Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Regelnummers proza verbergen

Justus van Effen (1684-1735)

69

Justus van Effen was de zoon van een onbemiddelde officier; om geld voor zijn studie te verkrijgen werd hij gouverneur bij adellijke jongelui, en deze relaties maakten het voor hem mogelijk dat hij als gezantschapssecretaris een tweetal reizen naar Engeland ondernam (waar hij kennis maakte met o.a. Jonathan Swift, de auteur van Gulliver's Travels, en met de natuurkundige Newton). Op 43-jarige leeftijd promoveerde hij, tezamen met een van zijn pupillen. Door zijn verkeer in Franse kringen, door zijn reizen naar Engeland en Zweden, had hij een scherp oog gekregen voor de gebreken die het leven in het Holland van zijn dagen aankleefden. Hij was ook de eerste die het doen en laten van het ‘gewone volk’ observeerde, waarvan hij het ongekunstelde en ongeveinsde wist te waarderen.

1]My bevindende in een voorkamertje aan een venster, met een hordetje be-2]dekt, om de aangenaamheid van een heldere maneschyn te genieten, zag ik, 3]zonder gezien te worden, mijn naaste buurvrijster, een zoet geschikt meisje, 4]van agtien of negentien jaar, op haar stoep staan, met een stoofje onder haar 5]voorschoot, waarschijnlyk om haar moeder op te wagten, een hupsche deugd-6]zame Weduwe, die, met voor de luiden (geholpen door dit haar eenig kind) 7]linden te nayen, fatsoenlijk aan de kost weet te komen. Dewijl Agnietje wat 8]heen en weer trentelde, komt 'er een timmermans knegt, een wakkere wel-9]gemaakte jonge (dog die, niet veel ouder zijnde als 't meisje, 'er nog zo wat 10]lobbesagtig uitzag) met zijn hoedje in de hand, en met al de tekenen van 11]schroomagtigheid, naar haar toe treden. Terstond scheen ze eenigzins ontzet 12]in huis te willen gaan, wanneer ze aldus door den jongman werd aangespro-13]ken: Och! buurvrijstertje, wees tog niet bang voor my, dat bid ik je. Ik zou 14]immers geen kind kwaad doen, 'k laat staan dan jou; ik wou je maar verzoeken,

[p. 238]

15]mijn zoete kind, of ik mijn pijpje, dat uitgegaan is, eens aan je testje mogt op-16]steeken. Deze woorden met een bevende stem uitgesproken, en die eer schee-17]nen te komen van iemand die bevreest was, als die een ander vervaart wilde 18]maken, stelden Agnietje gerust. ‘Og ja, vriendje!’ antwoordde ze, ‘'t is zeer 19]tot je dienst; maar wat scheeld je tog, 't is puur of je ontsteld waart.’ Daarop 20]reikte ze haar testje over. Dat ben ik ook, mijn lieve kind, hernam hij, en als 21]je me een oogenblikje tijd wilt geven, zal ik je de reede wel zeggen. Onderwylen 22]was hy bezig met, zo langzaam als 't mooglyk was, zijn tabak vuur te doen 23]vatten, terwijl ieder uitblazing van den rook in een tedere zugt veranderde. 24]Eindelijk wat tot bedaren gekomen zijnde: Ken je me dan niet, buurdogtertje? 25]sprak de goede hals. ‘Wel, me dunkt’ antwoordde ze, ‘dat je me aan 't oog 26]hangt, en dat ik je meer als eens hier voorby heb zien gaan.’ Dat en is geen 27]wonder zeker, hervatte de vryer, og! ik ben hier meer als hondert maal voorby 28]gekoomen, maar ik heb je nooit durven aanspreken; 't was of ik de koorts op 29]'t lijf kreeg, als ik maar een voet naar je toe wou zetten. Maar ik heb evenwel 30]nou men stoute schoenen aangetrokken; Hoor, het hoogste woord moet 'er uit. 31]Zonder dat kan ik tog nagt noch dag, om jouwent wil niet rusten, en ik wil hoopen, 32]mijn lieve kind, dat je 't me ten beste zult houden, en niet kwaad 'er om tegen 33]me worden; want hoe kan ik het gebeeteren dat ik je zo lief heb, en dat kan 34]immers jou 't minste kwaad niet doen... ‘Ei, hoort die malle jonge eens aan!’ 35]sprak Agnietje hier op, ‘wat kan hy zoet keuvelen! zou men niet denken, dat 36]hy 't meende? Kom, kom, jy vryer, dat pijp aansteeken duurt wat te lang; je 37]hebt de regte niet voor, vriendje, dat verzeker ik je. Had ik geweten, dat je 38]hier kwam, om de gek wat met me te steken, je zoud men test niet gehad 39]hebben; kom, lustig, jy vrindje, geef jy de test maar gaauw weer over, en 40]marcheer maar af na andere meisjes, die zo gek zijn, dat ze aan zulke praatjes 41]geloof slaan.’ Ik de gek met jou steeken! ik de gek met jou steeken? zie, als 42]ik zulke woorden van je hoor, dan is 't of 'er een mes deur men hart gaat. Og, 43]mijn Engel! Og, mijn hartje lief! geloof dat van my niet, daar is zoo een ziertje 44]valsheid in men heele hart van onder tot boven niet; dat zal de heele waereld van 45]me moeten getuigen, mijn alderliefste bekje! ‘Kom, kom maar’, wierd 'er hem 46]op toegevoegt, ‘talm maar niet, geef me maar aanstonds men test weêrom; 47]ik moet in huis gaan; en daarby, ik heet geen bekje, geen hartje, geen Engeltje, 48]en ik versta niet, dat je me die malle namen langer geeft; Agnietje ben ik ge-49]doopt, en zo moet je me heeten, als je me wat te zeggen hebt.’ (enz.)

