Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 2. Omstreeks 1880 tot heden

Regelnummers proza verbergen

De oorlog 1940-1945 in de Nederlandse literatuur

102

Het is opmerkelijk dat de verzetsliteratuur in België, in vergelijking met die van Nederland, van zo weinig betekenis is geweest, terwijl de ondergrondse strijd tegen de Duitse bezetter toch niet geringer was dan in Nederland. De verzetspoëzie, het ‘nieuwe geuzenlied’, geschreven door dichters als Henriëtte Roland Holst, Jan Campert en Muus Jacobse maar ook door ongetelde anoniemen, is echte volkskunst die door zijn eenvoud en directheid een ieder aansprak. Terecht algemeen bekend werd Jan Camperts Het lied der achttien dooden, geschreven naar aanleiding van het fusilleren van achttien gijzelaars op 13 maart 1941.

Een cel is maar twee meter lang
en nauw twee meter breed,
wel kleiner nog is het stuk grond,
dat ik nu nog niet weet,
maar waar ik naamloos rusten zal,
mijn makkers bovendien,
wij waren achttien in getal,
geen zal den avond zien.

O lieflijkheid van licht en land,
van Holland's vrije kust,
eens door den vijand overmand
had ik geen uur meer rust.
Wat kan een man oprecht en trouw,
nog doen in zulk een tijd?
Hij kust zijn kind, hij kust zijn vrouw
en strijdt den ijdlen strijd.

Ik wist de taak die ik begon,
een taak van moeiten zwaar,
maar 't hart dat het niet laten kon
schuwt nimmer het gevaar;
het weet hoe eenmaal in dit land

[p. 365]

 

de vrijheid werd geëerd,

 

voordat een vloekbre schennershand

 

het anders heeft begeerd.

 

 

25]

Voordat die eeden breekt en bralt

 

het miss'lijk stuk bestond

 

en Holland's landen binnenvalt

 

en brandschat zijnen grond;

 

voordat die aanspraak maakt op eer

30]

en zulk Germaansch gerief

 

ons volk dwong onder zijn beheer

 

en plunderde als een dief.

 

 

 

De Rattenvanger van Berlijn

 

pijpt nu zijn melodie, -

35]

zoo waar als ik straks dood zal zijn

 

de liefste niet meer zie

 

en niet meer breken zal het brood

 

en slapen mag met haar -

 

verwerp al wat hij biedt of bood

40]

die sluwe vogelaar.

 

 

 

Gedenkt die deze woorden leest

 

mijn makkers in den nood

 

en die hen nastaan 't allermeest

 

in hunnen rampspoed groot,

45]

gelijk ook wij hebben gedacht

 

aan eigen land en volk -

 

er daagt een dag na elken nacht,

 

voorbij trekt iedre wolk.

 

 

 

Ik zie hoe 't eerste morgenlicht

50]

door 't hooge venster draalt.

 

Mijn God, maak mij het sterven licht -

 

en zoo ik heb gefaald

 

gelijk een elk wel falen kan,

 

schenk mij dan Uw genâ,

55]

opdat ik heenga als een man

 

als 'k voor de loopen sta.

Als tweede, even aangrijpend, voorbeeld van de verzetspoëzie geven wij van Yge Foppema

[p. 366]

De ballade van de ter dood veroordeelden

‘God, help mijn vrouw en kinderen! ik kom wel terecht!’
Haastig met potlood gekrabbeld opschrift op den binnenkant van een celdeur in het Binnenhof te 's-Gravenhage.

Een zware hand legde zich op zijn schouder
En onderbrak zijn dagelijkschen gang.
Heel even ging zijn adem wat benauwder,
Toen ging hij rustig mee. Hij was niet bang.
Dat dit eens komen moest wist hij allang.
Wie, die den strijd aanbindt, schuwt de gevaren?
Menig soldaat sterft in zijn beste jaren.
Maar toen het land riep, volgde hij dien drang.
Op 't Binnenhof heeft hij heel zacht gezegd:
‘Heer, help de mijnen! Ik kom wel terecht!’

