Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 2. Omstreeks 1880 tot heden

Regelnummers proza verbergen

[p. 167]

Zuid-Nederland
Omstreeks 1890 tot omstreeks 1920

[p. 169]

Zuid-Nederland
Omstreeks 1890 tot omstreeks 1920
Inleiding en overzicht. Van Nu en Straks

39

‘De toestand op het gebied der Vlaamsche letteren was, in de laatste twintig jaren vóór Van Nu en Straks verscheen, niet bizonder schitterend’, zo begint de Van nu en strakser F.V. Toussaint van Boelaere zijn Inleiding op de aan dit tijdschrift gewijde bloemlezing.

Lodewijk van Deyssel oordeelt nog heel wat harder, - hij schrijft over de aan Van nu en straks voorafgaande periode: ‘Ik ben de vriend der Vlamingen, periode 1830-1885, niet. Ju, ju, wat een grof volkje. Het is ongelooflijk welk een hoeveelheid riemen papier die lieden hebben volgeschreven om te laten zien, dat zij, letterkundig, bij Holland hooren...

Het is abominabel onheusch om menschen, die zooveel avances doen, niet een beetje vriendelijk te ontvangen. Maar 't kan niet, 't is Gods-onmogelijk. Er is geen beginnen aan.

De hoofdzaak is die volkomen afwezigheid van eenige fijnheid, hoe en waarin ook. Dit maakt het ook ondoenlijk hun te beduiden wat hun ontbreekt. Je kon net zoo goed doen aan een boom te gaan uitleggen hoe hij een buiging moet maken. Die menschen zijn allemaal goed, rein, lief, braaf, trouwhartig, edelaardig, geest-driftig (nou!), gemoedelijk, minzaam, licht-geroerd, medelijdend, verliefd en arbeidzaam. Maar ze zijn in alles even grof, en er is geen gesprek met hen te voeren.’

Doch deze zelfde Van Deyssel constateert in 1906:

‘Sterk staat uwe letterkunde naast en in de onze... Gij hebt misschien geen vermoeden van de mate, waarin gij hier gekend wordt! Ik bedoel niet zoo zeer van het aantal lezers die meer dan één uwer hier heeft gevonden als wel van de juistheid waarmede uwe geschiedenis hier door vele woordvoerders wordt gemeten... De oorspronkelijke groep van Van Nu en Straks is met de jaren de kern geworden eener uitgebreide, in krachtigen bloei staande, Letterkunde.’

Als wij de Vlaamse literatuur van vóór ca. 1890 beschouwen, dan is onder de dichters Guido Gezelle (1830-1899) in feite de enige werkelijk grote figuur. Iemand als Karel Lodewijk Ledeganck (1805-1847) is stellig van belang als wekker van het Vlaamse zelfbewustzijn, blijvende betekenis hebben zijn gedichten niet; Albrecht Rodenbach (1856-1880) had van belang kunnen worden, hij stierf echter te jong om de beloften werkelijkheid te maken; Pol de Mont (1857-1931), om het bij deze drie te laten, verloor zich in al te gemakkelijk rijmende liedjes. Wat het proza be-

[p. 170]

treft: de betekenis van Hendrik Conscience (1812-1883) ligt vooral in het feit dat hij de grote volksschrijver was die Vlaanderen op dat moment nodig had, die van de jong-gestorven Anton Bergmann (1835-1874) bepaalt zich tot dat ene charmante boek Ernest Staas, advocaat. Deze eerste periode van de Vlaamse beweging is echter vooral van belang omdat in deze jaren (tussen 1830 en 1890) de Vlaming zich bewust werd van de waarde van eigen taal en cultuur. De tweede periode (± 1890-± 1920) zal van betekenis zijn omdat dan letterkundigen opstaan die, terwijl ze blijven wortelen in de rijke Vlaamse grond, een artistiek peil bereiken waarop ze het woord van August Vermeylen waar maken: ‘Wij willen Vlamingen zijn, om Europeërs te worden’.

Vóór dat Van nu en straks verscheen had Vlaanderen geen tijdschrift van literair belang. Wel moet gewezen worden op het Franstalige La jeune Belgique (1881-1897), zich o.a. kenmerkend door het l'art pour l'art-beginsel, waaraan belangrijke auteurs als Maurice Maeterlinck (1862-1932) en Emile Verhaeren (1855-1916) medewerkten. Mede gestimuleerd door dit voorbeeld (en door dat van De nieuwe gids) richtten enkele Vlamingen in 1893 het tijdschrift Van nu en straks op, - dit waren: August Vermeylen, Prosper van Langendonck, Emmanuel de Bom en Cyriel Buysse (welke laatste na één jaar om niet-literaire redenen uit de redactie trad).

‘Van Nu en Straks wil zijn’, zo luidde het, ‘het tijdschrift van de jongeren uit Zuid-Nederland (men merke het woord: Zuid-Nederland waaruit onmiddellijk de gebondenheid met Noord-Nederland spréékt) eene uiting van het willen en denken der laatstgekomenen, zonder aesthetische dogmata, zonder school-strekking, een vrij voorhoede-orgaan gewijd aan de Kunst van Nu, nieuwsgierig naar de kunst-nog-in-wording - die van Straks - hier en in het buitenland’ (Toussaint van Boelaere). Evenals dat bij De nieuwe gids het geval was, vertoonden ook de Van nu en straksers de grootste verscheidenheid: tegenover de oudste redacteur, de r.-k. Prosper van Langendonck, die oordeelde dat ‘de latere groote kunst kristelijk zou zijn’, staat de invloedrijke August Vermeylen, die geen ander gezag erkende dan dat van het individu; tegenover de verfijnde kunst van een Toussaint van Boelaere staat de krachtige, oergezonde streekliteratuur van een Streuvels.