Over de Oud-Hollandsche burgervryagië (de zgn. Agnietjes) waarvan het bovenstaande een fragment is, luidde het ongezouten oordeel van prof. dr. J. Prinsen in diens Handboek:

Zijn Agnietjes o.a. zijn ook nu nog min of meer beroemd. We willen gaarne gelooven, dat hij ook hier een trouw en conscientieus teekenaar naar de na-

[p. 239]

tuur was, een Hollander als kunstenaar nog wel van het echte ras, maar uit de dagen van het verval; alles is klein en benepen. Hoor slechts, hoe hij begint: ‘Mij bevindende in een voorkamertje aan een venster met een “horretje” raakt hij in verrukking over de maan.’ Maar welk een verrukking! Hij zat daar ‘om de aangenaamheid van een helderen maneschijn te genieten’. En zoo bespiedt hij dan zijn vrijende buurtjes: Kobus ‘met zijn hoedje in de hand en met al de teekenen van schroomvalligheid’, zijn Agnietje naderend: ‘Och buurvrijstertje, wees toch niet bang voor mij, dat bid ik je. Ik zou immers geen kind kwaad doen, 'k laat staan dan jou, ik wou je maar verzoeken, mijn zoete kind, of ik mijn pijpje, dat uitgegaan is, eens aan je testje mocht opsteken’. Deze woorden, met een bevende stem uitgesproken, en die eerder schenen te komen van iemand, die bevreesd was dan die een ander vervaard wilde maken, stelden Agnietje gerust.’
Wat een wee, onuitstaanbaar schepsel, wat een suffe, pietluttige lobbes is die Kobus. En als hij dan later in zijn idiote onbeholpenheid tot handtastelijkheden wil overgaan, in casu ‘op den beweeglijksten toon om een zoentje van afscheid bidt’, dan moet zoo waar Agnietje nog door de fâcheuse troisième, zonder welke de wandeling natuurlijk niet had mogen plaats hebben, worden aangepord: ‘Maar heden Agnietje’, sprak de behulpzame sloof, ‘dat is zulk eene zaak niet, dat zal immers de eerlijkste jonge dochter aan geen wildvreemde weigeren, als ze door hem te huis gebracht wordt, en daarbij: een zoentje is maar stof, die het niet lust, die veegt het of’. Hierop liet het meisje zich gezeggen en ik telde duidelijk aan het smakelijk geklap, dat het haar drie zoentjes kostte’.
Wat was er in de 18de eeuw geworden van het speelsche, jolige, forsche geslacht uit den bloeitijd! Met dat al, de sujetten mogen ridicuul zijn, de teekening is aardig en secuur en onbetwistbaar zien we door Van Effen de groote lijn onzer realistische kunst zwakjes doorloopen naar Wolff-Deken.

