Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Regelnummers proza verbergen

H. van Alphen, Rhijnvis Feith en J. Bellamy

71

Hiëronymus van Alphen, Rhijnvis Feith en Jacobus Bellamy kunnen, ondanks de grote onderlinge verschillen, toch samen genoemd worden:

1. alle drie stonden zij, in tegenstelling tot andere 18de-eeuwers, onder Duitse invloed; 2. alle drie namen zij in een of ander opzicht stelling tegen de 18de eeuw; 3. bij alle drie komt het individuele naar voren.

Mr. Hiëronymus van Alphen (1746-1803)

Van Alphen, die thans vooral nog bekend is door zijn naar Duitse voorbeelden geschreven Kleine Gedigten voor kinderen, was voor zijn tijdgenoten in de eerste plaats van belang als estheticus. Ontevreden over het peil van onze literatuur dacht hij deze langs rationalistische weg te verbeteren door in een tweetal theoretische geschriften, zich daarin kerend tegen het Classicisme, logisch te beredeneren ‘hoe het moest’. Deze twee werken zijn: Theorie der schoone kunsten en wetenschappen (1778), een bewerking van een Duits werk van Riedel, en Digtkundige verhandelingen (1782).

Wie die den toon der droefheid in de natuur heeft nagegaan, en iemand op deze wijze hoorde klagen:

Dan schrei ik, dan zugt ik, dan vlugt ik van schrik:
Wie is er op aarde zoo treurig als ik,

zal gelooven, dat het dezen klager ernst is en niet veeleer dat hij zig treurig veinst met een lugtig en vrolijk hart?

Een aanhaling als bovenstaande toont dat Van Alphen zeker wel verstandige opmerkingen kon maken; zijn therapie is echter al te verstandelijk.

Zijn Kleine Gedigten voor kinderen (1778-1782) werden in hun tijd hoog gewaar-

[p. 247]

deerd, later fel bespot. Wij zouden zeggen: ‘ni cet excès d'honneur, ni cette indignité’ (Racine). Van Alphens gedichtjes zijn ongetwijfeld van een veel natuurlijker toon dan die van zijn tijdgenoten, de inhoud ervan is aangepast aan de kinderlijke mentaliteit, de pedagogische ideeën die er aan ten grondslag liggen zijn niet eens dwaas, - wel dwaas lijkt het ons dat hij deze gedachten en gedichten in de mond legt van de ‘lieve kleinen’ zelf.

Mijn vader is mijn beste vrind.

Hij noemt mij steeds zijn lieve kind.

'k Ontzie hem, zonder bang te vreezen.

En ga ik hupplend aan zijn zij',

Ook dan vermaakt en leert hij mij;

Er kan geen beter vader wezen!

Ik ben ook somtijds wel eens stout,

Maar als mijn ondeugd mij berouwt,

Dan wordt zijn vaderhart bewogen,

Dan spreekt zijn liefde geen verwijt,

Ja zelfs, wanneer hij mij kastijdt,

Dan zie ik tranen in zijn oogen.

Zou ik door ongehoorzaamheid,

Dan maken, dat mijn vader schreit;

Zou ik hem zugten doen en klagen;

Neen, als mijn jonkheid iet misdoet,

Dan val ik aanstonds hem te voet,

En zal aan God vergeving vragen.

Mr. Rhijnvis Feith (1753-1824)

Er is in het uiterlijke leven van Rhijnvis Feith niets dat aanleiding zou geven tot die donkere zwaarmoedigheid waarvan zijn werk zo vol is: financiële zorgen heeft hij nooit gekend, zijn leven was gelukkig (al trok hij - vurig Patriot die hij was - zich bij de komst van de Pruisen in 1787 terug uit het openbare leven), zijn literair succes was groot. Wij moeten zijn droefgeestigheid dan ook niet zien als het gevolg van een betreurd verlies (zoals bij Edward Young en Lamartine het geval was), ook niet als veroorzaakt door twijfel aan God of door ongeloof (als bij De Musset en Byron), of als een voorgevoel van naderende krankzinnigheid (als bij Lenau), - Feiths melancholie was het gevolg van een heimwee naar een beter Vaderland ná dit leven. Zijn sentimentaliteit was wel echt, het ontbrak hem evenwel aan de literaire begaafdheid (die een Goethe in zijn Werther wèl toont te bezitten) om deze door de lezer van nu als echt te doen aanvaarden, zoals blijkt uit het volgende

[p. 248]

fragment uit Ferdinand en Constantia; het is een brief van Ferdinand aan zijn vriend Willem:

Son coeur, né trop sensible, a fait ces malheurs.

