Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Pieter Langendijk (1683-1756)

68

Pieter Langendijk heeft zeer jong zijn vader verloren en moest een groot deel van zijn leven (een verkwistender echtgenote volgde op een verkwistende moeder) in behoeftige omstandigheden doorbrengen; zijn geboortestad Haarlem - hij was er factor van Trou moet blycken - kwam hem op eenzelfde wijze te hulp als Amsterdam eertijds Vondel had gedaan: zij benoemde hem tot Stadshistorieschrijver (1749).

[p. 228]

De tragedies en de andere poëzie van Pieter Langendijk verdienen geen vermelding, als klucht- en blijspeldichter evenwel is zijn roem van blijvende aard.

De toestanden op toneelgebied waren in Langendijks tijd niet zeer florissant: de gezwollen retoriek van poëzie en drama werkte een onnatuurlijke declamatie in de hand. Van de dichter Rotgans (wij ontlenen deze gegevens aan De Raaf en Griss' Zeven eeuwen) wordt verteld ‘dat hy zeker dichtstuk (Nagedachten over d'Aardbevinge) met zooveel kracht van zyne donderende stemme uitbralde, dat er d'aarde pronkvaten en glazen van weêrklonken, en de wanden en grondt zelfs, als op nieuw, aan 't beeven scheenen te raaken’. En Bilderdijk vertelde later nog van zijn vader: ‘ik heb in mijn kindschheid hem meer dan eens porceleinen kommen op een ouderwetschen schoorsteen onder welken hij zat te reciteeren, te barsten zien leezen’. Ook in de mise-en-scène heerste onnatuur, en een beroemd toneelspeler uit die tijd, Jan Punt, schroomde b.v. niet om de Griekse held Achilles uit te beelden met pruik en kanten lubben alsof het een achttiende-eeuwse salonjonker was. De plaatsing op het toneel was stereotiep: ‘de Vorst moest altijd in het midden staan, evenals een trekpot voor een schoorsteen, daar men de kopjes en schoteltjes ter wederzijde plaatst. De Prinses moest altijd op de hoogehand staan, de Vertrouwde aan haar linkerzijde, en bij wat gelegenheid het ook ware, zelfs in de uiterste verwarring, trachtte men altijd dezen rang te bewaren.’ (aldus Marten Corver, de man die poogde het toneel in de 18de eeuw te hervormen door naar groter natuurlijkheid te streven). Als verdienste van het Frans-Classicisme kan men echter stellen dat het ageerde tegen de grote ruwheid en platheid die klucht en blijspel ontsierden, doch waarvoor wij bij Langendijk dus niet bang hoeven te zijn.

Pieter Langendijk debuteerde op 16-jarige leeftijd met de nog niet zeer verfijnde maar fris-geschreven klucht Don Quichotte op de bruiloft van Kamacho (1699), waarvoor hij de stof ontleende aan Cervantes. Tot zijn bekendste kluchten behoren verder: De Wiskunstenaars of 't Gevlugte Juffertje en Krelis Louwen of Alexander op het Poëetemaal (over de boer die men het drinken wil afleren door hem tijdens zijn roes te verkleden als Alexander de Grote, die hij dan bij ontwaken ook denkt te zijn, - een gegeven dat reeds in de Duizend-en-een-nacht voorkomt en dat o.a. ook door Cats gebruikt wordt); beide stammen uit 1715.

Hoger staan evenwel zijn komedies: het intrigeblijspel Het Wederzyds Huwelyksbedrog (1712) en het zedenblijspel De Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden (door anderen voltooid), waarin hij de verkwistende 18de-eeuwse kooplieden stelt tegenover hun degelijker vaders uit de 17de eeuw.

En door de aardige intrige (die wij in zijn laatste stuk te zeer missen), en door schrijvers uitnemende kijk op de mogelijkheden van het toneel, lijkt ons het ook nu nog herhaaldelijk gespeelde Het Wederzyds Huwelyksbedrog Langendijks beste stuk. Steeds is zijn doel de mensen te verbeteren door hun hun fouten en gebreken in een lachspiegel te tonen; in dit geval is het ‘een gebrek, dat al veel bij onzen landaart is ingekropen, namelijk kaal en grootsch te zijn, en het laatste door bedrog staande te houden’. De stof voor zijn blijspel vond Langendijk in een schelmenroman, Vermaakelyke Vryagie van den kaalen Utrechtsen Edelman en de niet hebbende Geldersche Juffer.

