsate, wedersake ‘tegenstander’, wille, wolke, wuwe;

2. romaanse woorden: hermite, juge, pape, prinche, prophete.

B. Neutra.

1. herte, oge, ore (die zeer vaak ook naar de vrouwelijke nomina gaan, § 17); voorts orloghe, mere, spere (echter met gen. op -s);

2. aensichte, antwoorde, armoede, bedde, beelde, elende, ende, erve ‘erfenis, grond’, gesinne, here ‘leger’, hooi, kin, cleinode, cruce, kunne, kudde, mudde, net, orconde, orloghe, rike, stuck (stucke, Vl. stic), wedde;

[p. 22]

3. woorden op -nisse: betekenisse, kennisse, vonnisse;

4. afleidingen van -heid, nl. -heide: scoenheide, waerheide;

5. nomina op -e met een prefix ghe-: gherechte, ghelucke, gheslachte.

§ 16. Bespreking.

In de neutra 2 en 5 hebben de nomina (vanouds oudwestgerm. sterke ja-stammen) een gen. op -s en in oude teksten een pluralis op -e (bijv. mudde, stucke); in 3 en 4 gaan ze ook naar de feminina, § 17.

In de 15de eeuw verdwijnt bij vele woorden de slot -e: heer, graef, paep, mensch. Put en rug komen reeds in de 13de eeuw zonder e voor: ze horen dan tot flexie I of II al naar gelang ze consonantisch of vocalisch uitgaan. Her voor eigennamen heeft al heel vroeg geen -e meer. Leeu en paeu zijn in de 14de e. ook sterk geworden.

gen. sing. a. bij een titel gevolgd van een eigennaam neemt deze laatste vaak alleen het teken van de gen. aan: grave Arnouts sone;

b. zeer laat, meestal in de 15de e., vindt men een gen. op -s: sijns heers, des haens (soms uit rijmnood: neefs, greefs); zeer zelden een dubbele gen.: sijns bodens. Zeer oud is nog een zeldzame gen. des seges, des vreeds. Steeds leest men des soons (soms des soon).

Opm. 1. Rogge heeft in Brab. oorkonden, reeds in de 13de e., steeds rogs (rogds, rogx).

Opm. 2. Here is voor eigennamen in de gen. her (her Stevens), meest ser (<'s her): ser Stevens, enz.

dat.-acc. sing. Uiterst zelden vindt men hier -en: minen ghesellen; zeer vaak heren, en in Limburg: herten.

nom.-acc. plur. Zelden vindt men -e: mensche, bode, gheselle. Naast sonen is nog de oude plur. sone; solre heeft vaak een plur. solres (ook de vorm solder komt voor). Scoe, tee ‘teen’, die ‘dij’, knie, ree hebben in het meerv. scoen, teen, dien, knien, reen. Woorden als vorder, mombaer die hun slot-e verliezen, kunnen ook plur. op -s hebben.

[p. 23]

Opm. 3. Verscheidene nomina op -e zijn vrouwelijk geworden: balke, beke, bete, blixeme, boge, galge, gore, grepe, hage, hate, hoghe ‘vreuge’, craghe, core ‘keur’, maghe, mane, name, navele, necke, nese ‘neus’, rieme, roke, sale (sele), scade, scheme ‘schaduw’, scote, sede, seghe, smake, snede, steke, sterre, toghe ‘teug’, vane, vrede, wille, wolke.