1]Welk eenen avond heb ik gisteren doorgebragt! o Willem! waarom is de 2]hoogste teederheid altijd aan een lijdend harte verknocht? Neen, zulk eene 3]gewaarwording begeer ik in mijn leven niet weêr te ondervinden. Ik stond 4]ze gewis niet door; doch met mij is het nu wel. Wat ligt ook aan mij gelegen! 5]maar Cecilia, de al te teedere Cecilia! zoo te gevoelen! zoo hare eigen ge-6]waarwording aan al wat haar omringt, mede te deelen! - groote God! 7]welk een avond was dat!

8]Zij zat voor haar klawier toen ik inkwam, en was bezig met de verrijzenis 9]van Lazarus, uit Schutte, te zingen. Ik plaatste mij achter haar. Elke toon was 10]louter uitdrukking! mijn hart smolt er als was voor! maar toen ze aan de 11]laatste regels begon:

Donker graf, nare en bleeke dood,

Gij zult mijn ziel niet meer verschrikken!

Donker graf, nare en bleeke dood,

Gij zult mijn ziel in hoop verkwikken!

15]moest ik haar' stoel verlaten. De tranen stroomden van mijne wangen; ik 16]wandelde met groote schreden door 't vertrek. Een lijdende Engel scheen 17]voor 't klawier te zitten. Haar gezigt was met een smachtend verlangen naar 18]boven geslagen; ieder vinger, ieder toontje was bezield. Het speeltuig werd 19]de weêrklank des jammers, de nagalm van het fijnste gevoel!

20]Tot hiertoe streelde mij de verteedering, daar ze mij in had weten over te 21]brengen.

22]Nu nam ze eene kleine verpoozing. Beide zwegen wij, en ijlings hief ze: Wreed 23]gescheiden Lievelingen, enz. aan.

24]Bij elken regel rolden twee groote tranen als paarlen over hare kaken. Nimmer 25]heb ik dien nadruk, dien eigen, eenigen toon aan elk woord hooren geven! 26]Mijne akelige scheiding van Constantia stond levendig voor mij!

In 't gevoelloos Rijk der dooden

Vindt uw ziel haar kalmte weêr.

29]Thans meende ik te verstikken, en zij zelve werd bleek als sneeuw, en toen 30]hierop:

Ziet de bleke maan verrijzen

Als zij over de akkers klimt.

Ziet hoe 't lange gras der graven

In haar kwijnend schijnsel glimt.

[p. 249]

35]o Dat kwijnend! met den zachtsten toon der kwijnendste teederheid! - neen! 36]ik kon het niet langer uithouden, ik wilde haar smeeken van op te staan, toen 37]ik haar van 't hoofd tot de voeten zag beven. Mijn mond bleef gesloten. In 38]deze vervoering der hoogste aandoenlijkheid bragt ze op eene engelachtige 39]wijze het volgende Couplet uit:

Hoort het treurig lied des tortels,

Die zijn trouwe gade derft,

En op neêrgebogen wilgen

Van gevoel en liefde sterft.

44]Met den derden regel vestigde zij hare natte oogen op mij; zij zonken tot op 45]den bodem mijner ziel; ik hijgde naar den adem. De laatste woorden konden 46]even over hare lippen, maar zij waren er naauwlijks of zij viel - ik meende 47]door den grond te zinken - als eene doode van haren stoel neder!