Hoofdpersonen in Langendijks stuk zijn: Lodewyk, ‘van oud en aad'lyk bloed’ doch straatarm en aan lager wal, die zijn lot hoopt te verbeteren door een rijk huwelijk,

[p. 229]

een plan dat de in dezelfde omstandigheden verkerende Charlotte ook heeft. (Op een lager niveau herhaalt zich de geschiedenis tussen hun bedienden Jan en Klaar.) Beiden denken van de ander dat deze rijk is en zelf pogen zij ook deze schijn op te houden, - de wetende toeschouwer kijkt als lachende derde toe bij dit spel van bedrog en schone schijn. Het stuk is geschreven in alexandrijnen onder invloed van Molière, die Langendijks grote voorbeeld was, maar die hem wat karaktertekening, psychologie en diepte betreft verre overtrof; bij Langendijk zijn de figuren niet meer dan typen en het toeval speelt als in al zijn stukken ook hier een te grote rol. Het hier volgende fragment (IIde bedrijf, 6de en volg. tonelen) laat zien hoe van Charlottes kant het bedrog gespeeld wordt. Fop en Hans zijn resp. de broer en de vrijer van Klaar, de eerste komt op als ‘pachter’, de tweede als ‘juwelier’.

Fop in boeren gewaad, met drie zakjes geld,
Lodewyk. Charlotte, Konstanse, Klaar

Fop

Dag juffrouw, dag mevrouw, dag Klaartje, dag myn heer.
Mevrouw, verzinje wel¹, nou kom ik je betaelen.
Is dat je zeun? ja wel, hy lykt niet van de schraelen,
En povre jonkers, neen, verzinje wel; o bloed!
Wat het hy al een goud en zulver aen zen goed!
Ho welkom heerschip, 'k hietje welkom om een koekje²,
Verzin je wel.

Klaar

Hy is myn heer niet, gek.

Fop

Ja zoekje

Me wat te pieren³? neen, dat 's mis, verzinje wel.

Konstanse

Hy is myn zoon niet, Kees.

Fop

Hoe of dit weezen zel?

Verzinje wel, men heer, laat ik jou iens bekyken.
Nou zie 'k 't eerst, ja daar's meer eigen as gelyken.
Vergeef 't me, Jonker: want ik was verabbezeerd⁴,
Me dogt, om dat je zo bekant⁵ was en geveerd⁵,
Dat je onze jonker waert.

1 begrijp je

2 fooitje(?)

3 bedotten

4 abuis

5 met kant en veren versierd

5 met kant en veren versierd

[p. 230]

 

Klaar

 

Dat maak jy aartig, baasje.

 

Fop

 

Al bin ik maar een boer, ik hou myn rippretasie¹.

 

Ik, en myn wyf, die gaen met al die groote lui

620]

Van 't stee om.

 

Klaar

 

Jy?

 

Fop

 

Wel ja, ik breng er altyd hui²

 

En zoetemelk en kaes. Ik mag³ met elk verkeeren.

 

Klaar

 

Zo doende, Keesje, kan jy goê manieren leeren.

 

Charlotte

 

Hoe is 't op onze plaats⁴?

 

Fop

 

Daer staet het alles wel.

 

'k Loof dat het met 't gewas dit jaer wel slaegen zel:

625]

De boomen bloeijen uit de kunst⁵, en in 't bezonder

 

Is 't op jou Hofstee schoon, verzinje, 't is geen wonder,

 

Dat komt dat joffrouw op een schuitje mist⁶ en ziet.

 

't Is allemael gien schâ het geen juist schaede hiet.

 

Jou Tuinman Jaep verstaet 'em schier op alle zaeken.

630]

Nou is hy bezig om een bloemperk op te maeken,

 

Vlak voor het huis. Dat moet je haest iens komen zien:

 

De zoete⁷ tyd komt' an.

 

Charlotte

 

'k Denk in een dag of tien

 

Te komen, ligt nog eer, dat kunt gy Jaap wel zeggen.

 

Fop

 

Dan zel je 't bloemperk daer al opgemaekt zien leggen.

 

Konstanse

635]

Koom, laat ons reeknen, Kees, ik heb niet langer tyd.

1 reputatie

2 wei

3 kan

4 buitenverblijf

5 prachtig

6 mest

7 mooie

[p. 231]

 

Fop

 

Goed, als je wilt, mevrouw; dan raek ik 't vragje quyt.

 

Je loopt die kamer in? ik mien¹ je na te treden.

Lodewyk, Charlotte. Binnen wordt geld geteld

Lodewyk

O schoone, die myn hart met uwe aanloklykheden
Doet buigen voor de min, gy hebt myn staat gehoord;
Nu hangt het maar aan u; ei, laat een troost'lyk woord,
Uit uwen lieven mond, myn quynend hart verquikken!

