Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Regelnummers proza verbergen

[p. 99]

De Vroeg-Renaissance
40

Zoals bij elke letterkundige stroming onderscheiden wij ook bij de Renaissance een tijdperk waarin deze beweging jong en sterk oprijst, vervolgens de bloeiperiode, en tenslotte de nabloei en het verval. In de periode van opkomst zien wij hoe het nieuwe a.h.w. veroverd, soms stormenderhand ingenomen wordt; het bloeitijdperk kenmerkt zich door het rustige bezit van het verworvene, terwijl het vervaltijdperk gekarakteriseerd wordt door een navolgen van de uiterlijke vorm, niet gesteund door een innerlijke gedrevenheid: de vorm is een leeg omhulsel geworden. Het is vooral in de Vroeg-Renaissance dat het buitenland, Italië en Frankrijk, nog grote invloed heeft: Jonker van der Noot vertaalt gedichten van Petrarca en van de Franse Pléiadedichters, Carel van Mander komt tot zijn Schilderboeck dank zij een Italiaans voorbeeld. Behalve de twee genoemden zouden wij tot deze periode willen rekenen Roemer Visscher en H.L. Spiegel.

De kenmerken die de Vroeg-Renaissance het sterkst bepalen zijn:

a. zelfbewustzijn en trots op het eigen kunstenaarschap: de dichter realiseert zich dat hij na zijn dood zal voortleven in en door zijn werk, de bezongene zal onsterfelijk zijn dank zij zijn gedicht.

b. een bezingen van de aardse schoonheid, - en daar deze aardse schoonheid vergankelijk is, spoort de dichter iedereen voortdurend aan ervan te genieten zolang hij hiertoe in staat is: het ‘memento mori’ (gedenk te sterven) van de late Middeleeuwen heeft plaats gemaakt voor het ‘carpe diem’ (pluk de dag).

c. een veelvuldig gebruik van aan de klassieke mythologie ontleende beeldspraak.

Jonker Jan van der Noot (1539- ± 1595)
41

Bovengenoemde kenmerken komen wel heel sterk naar voren bij de Antwerpse patriciër Jonker Jan van der Noot. Zijn reactie op de gebeurtenissen waarmee hij tijdens zijn leven geconfronteerd werd, toont hem nu niet direct als een karaktervol iemand, met name op latere leeftijd niet: hij vervloekt en verheerlijkt achtereenvolgens de katholieken en de calvinisten, en tenslotte wordt hij een doodgewoon brooddichter, die iedereen bezingt die genegen is er voor te betalen. Van belang is zijn bezoek aan Parijs geweest, waar hij kennis gemaakt heeft met Ronsard, - het is vooral de invloed van Ronsard en Petrarca die in zijn gedichten naar voren komt.

Jonker Jan van der Noot betekent voor onze literatuur een vernieuwing: het sonnet, de ode, de elegie zijn vormen die door hem als een der eersten beoefend worden; het jambisch metrum wordt door hem ingevoerd. Het zijn vooral de jeugdwerken waardoor van der Noot aanspraak mag maken op onze belangstelling; zo wordt onderstaande herdichting van een vers van Ronsard door sommigen boven het origineel gesteld:

Inden April als Flora heur gaet spoeyen,
Om lieffelyck het eertryck t'amallieren¹,
Met verscheyden bloemkens die sy doet groeyen,
Sprack ic aen, heur die my 't hert doet verteiren.

1 als met emailwerk versieren

[p. 100]

5]

Schoon lief, laet ons, sprac ic, gaen sien die Roose

 

Die desen dagh soo schoone stont ontloken.

 

Daer comende, stonden wy een goey poose

 

Soeckende waer sy nu mocht syn ghedoken.

 

 

 

Wy en vonden gheen roose, maer alleene

10]

Saghen wy heur bladerkens al ontdaen daer,

 

Ende berooft van heur schoon verwe reene,

 

Die wy t'smorghens seer schoone saghen staen claer.

 

 

 

Ay lief, sprac ic, is dit niet groote schade

 

Dat dees schoon bloeme aldus is af gheresen¹

15]

Eer yemanden gheschiet sy de ghenade

 

Te gebruycken² heuren reuck weert ghepresen.

 

 

 

Och jaet, sprack sy, want het was een schoon bloeme.

 

Hier om, schoon lief, doet toch dat ic u rade,

 

En laet my toe dat ic met recht u noeme

20]

Bermhertigh lief in eeren vroech en spade.

 

 

 

Tis nu den tijt, wilten toch nemen ware.

 

Ghy comt nu recht int beste van u leven,

 

Op dat met u oock niet alsoo en vare

 

Alst heeft ghedaen met deese bloeme voerschreven.