48]Schoon alles wat aan mij was trilde, schoot ik echter oogenblikkelijk toe om 49]haar bijstand te bieden. Eenige droppen van Hofman, die zich gelukkig in 50]'t vertrek bevonden, bragten haar weêr bij; maar hare bleekheid verliet haar 51]den ganschen avond niet; ook raakten hare oogen niet weêr geheel droog. 52]Lijdende Cecilia! onder welk een rampzalig gestarnte zijt gij geboren!

Rhijnvis Feith is bij ons de vertegenwoordiger van het Sentimentalisme, dat zwelgen in overdreven, bij voorkeur sombere gevoelens, dat in die tijd een epidemisch Europees ziekteverschijnsel was. De werken waar dit het duidelijkst blijkt zijn, naast zijn gedichten, de twee romans in briefvorm Julia (1783) en Ferdinand en Constantia (1785). In beide werken gaat het meer om het ‘gevoel’ dan om het ‘verhaal’, dat zeer simpel is. In Julia b.v. komt het hierop neer dat Eduard zijne Julia teder bemint, edoch dat de strenge vader hem hare hand weigert, waarop Eduard rond gaat dolen en Julia weg gaat kwijnen. Als de vader eindelijk en tenslotte zijn toestemming geeft, sterft Julia, waarna Eduard een den op haar graf uitholt en deze tot zijn doodskist bestemt.

Rhijnvis Feith is voor ons vrijwel onleesbaar geworden; zijn betekenis voor de letterkunde is gelegen in zijn optreden tegen de formalistische retoriek van de 18de eeuw, zijn opkomen voor het recht de eigen innigste gevoelens te uiten. Zijn inspiratiebronnen waren: liefde, natuur, God; zijn voorbeelden: Young (Night Thoughts) Klopstock, Goethe (Werther) en het Boek Job uit de Bijbel.

Jacobus Bellamy (1757-1786)

Jacobus Bellamy, te Vlissingen geboren, wordt dank zij zijn verstandelijke begaafdheid in de gelegenheid gesteld te Utrecht theologie te studeren, waardoor zijn leven en zijn werken een geheel andere richting zullen gaan. Hij neemt nu stelling tegen de dichtgenootschappen, schrijft als bewijs van zijn afkeer van het Classicisme rijmloze verzen, en neemt, zonder te merken hoe sentimenteel hij zelf kan zijn, stelling tegen het Sentimentalisme.

[p. 250]

Fragment van eene sentimenteele Historie

1]Daar waren dan eens twee broeders, zeer verschillend van aart, zoo als het 2]meer onder broeders is. Zij woonden zamen op een aangenaam landgoed, 3]en vermaakten zich ieder op zijne wijze. De eene, Willem, was, zooals men 4]het noemt, zeer sentimenteel; wanneer hij 's avonds in de maaneschijn wan-5]delde, stortte hij op ieder grasje een traan, en hieldt dan heele lange alleen-6]spraken van O! en Ach! - Hij maakte ook wel vaerzen, waarin hij geduurig 7]zeide, dat hij schreide; maar dat zeide hij dan zoo maar; en de liefde haalde 8]hij zoo dikwijls over, dat zy in aether wegvloog. - Dit hadt hij uit verscheiden 9]boeken geleerd; doch sommigen had hij niet regt begrepen.

10]Hendrik was niet sentimenteel, zoo als Willem dat woord gebruikte; hij las 11]geschiedenissen, maakte ook wel gedichten, doch van een ander soort; wan-12]delde 's morgends en 's avonds door bosschen en velden, en was dan regt 13]vrolijk, dan kwam er ook wel eens een traan in zijn oogen, doch die vaagde 14]hij schielijk weg, en zeide niets.

