Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Regelnummers proza verbergen

[p. 329]

Anton Bergmann (1835-1874)

87

Een heel eigen plaats in de Vlaamse beweging wordt ingenomen door de prozaïst Anton Bergmann. Een strijdersfiguur is hij nooit geweest: wat bij anderen leidde tot bittere opstandigheid of tot verbeten kamp, beschouwt hij, humorist (en daardoor toch deel uitmakend van de Vlaamse Romantiek), met een weemoedige glimlach. Zijn bekendste werk is Ernest Staas, advocaat, dat in het jaar van zijn dood onder het pseudoniem Tony verscheen; het zijn in hoofdzaak herinneringen aan zijn studententijd, voorvallen uit zijn praktijk als advocaat. Bergmann had een exemplaar van zijn boek aan de door hem bewonderde Hildebrand gezonden, doch diens waarderend dankschrijven (‘In alle waarheid en oprechtheid kan ik u betuigen, onder de boeken van dezen onzen tijd er in lang geen gelezen te hebben, dat mij zoo smaakte, en ik geloof niet dat de Vlaamsche letterkunde iets heeft aan te wijzen, dat er boven gaat’) bereikte hem niet meer.

Ernest Staas, advocaat is wel genoemd de Vlaamse Camera obscura. Hildebrand echter geeft scherper omlijnde beelden, bij Tony is de weergave verzacht: tegenover de etsen uit de Camera staan de pasteltekeningen uit Ernest Staas. Daarbij neigt Hildebrand meer naar het karikaturale, en is Bergmann ‘romantischer’; zijn werk is ook meer autobiografisch dan dat van Hildebrand, en het zelfgenoegzame dat wel irriteert in de Camera obscura is hier geheel afwezig.

Het openbaar ministerie tegen Plus en Stuyck

1]Juffrouw Plus had tegen Vrouw Stuyck geroepen: ‘ge zijt 'nen otter’.

2]Dat kon vrouw Stuyck niet over haar hoofd laten gaan: ‘'nen otter’!

3]Zij antwoordde op staanden voet: ‘zwijg, venijnig serpent, bezie u zelve’. 4]Daarop schoot Plus in volle gramschap, wierp haar borduurraam omver, 5]liep de deur uit, zette de armen in de zij, stak haren scherpen neus onder de 6]spitse kin van Vrouw Stuyck, en riep dat geheel de gebuurte het hoorde: ‘nog 7]een woord, en gij komt niet levend uit mijne handen, betooverde negemassij!’ 8]Daar stonden meer dan vijftig menschen rond.

9]Negemassij!... Het ging over zijn hout. Wie zou het uitgestaan hebben?

10]‘Dat hoort gij, geburen!’ riep Vrouw Stuyck. Zij nam de zaak in kennis en 11]klaagde ze aan bij 't gerecht.

12]Doch Plus had den slag voorzien: zij vroeg ook getuigen, en liet een tegen-13]proces-verbaal opstellen.

14]Mijne gelukstar wilde, dat Vrouw Stuyck eene vriendinne was van de nicht 15]van de zuster van de moeder van den meestergast van Monsieur Lefinaud. 16]Zoo werd het geval op het werkhuis verteld, en Lefinaud nam de gelegenheid 17]te baat om zijnen jongen advocaat aan te bevelen.

18]‘Eene zaak voor u, Mijnheer,’ zegde hij mij, en zijne vingers polkeerden op 19]de roode gilet nog levendiger een dansje dan op den dag, dat hij mij zijne 20]kamers verhuurde; ‘eene zaak van belang, eene kapitale zaak! Geheel de stad

[p. 330]

21]is er vol van: op de Hoogstraat spreekt men van niets anders, tot op mijn 22]atelier toe wordt er over gediscuteerd!’

23]Op eenen gedenkwaardigen Zondagmorgen kreeg ik dus het bezoek van eene 24]oude vrouw, welke haar aangezicht onder de kap van eenen afgeganen ka-25]toenen mantel verborg, en die zich met de woorden ‘Och Mijnheer!’ op den 26]eersten stoel liet nedervallen.

27]Zij was begeleid van eene vriendin, en vergezeld door eene vrouw van kennis, 28]die meekwam om de zaak te helpen uitleggen en de buurvrouw op dit plechtige 29]oogenblik haars levens bij te staan en te versterken.

30]‘Och Mijnheer!’ herhaalden de twee helpsters en brachten de lijdende tot op 31]eenen stoel voor mijne tafel.

32]‘Zestig jaar oud geworden,’ hernam het vrouwtje, ‘van ordentelijke ouders 33]geboren zijn, van kindsbeen af altijd eerlijk en deugdelijk geweest zijn, nooit 34]of nooit bij de Heeren geroepen of boven hebben moeten komen, en nu voor 35]den tribunaal gedaagd... ik die alleenlijk niet weet, wat een tribunaal is!

36]‘Is 't niet om van te sterven? Ja, 't zal mijn leven kosten!’ en de mantelkap 37]viel nog dieper en dieper over de oogen onder het wanhopig schudden van 38]haar hoofd.

39]‘Zij zal er van sterven,’ bevestigden de twee beschermsters.