Er zat een jonge man in Scheveningen,
Die had gesaboteerd en opgeruid,
Wapens gesmokkeld en nog andere dingen,
Tot hij verraden werd. Toen was het uit.
En een paar cellen verder zat zijn bruid.
Zij waren altijd in elkaars gedachten,
Ze wisten beiden wat hun stond te wachten:
Een vonnis, en zes kogels tot besluit.
Iederen avond hebben zij gezegd:
‘Heer, help den ander! Ik kom wel terecht!’

En in de cel daarnaast een jonge jongen,
Die eens de vreugde van zijn ouders was.
Toen hij thuis was, had hij altijd gezongen.
Zijn oogen waren klaar als zuiver glas.
Hij nam zijn leven toen het nog maar pas
Begon en wierp het in de schaal der vrijheid.
Hij offerde het met dezelfde blijheid
Waarmee hij door zijn jeugd gedarteld was.
Steeds heeft hij dit gebed voor God gelegd:
‘Heer, help mijn ouders! Ik kom wel terecht!’

Allen, allen: de man met grijze haren,
Die elken avond psalmzingt in zijn cel,
De jeugdigen, en die op rijper jaren,
Gehoorzaamden het innerlijk bevel -
Zij stonden op hun post en wisten wel:
Wij zijn gering in aantal, weinig krachtig,

[p. 367]

 

De vijand is barbaarsch en overmachtig,

 

En als hij toeslaat, treft zijn wraak ons fel

 

En het vergaat ons en den onzen slecht...

40]

God sta hen bij! Wij komen wel terecht!

 

 

 

Prinsesse van Oranje, hoog verheven,

 

Die het symbool van ons verlangen zijt,

 

Wij weten wel: dit kost ons straks het leven,

 

Wij zien het licht nog slechts een korten tijd.

45]

Maar als wij aanstonds vallen in den strijd

 

En eenzaam sterven op de hei in Haren,

 

Dan willen wij een laatsten zucht bewaren

 

Voor dit gebed op weg naar de eeuwigheid:

 

Heer, Uw soldaat, die sneuvelt in 't gevecht,

50]

Smeekt U: help Holland! Ik kom wel terecht.

Op het prachtige gedicht Celdroom (1943) van H.M. van Randwijk wezen wij al. Behalve de poëzie was er nog een tweede genre dat tussen 1940 en 1945 veelvuldig beoefend werd, nl. het dagboek. Na de oorlog werd door het Rijksinstituut voor oorlogsdocumentatie een bundel uitgegeven van fragmenten van anonieme dagboeken. Is dit werk in hoofdzaak van psychologische en algemeen menselijke betekenis, van literaire waarde is het oorlogsdagboek van Bert Voeten: Doortocht (1946), dat echter nog overtroffen wordt door Tweestromenland. Dagboek uit Bergen-Belsen (1950), door Abel J. Herzberg, en De adem van Mars (1956) van Leo Vroman. Een geheel eigen plaats neemt het ontroerende boekje van Anne Frank in: Het achterhuis (1947). Anne Frank was een joods meisje dat met haar familie ondergedoken zat in een achterhuis te Amsterdam. Op 14 juni 1942 begon zij met het bijhouden van een dagboek (in de vorm van brieven aan een denkbeeldig vriendinnetje); op 4 augustus 1944 deed de Grüne Polizei een inval; in maart 1945 overleed Anne Frank in het concentratiekamp Bergen-Belsen. Haar dagboek werd tussen kranten en tijdschriften teruggevonden en in 1947 voor het eerst uitgegeven. Terwijl wij bij Bert Voeten nog wel de neiging bespeuren ‘literatuur te plegen’ is het ook door stijlzuiverheid opmerkelijke dagboek Het achterhuis zo eerlijk en direct dat dit boekje van een dertien-, veertienjarig meisje tot een ontroerend en onvergetelijk ‘document humain’ werd.

Ook na de oorlog werden nog enkele boeken geschreven die ingegeven werden door het oorlogsgebeuren. Daar is dan in de eerste plaats de novelle van J. Presser: De nacht der Girondijnen (1957), knap van compositie en schrijftrant, en huiveringwekkend van realiteit. Even ontstellend, maar uit een geheel andere geestessfeer geschreven, zijn de korte schetsen die Marga Minco verzamelde in Het bittere kruid (1957). In een droge, constaterende toon schrijft zij de verschrikkingen die haar jeugdherinneringen uitmaken neer, maar de goede lezer voelt achter deze strakheid de ontzetting, achter de koelheid de bedwongen pijn.