Aant. b: zonder -e: soen in Geld. reeds 1318 (Tille § 272), Limb. (Kern § 139); begin 14de eeuw mombaer.
gen.: des soon: zie de plaatsen bij V.H. p. 337 en vgl. Franck § 172 A. 2 (uitgespaarde flexie? Bijv. Mart. 3, 448, has C Des godszoene [menschelicheit], hs D des gods sone m.; Rijmb. 25644 A tsmenschen sone teken, D smenscen sone t., maar B smenscen soens t., C smenscen suens t. Nader te onderzoeken).
sijns heers enz.: vgl. V.H. § 282 en Brugge 1289 met scoutetens knapen (Drap. I 494. 18); Hamondt 1360 ghesellinne herens Didderics (Moors 39. 3. 6); Tongeren 1398 in ons ouders scoutets hant (Moors 152. 8).
Plur. Vormen met -e in Drap., Ieper (dus W.-Vl.), bijv. nog Aardenburg 1310 van der cnape voedersele (Wijffels 30) zijn te onderzoeken in verband met de slot-n in 't Wvl. (Klankl. § 105).
Nom. hare sonen in orig. oork. 24-3-1303 van Alsemberg bij Brussel (AEB. 5578); voor de vocalische plur. scoe, vgl. § 12γ Aant.

Opm. 1. Bijv. Ieper 1326 1 vierendeel rugghen, van ere raziere rugghen (Ieper II 607. 25; 551. 9); Tongeren 1396 dat vaet rogghen (Moors 150. 23); Zoutleeuw 14de e. 19 mudde rogghen (Brab. 869), maar in Brab. oorkonden: Erps 13. 4. 1294 .ii. mudde rocs (AEB 5577. 419), Leuven 1491 45 mud rox (Brab. 619), Diest 1379 4 halster rogs (ib. 368), Tongerlo 1374 een sister rogs, dit sister rogghen (Martens p. 267); Antwerpen 1425; 18 muddekene rox (Brab. 53), Breda 1338 een lopen roghs (117).

Opm. 3. Name is bijv, al vrouwelijk in 1260 te Saaftinge (OMO, 4. 15).

§ 17. 2. Vrouwelijke substantieven.

N.B. In onderstaand paradigma is siele een oorspronkelijke oudgerm. ō-stam, tonge een n-stam.

a.		Sing.	Plur.
	NA	siele, tonge	sielen, tongen
	G	siele(n), tonge(n)	sielen, tongen
	D	siele(n), tonge(n)	sielen, tongen

[p. 24]

b.	Naar dit paradigma flecteren:

1. ö- (en jō-)stammen:

a. bede, boete, brake, brugghe, erde, ere, ghenade, gerde ‘tak, roede’, gerste, have, helle, hitte, hoede, hulpe, hure, claghe, crebbe, mate, miede ‘loon’, minne, nichte, pine, rouwe, side, sake, smarte, sonde, sorge, spise, tale, trouwe, veede, vreese, vroude ‘vreugd’, vrome, wile, woestine, wolle, - adere, havene, redene, scotele, scoudere, vedere, wortele;

b. evene ‘haver’, camere, cokene, crone, mettene, molene, strate; kemenade ‘woonvertrek’, maniere, noene, plaetse; abdisse, meesterse, draperie, costrie, voghedie, avonture, nature (alle ontleend);

c. namen op -inge: maninge, woeninge, - op -inne: coninghinne, - op -nesse: kennesse, - op -te: biechte, ghemeente, ghifte, siecte;

d. aansluitend, oude formaties op -î: diepe, goede, hulde, coude, meneghe ‘menigte’, oude ‘ouderdom’, were.

2. n-stammen: assce, bloeme, dierne, ‘deerne’, duve, linde, quene ‘vrouw’, scale, sonne, vrouwe, weduwe, wonde; kerke, munte, plante.

3. de feminina geworden masculina: balke, beke, bete, blixeme, boge, galge, gore, grepe, hage, hate, hoghe ‘vreugde’, craghe, core ‘keur’, maghe, mane, name, navele, necke, nese ‘neus’, rieme, roke, sale (sele), scade, scheme ‘schaduw’, scote, sede, seghe, smake, snede, steke, sterre, toghe ‘teug’, vane, vrede, wille, wolke, en neutra herte, oge, ore (§ 15 b), antwoorde, beelde, ellende, kinne, cruce, cudde, conne, orconde, orloghe, scade ‘schaduw’ (§ 10).