40]‘Zie, Mijnheer, dat bracht een dienaar mij dezen morgen: ik dacht, dat ik in 41]den grond zonk, een dienaar in mijn poortje!’

42]‘Een dienaar in ons poortje!’ weerkaatste de dubbele echo. Aan 't hoofd van 43]het briefje, dat de oude mij toereikte, stond de gekende vrouw Justitia met 44]den aartsvaderlijken blinddoek voor de oogen en de geduchte weegschaal in 45]de hand.

46]‘Pro Justitia, vanwege de Wet en den Koning,’ zoo luidde het stuk, ‘Wij 47]Commissaris van politie, ambtenaar van het openbaar ministerie bij de recht-48]bank van enkele politie, bevelen aan alle deurwaarders of agenten der open-49]bare macht te dagvaarden de personen van:

50]1e Celestina Plus, kantwerkster, oud 39 jaar,

51]2e Cornelia Stuyck, werkvrouw, oud 60 jaar,

52]beticht van wederzijdsche scheldwoorden ende injuriën, mitsgaders vonnis 53]te hooren uitspreken overeenkomstig de wet.’

54]De traanvolle oogen van de arme Cornelia Stuyck, oud 60 jaar, staarden mij 55]angstig aan, terwijl ik dit modelletje van rechterlijke letterkunde overlas. 56]Mijn wetboek werd deftig opengeslagen, met ernst doorbladerd.

57]‘De zaak is niet erg,’ bracht ik eindelijk met nadruk uit, ‘en de straf niet 58]streng,’ en ik verzocht mijne eerste cliënte zonder achterhouding of mistrou-59]wen de uitlegging te geven van haar belangrijk proces.

60]Het was eene geheele historie. Vrouw Stuyck verhaalde ze mij - in haren 61]oorsprong, dien zij meende te moeten toeschrijven aan eenen ingeboren of 62]gezworen haat van Juffrouw Plus tegen haar, Vrouw Stuyck; - in hare ont-

[p. 331]

63]wikkeling, sedert zij in hetzelfde poortje woonden; - in hare ontknooping, 64]welke in het woord ‘otter’ was losgeborsten; waarop de vriendin op hare 65]beurt de vertelling hernam van naaldeken tot draadje, zonder mij genade te 66]doen van een woord, er als bezwarende omstandigheid bijvoegend, dat Plus 67]voor haar ook noch beleefdheid noch ontzag toonde, en dat zij wel honderd 68]keeren tot zich zelve gezegd had: ‘zij zal wel eens in de kaars vliegen, die 69]fiere Madame’; waarna de vrouw van kennis nog eens op hare manier alles 70]herkauwde, hare tevredenheid uitdrukkende, dat Plus, dit kwaadsprekend 71]wijf, eindelijk bij de tong gepakt was, maar tevens haar spijt betoonend, dat 72]Vrouw Stuyck in den druk zou komen voor zulke deugniete. Zij verzochten 73]mij voor haar te dienen.

74]Zaterdag aanstaande zal ik dus mijne stem mogen verheffen voor de miskende 75]onschuld, voor den onderdrukten ouderdom.

De taak scheen mij gewichtig. Ik besefte, welke zware last mij op de schou-76]ders 77]was getorst.

78]Wel honderdmaal herhaalde ik mijn eerste pleidooi. Van een woord kon de 79]eer, de rust, misschien de vrijheid dier vrouw afhangen. Het hoofd brandde 80]mij van kommer. Mijn hart klopte van aandoening en vrees.

81]Ge zult misschien lachen met mijnen overdreven angst; maar ga slechts eenige 82]jaren achteruit, stel u terug op het oogenblik dat de voorzitter voor de eerste 83]maal tot u zegde: ‘Meester... gij hebt het woord’, en gij zult aanstonds 84]begrijpen, aan welke benauwdheid ik toen leed.

85]Er waren vele zaken op 't vredegerecht.

Ik hoorde tot twee, vijf, tien en vijftien frank boete veroordeelen: schommel-86]meiden, 87]die hare assche op de straat hadden geworpen zonder de vuilniskar 88]af te wachten, - straatjongens, die de bel van den kruidenier hadden afge-89]trokken, - logementhouders, die de reizigers niet hadden opgeschreven, - 90]herbergiers, die hunne nachtelijke bezoekers niet aan de deur hadden gezet, - jongelieden eindelijk, die hunne schoone stemmen bij het dichterlijke maan-91]licht 92]hadden laten hooren, en geheel verwonderd stonden te vernemen, dat 93]nachtgedruisch onder art. 479 valt en zij er tusschen zaten overeenkomstig de 94]wet. De gelegenheid werd ook te baat genomen om drie, vier arme drommels 95]naar het bedelaarshuis te zenden, omdat zij de hand hadden uitgestoken, in 96]plaats van van honger te sterven, dit ook overeenkomstig de wet. Niemand 97]werd vrijgesproken. - Onheilspellend voorteeken! Ik voelde mijn pleidooi 98]verdwijnen woord voor woord.

99]Het geduchte oogenbiik naderde.