1]Die avond, na het eten, stond ik voor het raam en keek naar buiten. Er 2]liep geen mens op straat. Het was zo stil dat je de vogels kon horen fluiten.

[p. 368]

3]‘Ga maar bij het raam weg,’ zei mijn moeder.

4]‘Er is niets te zien,’ zei ik. Toch keerde ik me om en ging zitten. Mijn moeder 5]schonk thee. Zacht bewoog ze zich tussen de theetafel en ons.

6]‘Misschien was het toch beter als we geen thee dronken,’ zei mijn vader.

7]‘Wanneer ze mochten komen, kunnen we vlug naar de tuin gaan.’

8]‘Het is zo ongezellig zonder thee,’ vond mijn moeder.

9]Langzaam werd het donker. Terwijl mijn vader de gordijnen dichtschoof, 10]dreunden de eerste vrachtwagens voorbij. Hij bleef met het gordijn in zijn 11]hand staan en keek ons aan.

12]‘Daar gaan ze,’ zei hij.

13]‘Ze rijden voorbij,’ zei mijn moeder. We luisterden naar de geluiden die van 14]buiten kwamen. Het motorgeronk verwijderde zich. Enige tijd bleef het stil. 15]Daarna hoorden we opnieuw auto's door de straat gaan. Het duurde nu 16]langer voor het weer rustig werd. Maar toen viel er een stilte, die we nauwe-17]lijks durfden verbreken. Ik zag mijn moeder naar haar half gevuld theekopje 18]kijken en wist dat ze het leeg wilde drinken. Maar zij bewoog zich niet.

19]Na enige tijd zei mijn vader: ‘We wachten nog tien minuten, dan steken we 20]het grote licht aan.’ Maar voor die tien minuten om waren, ging de bel. Het 21]was even voor negenen. We bleven zitten en keken elkaar verbaasd aan. 22]Alsof we ons afvroegen: Wie zou daar zijn? Alsof we het niet wisten! Alsof 23]we dachten: Het kan net zo goed een kennis wezen, die op visite komt! Het 24]was immers nog vroeg in de avond en de thee stond klaar.

25]Ze moeten een loper gehad hebben.

26]Ze stonden in de kamer voor we ons hadden kunnen verroeren. Het waren 27]grote mannen en ze hadden lichte regenjassen aan.

28]‘Haal onze jassen even,’ zei mijn vader tegen mij. Mijn moeder dronk haar 29]kopje thee uit.

30]Met mijn mantel aan, bleef ik in de gang staan. Ik hoorde mijn vader iets 31]zeggen. Een van de mannen zei iets terug. Ik kon niet verstaan wat het 32]was. Ik luisterde met mijn oor tegen de kamerdeur. Weer hoorde ik mijn 33]vaders stem en weer verstond ik het niet. Toen draaide ik me om, liep de 34]keuken door, de tuin in. Het was donker. Mijn voet stootte tegen iets ronds. 35]Het moest een bal zijn.

36]Zacht trok ik het tuinpoortje achter me dicht en rende de straat uit. Ik bleef 37]rennen tot ik op het Frederiksplein kwam. Er was niemand te zien. Alleen 38]een hond liep snuffelend langs de huizenkant.

39]Ik stak het plein over. Het was alsof ik alleen was in een verlaten stad.

Bloemlezingen: Geuzenliedboek 1940-1945 (p, 1946); H. Wielek: De stem van Europa (p, 1947); Dagboekfragmenten 1940-1945 (ab, 1954).
H.M. van Randwijk: Celdroom (p, 1943); Yge Foppema: Spijkerschrift (p, 1945); Muus Jacobse: Vuur en wind (p, 1945); Henr. Roland Holst: Uit de diepte (p, 1946); Bert Voeten: Doortocht (ab, 1946); Anne Frank: Het achterhuis (ab, 1947); Jan Campert: Verzamelde gedichten (p, 1947); Wie weet slaag ik in de dood (bl, 1962); Abel J. Herzberg: Tweestromenland. Dagboek uit Bergen-Belsen (ab, 1950); Leo Vroman: De adem van Mars (ab, 1956); Marga Minco: Het bittere kruid (n, 1957); Een leeg huis (r, 1966); J. Presser: De nacht der Girondijnen (n, 1957).