§ 18. Bespreking.

gen.-dat. sing. Doordat vele woorden, die in een vóórmnl. periode tot de vocalische flexie behoorden, wegens de overeenkomst in de nom.-acc. met de woorden der consonantische flexie in één flexiesysteem zijn samengevallen (beide gingen uit op -e), treft men nog de vroegere vocalische uit-

[p. 25]

gang aan: der tale, ere, boete, vastnesse, kerke, were; zo ook in het Gelders vaak -e bij de namen op -inge: betalinge.

Naast vrouwe bestond een verkorte vorm ver(en).

Plur. Coe, vlo, su ‘zeug’, see vormen een pl. coen (VI.) en coye(n), vlooen (Vl.) en vloien, suwen, sewen.

Aant. Er ontbreekt nog een uitvoerige studie over het gebruik van de gen. en dat. op -e, resp. -en (der tale, der kerken, na voorzetsel in der eerden, in siere hulpen, in vastere uitdrukkingen ter core).
In adverbiale functie is noene ‘middag’ snoenens geworden: bijv. Mechelen 1453 des goensdaegsnoenens, Brussel 1482 snoenes, snoenens (Brab. 696, 202).
Plur. In 1292 te Asse (Brab.): sing. coe, pl. coye, coy (Mnl. Lb. p. 217 v.); Brab. 1389 coye (G.E. pass.), coy (n^o 334, 336); - Ieper 1326 van 5 coen (Ieper II 603. 17), Gent 1360 coyen no verkinen (Drap. II 492. 25); in Holland-Geld. coene(n): Mnl. W 3. 1652; - Herkenrode 1379 tien coye acc. (Moors 53. 22), 1384 drieendetwentich gůeder kůeye (61. 21); Tienen 1459 van eender couwe, den coieheerde, de couheerde (Brab. 795), Zoutleeuw 1451 de cuyporte, 1472 boeuten der coupordten (ib. 844. 848). Thans nog (inz. westel.) Limb. kou (sing.) L. Taalatlas 2de afl., krt 11.

§ 19. Afzonderlijke groep.

Enkele woorden vormen een afzonderlijke groep: 1. de verwantschapsnamen op -er; 2. de woorden viant en vriend; 3. enkele oude consonantische stammen.

1. Verwantschapsnamen op -er.

De mannelijke: vader, broeder (en de pluralis ghebroeder). In het enkelvoud vertonen ze geen uitgang, hoewel analogisch in de gen. reeds in de 13de e. -s voorkomt: in den name des vader (of) des vaders. In het meervoud evenmin, hoewel de vier naamvallen op -s (Vlaanderen), op -e, d. -en (Brabant) al in de 13de e. voorkomen; later: -en.

De vrouwelijke: dochter, suster, moeder blijven eveneens onveranderd, hoewel een plur. op -e in de 13de e. al voorkomt, later -en.

2. vrient en viant hebben in gen. vaker -s dan geen uitgang; de d. sing. heeft vaak -e; de plur. is viande, vriende (ook nog viant, vrient), met later n.

[p. 26]

3. man heeft in sing. gen.: mans, d. man(ne), in plur. man, manne, mans (en later mannen). Oude pluralia zijn ghenoet, voet, boec.

Aant. Gent 1306 vrienden n. pl. (Veete 665, 5). In Lev. v.J. steeds gen. vader (T.L.J. § 107). Eenmaal a. 1280 sins vaders Oudenbiezen p. 258.

Flexie der persoonsnamen

§ 20. De mannelijke namen die op een consonant uitgaan, hebben de uitgangen der sterke flexie: gen. -s, d. -e, acc. niets, of soms -e: Jans, Hughemans, Pieters; Janne, Hughemanne, Lonijse (bij Lonijs, d.i. Appollonius), Pietre.

Opm. Hier en daar bestaat een gen., dat., acc., op -en: Robbrechten: Woutre heeft een g. Wouters, d.a. Woutren.

Die op een -e eindigen, hebben: gen. -en (soms -ens), dat. -en, acc. -e (soms -en): Folke, Folken; Hughe, Hughen(s).

De vrouwelijke namen hebben gen. -en, dat. -en, acc. -e(n): Aleit; Aleiten; Marien, Lisebetten, Heylsoeten, enz.