Typerend voor Van nu en straks is, dat het eigenlijk geen ‘programma’ had: wat de medewerkers samenhield was de idee: vernieuwing op literair gebied. Eerst na drie jaar vindt de redactie het nuttig in een Nota de redenen van bestaan van het tijdschrift in enkele regels samen te vatten:

1]Bij het stichten bestond er noch leiding, noch eenheid van richting: men 2]beoogde vooral scharing van individuën, levenskrachtig, vastberaden, rein 3]van inzichten genoeg om de onderneming te kunnen schragen. Persoonlijk 4]waren zij elkander haast onbekend, doch samenwerking bracht van liever-5]lede toenadering te weeg, en meer eensgezindheid, zooniet over wijsgeerige 6]strekking, dan toch over een standpunt van algemeene kritiek; en zoo 7]wordt in dit tijdschrift een gemeenschappelijk streven mogelijk, dat wij ge-8]looven noodwendig te zijn en waar, in verband èn met het ontwikkelings-9]moment van het nog opgroeiende Vlaanderen, èn met den gang zelf van dezen 10]wereld-tijd, - streven dat voor de eerste maal in Van Nu en Straks echt-11]gevoelde en bepaald-duidelijke uitdrukking erlangde. De redactie ziet daarin

[p. 171]

12]het bewijs dat zij, vaststaande op eigen bodem, in voeling kan blijven met 13]Noord-Nederland, en, dat thans reeds nieuwe krachten tot haar komen en 14]hare hoop vergrooten, voortgaan in haar trachten om de Vlaamsche letter-15]kunst tot het peil der wereldliteratuur te brengen.

Vergeleken met De nieuwe gids onderscheidt zich Van nu en straks van genoemd tijdschrift doordat hier het (overigens soms tot anarchisme gaande) individualisme niet ontaardde in een soort zelfvergoddelijking, èn dat de auteurs - ondanks dit individualisme - veel meer verbonden bleven met het volk. Toussaint van Boelaeres conclusie is zelfs: ‘Van Nu en Straks is geweest: de eerste en krachtigste uiting, in Vlaanderen, van “volksverbonden” kunst of, om óns woord te gebruiken: van Vlaamsche gemeenschapskunst’.

Van nu en straks verschijnt van 1893 tot 1894 en van 1896 tot 1901, en deze tweejarige onderbreking markeert een duidelijk verschil in uiterlijk zowel als doelstelling. De eerste periode levert een, op ongeregelde tijdstippen verschenen, reeks van tien afleveringen op, die typografisch prachtig verzorgd was en waaraan ook Noord-Nederlanders als Albert Verwey en André Jolles, meewerkten. De invloed van deze Eerste Reeks beperkt zich tot een kleine kring, moést zich hiertoe beperken: het was niet alleen een kostelijk maar ook een kostbaar tijdschrift, terwijl ook de ongeregelde verschijning het verkrijgen van een grote lezerskring niet in de hand werkte. Toch is deze periode belangrijk: er werd op hoog niveau contact gelegd met Noord-Nederland, en de Vlamingen kregen het nodige zelfvertrouwen.

In 1896 begon te verschijnen Van nu en straks. Tweede reeks, nu als tweemaandelijks tijdschrift. Het onderscheidt zich in diverse opzichten van Van nu en straks 1893-1894: de uitgave is veel minder kostbaar; de medewerkers zijn bijna uitsluitend Vlamingen; de invloedssfeer is veel en veel uitgebreider; daar ook jongere schrijvers als Stijn Streuvels en Karel van de Woestijne aangetrokken worden, wordt Van nu en straks hèt tijdschrift van de vernieuwing der Vlaamse literatuur.

In 1901 houdt Van nu en straks op te bestaan; het wordt opgevolgd door Vlaanderen (1903-1907), opgericht door Prosper van Langendonck, August Vermeylen, Alfred Hegenscheidt, Stijn Streuvels, Herman Teirlinck en Emmanuel de Bom. Vlaanderen had geen andere bedoeling dan een anthologie-tijdschrift te zijn: een periodiek verschijnende verzameling letterkundige bijdragen.

Een ander tijdschrift dat vermelding verdient is het katholieke Dietsche warande en belfort, in 1900 ontstaan uit de samenvoeging van Het belfort (1886) met het tijdschrift van J.A. Alberdingk Thijm: Dietsche warande (1855).

De Vlaamse schrijvers die in de periode 1890-1920 optreden, zijn: August Vermeylen, èn als prozaïst, èn als criticus, èn als leider; de dichters Prosper van Langendonck en Alfred Hegenscheidt; de prozaïsten Emmanuel de Bom, F.V. Toussaint van Boelaere, Cyriel Buysse en Stijn Streuvels. Onbetwist de grootste kunstenaar uit deze periode is Karel van de Woestijne, dichter, prozaïst, criticus. Als dichters van het tweede plan noemen wij dan nog: Cyriel Verschaeve, René de Clercq en Karel van den Oever; typische ‘heimatkunst’ schreven: Maurits Sabbe, Felix Timmermans, Lode Baekelmans en Ernest Claes. The grand old man Herman Teirlinck vormt de schakel naar de volgende periode.