15]Eens op een' morgen werd het klokje op een naburig landhuis schriklijk ge-16]luid; de nieuwsgierigheid dreef de broeders naar buiten, om te zien, wat de 17]reden van deze beweging was. Zij waren naauwlijks buiten, of zij zagen een 18]zwaren rook van het nabuurig landhuis opgaan. - Brand! riep Hendrik; 19]daar moeten wij heen! wij moeten die arme menschen bijspringen! - O Hemel! 20]zei Willem, is deze waereld dan altijd een tooneel van verdriet? - moet een 21]gevoelig hart dan overal rampen ontmoeten? - Hendrik ging vast voord, 22]en Willem volgde hem. Toen zij nabij kwamen sloeg de vlam het dak uit. 23]Groote God! riep Hendrik, help ons! - Willem stond stil - haalde een 24]zwaare zugt uit zijn borst - sloeg zijn oogen ten hemel, en zijn handen 25]zaamen, en stondt nog stil. - Alles was in beweeging. De boeren droegen 26]water, en Hendrik hielp hen. - De eigenaar van het huis liep wanhopend 27]rond en riep: alles is niets! - alles is gered! - maar, mijn lieve dochter! - 28]zij zal moeten verbranden! - zij kan niet gered worden! - Vrienden! redt 29]mijn dogter! -

30]Willem gilde, en vloog eenige stappen terug. - Waar is uwe dogter? riep 31]Hendrik, waar is zij? - ‘Op die kamer, daar de vlam uit het venster slaat!’ 32]- Hendrik gloeide - stondt een oogenblik stil - en vloog heenen.

Willem	Hendrik
O Hemel! zal zulk een schoone bloem, in de morgen van hare ont-35]luiking reeds verzengd worden?...	Maakt plaats! maakt plaats ik wil de dogter redden! maakt plaats! - waar is de trap?
............. Hevige vlammen! Jeugd en schoonheid zijn even weinig veilig voor uwe	(De boeren maken ruimte, en zien de jongeling met verwondering en medelijden aan, Hendrik vliegt in huis en

[p. 251]

woede, als de verdroogde eik in het bosch! De hitte des vuurs doet de traanen, op mijne wangen verdroogen! -	dringt door een dikken rook, den trap 40]op) .....................................
Lief meisje! hoe dikwyls zag de maan u hier, op deze graszoden nederzitten! toen rolden traanen van het fijnste gevoel uit uwe hemelsche oogen! - en nu! ....................... Ach! is dan alles op den gevoeligen mensch gebeten?... Rampzalige aarde!... O! hoe veel lijdt thans mijn hart!...	Waar zijt gij, meisje? - waar zijt gij? ik zal u helpen! - (Geheele stukken 45]van het huis vielen reeds naar beneden, de vonkende trappen kraakten onder zijne voeten. Hij zal er nooit weder uitkomen! zeiden de boeren, 't was te laat!)........... 50].......................................
Ongevoelige Hendrik! zonder dat uw hart een zugt loosde - zonder dat een traan aan uw oog ontviel, vraagt gij den bedroefden vader: ‘waar is uwe dogter?!!’ Hoe moest deze vraag het tedere hart des vaders niet grieven! -	Zij is gered! - zij is gered! - oude man! waar zijt gij? - hier is uwe 55]dogter! zij leeft - (de kleederen des jongelings stonden in volle vlam; hij voelde niets: de dogter was gered. - ..........................

Van zijn poëzie is het bekendst: Vaderlandsche Gezangen van Zelandus (1785), chauvinistisch en nogal brallerig, en de ballade Roosje, een gewild simpel maar in feite gekunsteld en weeïg-sentimenteel gedicht. Ook in zijn andere zgn. anacreontische poëzie is er weinig dat ons nog iets zegt. (Onder anacreontische poëzie verstaan wij verzen, geschreven onder invloed van de idyllische liederen die, overigens abusievelijk, toegeschreven werden aan de Griekse dichter Anacreon in de 6de eeuw v. Chr.; zij werd druk beoefend in het 18de-eeuwse Duitsland en beïnvloedde van daar Bellamy.)

Wat in Jacobus Bellamy te waarderen is, is zijn streven naar eenvoud en natuurlijkheid. Merkwaardig is dat hij deze eenvoud en natuurlijkheid feitelijk alleen bereikte in zijn niet voor publikatie bestemde brieven; in zijn gedichten komen zij ons geforceerd voor.