Bij alles wat hij schreef had Justus van Effen een moraliserende bedoeling, hij loofde deugden (spaarzaamheid, milddadigheid), hij hekelde gebreken (speculatieve beurspraktijken, verfransing van de taal, overdreven vormen). Men kan hem vergelijken met Jacob Cats, beiden waren moralist, maar hoe groot is ook het verschil door de tussenliggende honderd jaren: Cats gaat uit van de wijsgerig-christelijke en antiekrenaissancistische denkbeelden, de rationalist Van Effen doet vóór alles een beroep op de gezonde rede. Hij toont een fout door ze ad absurdum door te voeren. Als hij b.v. van leer trekt tegen de kwaal van het overdreven gebruik van aanspreektitels, vertelt hij dat iemand het volgende briefje gevonden heeft:

Hoog Edele Welgebooren Heer.
Ik heb wel ontfangen U.H.E.W. Gs. brief waar in U.H.E.W.G. my gelieft te schryven, dat U.H.E.W.G. op U.H.E.W. Gs. landgoed verschei-

[p. 240]

den dagen heeft gepasseert, en U.H.E.W.G. zig met andere importante zaaken U.H.E.W.G. betreffende, heeft beziggehouden zo dat U.H.E.W.G. geen tyd heeft gehad de verzogte stukken rakende U.H.E.W. Gs. proces op te zoeken. U.H.E.W.G. zal egter gelieven te weeten dat U.H.E.W. Gs. zaak, zo U.H.E.W.G. gezegde stukken niet spoedig zend, volgens U.H.E.W. Gs. wensch niet kan geentameert worden. U.H.E.W.G. zal, hoop ik my myne precipitatie, alleenlyk spruitende uit iever voor U.H.E.W. Gs. interest ten besten houden, ik blyve met de nederigste onderwerping en het diepste respect,
Hoog Edele Welgebooren Heer.
P.S. Zyn H.E.W.G.U.H.E.W. Gs. zoon, heeft my U.H.E.W. Gs. uit order van U.H.E.W.G.U.H.E.W. Gs. laatste zelve ter hand gesteld, nevens U.H.E.W. Gs. beleefde dienst presentatie; voor welke U.H.E.W. Gs. verpligtende attentie ik niet kan nalaten U.H.E.W.G. hartgrondelyk dank te zeggen.

Zonder in te gaan op Van Effens andere geschriften (hij was o.a. de eerste vertaler van Defoes Robinson Crusoe), kunnen wij zeggen dat zijn belangrijkste werk te vinden is in het door hem opgerichte en grotendeels eigenhandig volgeschreven blad De Hollandsche Spectator, dat van 1731 tot 1735 eerst wekelijks, later tweemaal per week verscheen. Zijn grote voorbeelden waren de Engelse essayisten Addison en Steele met hun bladen The Tatler (= babbelaar) en The Spectator (= toeschouwer). De ‘vertogen’, zoals Van Effen zijn gewoonlijk in briefvorm gestelde essays noemde, waren of zedekundige verhandelingen, of zij beschreven op realistische wijze alledaagse voorvallen. Van deze laatste, die het karakter van kleine vertellingen krijgen, zijn de bekendste voorbeelden: de reeds genoemde Oud-Hollandsche burgervryagië en Tysbuurs Os.

Men kan het al of niet eens zijn met Dr. Prinsen wat betreft de geest in Van Effens vertogen, doch men zal zijn oordeel over de aardige en natuurgetrouwe tekening en over de beeldende en losse stijl waarin deze geschreven zijn gaarne onderschrijven. Het grote succes van Justus van Effen en zijn Hollandsche Spectator blijkt uit de vele navolgingen.