Charlotte

Zo haastig niet myn heer.

Lodewyk

Ik tel al de oogenblikken,

Myn allerwaardste. Ach troost uw' minnaar, ja uw' slaaf.

Charlotte

Het geen gy eischt, myn heer, is zulken grooten gaaf,
Dat ik my honderdmaal, en meerder, moet bedenken,
Eer dat myn plicht vereischt myn hart aan u te schenken.
'k Heb uw' stantvastigheid in 't minnen nooit gezien.
By and're Juffers spreekt de Graaf ook zo misschien.

Lodewyk

Ik zweer u, schoone ziel, by 't bloozen van uw' kaaken,
Die rooze gloed, die my in zuiv're min doet blaaken,
Die gloed, die 't schitt'rend vier van Tirus² purper tart,
En met zyn straalen schiet in 't allerkilste hart;
By 't diamante licht van uwe tweling zonnen³,
Wier straalen allereerst myn minnend hart verwonnen;
By 't levendig⁴ albast van uw' volmaakte leên,
Dat 'k niemant min als u, noch heb bemind, voorheen.

Charlotte

Gy ciert uw reden op, en schijnt te poëzeeren⁵.

1 denk, zal

2 stad in Phoenicië

3 ogen

4 levend

5 vgl. fr. poétiser

[p. 232]

 

Lodewyk

 

Ach! wat kan ons de min door haare kracht niet leeren?

 

Myn lief, 'k ben onbequaam te schild'ren met wat kragt

660]

Van schoonheid gy myn hart gebragt hebt in uw magt.

 

Al die aanloklikheid! al die bevalligheden!

 

Zyn machtig myn verstand van 't regte spoor der reden

 

Te leiden, zo gy niet uw' strafheid¹ wat verzoet.

 

Charlotte

 

Gy vleijt my, Graaf.

 

Lodewyk

 

O neen, zie wien u valt te voet:

665]

Een die zig onderwerpt wat vonnis gy zult geeven.

 

Aan u, o schoone! hangt myn dood nu, of myn leeven;

 

Maak dat dit oogenblik voor my gelukkig zy.

 

Charlotte

 

Staa op, myn heer, en heb wat meerder heerschappy

 

Op uwe driften, poog die vlam in tyds te dooven;

670]

Uw adeldom, en staat, gaat onze ver te boven;

 

En kreegt gy eens berouw van deeze keur², zou 't licht

 

Te laat zyn dat³ gy wist wat zaak gy hadt verricht.

 

Lodewyk

 

Die keur, myn schoone zal my nimmermeer berouwen.

 

Charlotte

 

Mag ik 't gelooven?

 

Lodewyk

 

'k Zweer, dat gy my moogt vertrouwen.

 

Charlotte

675]

Gy zyt een edelman, 'k geloof u op uw woord,

 

En ik beken dat uw' beleeftheid my bekoort;

 

Myn hart kan langer dan niet onverschillig weezen;

 

Doch van vrouwmoeders kant hebt gy licht meer te vreezen

 

Schoon ik 't bezit u van myn hart al toe wou staan,

680]

't Moest met haar wil zyn en dat zal bezwaarlyk gaan;

1 gestrengheid

2 keus

3 indien

[p. 233]

 

Zy heeft geen dochters meer, als my alleen, in 't leeven;

 

Gy zyt een vreemdling, dien zy my niet graag zal geeven,

 

Om dat zy dan te veel myn byzyn missen zou.

 

Lodewyk

 

'k Zal haar en u, myn lief, in 't Graafschap Habislouw

685]

Geleiden, daar gy zult als myn Gravin regeeren,

 

Dit land vergeeten, en u zien van ieder eeren.

 

Charlotte

 

Ik zal my schikken naar vrouwmoeders raad, myn heer.

 

Gy kunt my de eer doen...

 

(daar wordt gescheld)

 

maar wat's dat? wie schelt daar weer?

 

Hee Klaartje, Klaartje!

Klaar, Lodewyk, Charlotte

Klaar

Wat belieft Juffrouw?

Charlotte

Doe open:

Gy hoort wel dat 'er wordt gescheld.

Klaar

Ik zal gaauw loopen.

Charlotte

Myn heer, het moeit¹ my dat we in dit onvry vertrek
Gebleeven zyn; ik wist juist² niet dat ons gesprek
Zo lang zou duuren. Ik zal voortaan de eer genieten
Om in 't zalet³...

Lodewyk

Myn lief, hoe zeer 't my moet verdrieten

Ons staag gestoord te zien in dit vertrek, ik hou
Het voor het beste van dit adelyk gebouw,
Om dat ik de eer heb...