100]Een mager heerschap, met langwerpig gezicht, grooten neus en scherpe kin, 101]die soms ‘silence’ riep, en altijd door in twee geplooid bij de stoof zat, sprong 102]in eens recht en kreet uit al zijne kracht: ‘Het openbaar ministerie tegen Plus

[p. 332]

103]en Stuyck. De getuigen moeten uitgaan. Silence!’ viel weder in twee, en ver-104]dween achter de gegoten kachel.

105]De Heer Vrederechter verzocht ons plaats te nemen aan de groene tafel, 106]terwijl Plus en Stuyck zich nederlieten op het ‘ezelsbanksken’, gelijk het volk 107]in zijne schilderachtige taal de zitplaats der betichten noemt.

108]Nadat men vastgesteld had, dat nummer een wel en degelijk Celestina Plus 109]was, en nummer twee aan den naam van Cornelia Stuyck beantwoordde, zegde 110]de rechter: ‘Huissier, de getuigen’. De springveer van bij de kachel sprong 111]los en riep: ‘Joanna Possemiers... Silence!’

112]Joanna Possemiers werd opgevolgd door vijf, zes andere getuigen, die volgens 113]gewoonte de zaak wat meer verdonkerden.

114]Zonderling verschijnsel. Al de getuigen, die Plus deed opkomen, zwoeren en 115]bevestigden bij God en zijne heiligen, dat zij Stuyck hadden hooren roepen 116]‘venijnig serpent’; maar dat Plus zou gezegd hebben ‘otter of negemassij’, 117]zie, daar wisten zij geen woord van, terwijl de getuigen van mijne cliënte 118]integendeel goed en klaar de scheldwoorden van Plus hadden onthouden, 119]maar van 't geen Stuyck zou moeten gezegd hebben, geene enkele letter hadden 120]opgevat.

121]Schoon thema voor eenen advocaat!

122]De verdediger van Juffrouw Plus, een oude pleiter, wist er rijkelijk partij 123]uit te trekken.

124]Hij keek mij vlak in de oogen, wierp eenen minachtenden blik op mijne arme 125]cliënte, en zijnen rechterarm plechtig vooruitstekend, begon hij Plus af te 126]schilderen als eenen engel van goedheid en zoetaardigheid, miskend, achter-127]volgd, onderdrukt, gepijnigd door eene helleveeg, wier hatelijken naam hij 128]niet wilde noemen, maar die weldra de straf zoude ontvangen voor ondeugd 129]en snoodheid bestemd.

130]Hij onderzocht de waarde van elke verklaring en eindigde met aan den rechter 131]dit geducht dilemma te stellen:

132]Of de getuigen van Plus zijn eerlijke lieden, - hun is geloof verschuldigd, 133]en Plus is onnoozel, - of het zijn valsche getuigen, en dat de wetten hen dan 134]treffen.

135]‘Kiest tusschen beiden,’ riep hij uit, ‘onderzoekt, weegt en wikt. Hier brave, 136]beproefde menschen, wier verklaringen den stempel dragen van waarheid en 137]oprechtheid, ginds de aarzelingen en de verzwijgingen van partijdigheid en 138]kwade trouw.’

139]Ik wist niet meer, waar ik stond. Die gebaren, die groote woorden hadden 140]mij overbluft.

141]Mijn pleidooi had ik nochtans zoo goed voorbereid! 't Was verdeeld in drie 142]punten volgens al de regels van de kunst.

143]Het bevatte eene vleiende inleiding, eene boeiende vertelling, een treffend 144]slot; doch inleiding, vertelling en slot, alles was mij ontvlogen. Toch ging

[p. 333]

145]ik maar voort, sprong van den os op den ezel, van Plus op Stuyck, van Stuyck 146]op Possemiers, van Possemiers op de andere getuigen, tot mij eindelijk de 147]gebrokene woorden bleven hangen in den mond.

148]Ik verwachtte mij aan eene vreeselijke ontknooping. Doch de rechter her-149]stelde het evenwicht.

150]‘Plus en Stuyck,’ riep hij uit, ‘ieder zeven frank boet en de kosten... 't is 151]gedaan. Huissier, roep eene andere zaak.’

152]Zoo hakte hij het dilemma van mijnen achtbaren confrater door en sloeg 153]zonder twijfel den nagel op den kop.

154]‘De straf is streng,’ zegde ik tot mijne cliënte, toen wij met gebogen hoofd 155]de rechtzaal verlieten.

156]‘Gij hebt toch uw best gedaan, Mijnheer,’ antwoordde mij de goede vrouw, 157]- ik zou haar wel omhelsd hebben -, ‘gij hebt wel eens zoo lang gepleit 158]als de andere advocaat.’

159]'t Is waar, wij hadden Fransch gesproken. De twee betichten hadden met open mond onze bewegingen gevolgd, en bij gebrek aan iets anders, beoor-160]deelden 161]zij de pleitredenen van hare verdedigers volgens het uur, gelijk men 162]den metser betaalt per schof, of de stof meet met de el.

163]Er zal nog veel tijd verloopen, eer men aan vele jonge advocaten zal wijs 164]maken, dat zij beter zouden doen in 't Vlaamsch te pleiten!