1 spijt

2 volstrekt

3 salon

[p. 234]

 

Charlotte

 

't Is een koopman in juweelen,

 

Monsieur le Poerlaron.

Hans, in koopmans gewaad, Klaar, Lodewyk, Charlotte

Hans (onder den naam van Poerlaron)

Ze¹ zel hier niet verveelen,

Dat ze aan madamoizel service presenteer?
Ze 'eb deezen dak kehoor dat jouw juweel begeer.

Charlotte

Brengt gy iets mede?

Hans

Oui, jou 'ep aan ma boetike

Van daak keweest vergeefs. Ze bid, madamoizel,
Exkuse moi!

Charlotte

Gy zyt geëxkuzeert, 't is wel.

Is u van daag een snoer met paerels voorgekomen?

Hans

Un parelsnoere? non.

Charlotte

Ze is van myn' hals genomen

Door dieven op de straat; zo ze u wordt aangebracht²,
Neem vry de snoer, en hou de dieven in uw' macht.

Hans

Dal zel ze doen.

Charlotte

Wat hebt gy mê gebracht?

Hans

Juweelen,

Zo zuivre poer de kieke, un dief die zou hum steelen.
Wât dunk jou is 't niet bon?

Charlotte

Waar voor is dat te koop?

Hans

Akt 'ondert kulde 't minst.

1 fr. ‘je’

2 te koop geboden

[p. 235]

 

Charlotte

 

Dat is te veel, loop, loop.

 

Hans

 

Bezie ze wel ter deek, hum 'eb niet eene foute.

 

Als jy een foute vindt, mak jou voor niet hum oute.

715]

Hum 'andel veul met jou, ze weet jou 'ep verstand

 

Van de juweel, veel betre als al de daam van 't land.

 

Jou koop altyd koet koop. Ze 'eb eens van jou kehatte

 

Cinq' mill Ekuus¹ gelyk. Keen klant in deeze statte

 

Die zo veel koop, als jou.

 

Charlotte

 

Het is geen quaad juweel:

720]

Maar, Monsieur Pourlaron, de prys is veel te veel.

 

Zes hondert gulden is genoeg; 'k zou niet meer geeven.

 

Hans

 

Ze moet niet dingen.

 

Charlotte

 

Niet?

 

Hans

 

Madam', zo waar ze leeven,

 

Ze zou verlies, ma foi.

 

Lodewyk

 

Mag ik 't juweel eens zien?

 

Charlotte

 

Heer graaf, 't is tot uw dienst.

 

Hans

 

Jou moet zo slekt niet biên.

725]

Bezie son Exelense. Ik 'eb nok van myn leeven

 

Zo weinig niet kewon².

 

Lodewyk

 

Ik zal nog vyftig geeven.

1 fr. écu

2 verdiend

[p. 236]

 

Charlotte

 

Zo valt gy in myn bod, myn heer?

 

Lodewyk

 

Gy biedt te min.

 

Charlotte

 

Geef hem zyn' vollen eisch, heer Graaf, is 't zo uw zin.

 

Lodewyk

 

Gy kunt als 't u belieft, monsieur, uw geld dan haalen;

730]

'k Zal in myn logement u deezen dag betaalen.

 

Hans

 

Bon, waar logeer jou?

 

Lodewyk

 

In de goude muizeval.

 

Hans

 

Son Exelense zek hoe hum daar noemen zal.

 

Lodewyk

 

De Graaf van Habislouw!

 

Hans

 

De Kraaf van Kabeltouwen?

 

Je suis vôt serviteur. Ze kan dat wel onthouwen.

Lodewyk, Charlotte, Klaar

Lodewyk

Myn lief, 'k verzoek dat gy my de eer doet, dit prezent
Van my te ontfangen.

Charlotte

'k Zie dat gy myn' aard niet kent.

[p. 237]

 

Lodewyk

 

Myn schoone, ik bid dat gy 't prezent niet af wilt wyzen,

 

Al is het wat gering; gy zult 't misschien mispryzen,

 

Dat ik my tegens u in 't bieden heb gekant?

740]

't Zal my een eer zyn, om 't in zulken lieve hand

 

Te moogen zien. En heb ik daar door iets misdreeven,

 

Gy moet de mode van het hof de schult dan geeven.

 

Ik bid u neemt het aan.

 

Charlotte

 

'k Bedank u dan, heer Graaf.

 

Lodewyk

 

Myn lief 't is zulks niet waard; 't is al te slechte¹ gaaf.

1 gering