Mignonne, allons voir si la rose

Qui ce matin avoit desclose

Sa robe de pourpre au Soleil,

A point perdu ceste vesprée

Les plis de sa robe pourprée,

Et son teint au vostre pareil.

Las! voyez comme en peu d'espace,

Mignonne, elle a dessus la place

Las! las! ses beautez laissé cheoir!

O vrayment marastre³ Nature,

Puis qu'une telle fleur ne dure

Que du matin jusques au soir!

1 ontbladerd

2 genieten

3 stiefmoederlijk

[p. 101]

 

Donc, si vous me croyez, mignonne,

 

Tandis que vostre âge fleuronne

15]

En sa plus verte nouveauté,

 

Cueillez, cueillez vostre jeunesse:

 

Comme à ceste fleur la vieillesse

 

Fera ternir¹ vostre beauté.

 

 

 

pierre de ronsard

1 dof worden

Carel van Mander (1548-1606)
42

Van afkomst Zuid-Nederlander, week Carel van Mander om geloofsredenen (hij was doopsgezind) uit naar Noord-Nederland. Na zijn om meer dan een reden belangrijk verblijf in Italië vestigde hij zich in Haarlem, waar hij leider werd van een schilderschool.

Carel van Mander was dichter en schilder, - als deze twee begaafdheden samenvloeien, nl. als hij schrijft over schilders, schept hij zijn belangrijkste werk: het in 1604 verschenen Schilderboeck. Gedeeltelijk is dit Schilderboeck een vertaling naar de Italiaanse schrijver Giorgio Vasari (het deel dat handelt over de antieke en Italiaanse schilders), maar ook - en dit is voor ons natuurlijk het belangrijkst - is het er een voortzetting van, nl. waar hij biografieën en kunstbeschouwingen geeft over de Nederlandse en Duitse schilders uit zijn tijd, als Jan en Hubert van Eyck, Pieter Breughel, Rogier van der Weyden, Jeroen Bosch, Joan van Scorel, Albrecht Dürer en Hans Holbein. Het is dit deel waarvan in 1936 een moderne Nederlandse bewerking verscheen.

Om twee redenen is Carel van Manders Schilderboeck van belang: kunsthistorisch omdat het tal van interessante gegevens over schilders en schilderkunst dier dagen bevat, en literair omdat het geschreven is in een pittig, plastisch en soms geestig proza.

Het leven van Pieter Brueghel, uytnemende schilder

1]De Natuer heeft wonder wel haren Man ghevonden en ghetroffen, om weder 2]van hem heerlyck ghetroffen te worden, doe sy in Brabandt in een onbekent 3]Dorp onder den Boeren, om Boeren met den Pinceel nae te bootsen, heeft 4]uyt gaen pieken, en tot de Schilder-const verwecken, onsen gheduerighen² 5]Nederlandtschen roem, den seer gheestighen³ en bootsighen⁴ Pieter Brueghel, 6]den welcken is geboren niet wijt van Breda, op een Dorp, gheheeten Brueghel, 7]welcks naem hy met hem ghedraghen heeft, en zijn naecomelinghen ghelaten. 8]Hij heeft de Const gheleert bij Pieter Koeck van Aelst, wiens dochter hij nae-9]maels⁵ trouwde, en hadse doe sy noch cleen was dickwils op den arrem ghe-10]draghen, doe hij bij Pieter woonde. Hij is van hier gaen wercken bij Jeroon 11]Kock, en is voorts ghereyst in Vranckrijck, en van daer in Italien. Hij hadde 12]veel ghepractiseert, nae de handelinghe van Jeroon van den Bosch: en maeckte 13]oock veel soodane spoockerijen en drollen⁶, waerom hij van velen werdt ghe-

2 blijvende

3 bekwame

4 boertige

5 later

6 grappen

[p. 102]

14]heeten Pier den Drol. Oock sietmen weynigh stucken van hem, die een aen-15]schouwer wijslijc sonder lacchen can aensien, ja hoe stuer wijnbrouwich¹ en 16]statigh² hij oock is, hy moet ten minsten meese-muylen oft grinnicken. In 17]syn reysen heeft hy veel ghesichten nae 't leven gheconterfeyt, soo datter ghe-18]seyt wort, dat hy in d'Alpes wesende, al die berghen en rotsen had in gheswol-19]gen, en t'huys ghecomen op doecken en Penneelen uytghespoghen hadde, soo 20]eyghentlijck con hy te desen en ander deelen de Natuere nae volghen. Hy ver-21]coos en nam zijn woninghe t'Antwerpen en quam aldaer in het Gildt oft 22]Schilders-camer, in 't Jaer ons Heeren 1551. En wrocht veel voor een Coop-23]man, gheheeten Hans Franckert, dat een edel goet borst was van een Man, 24]die geern bij Brueghel, en met hem daeghlijcks seer gemeensaem was. Met 25]desen Franckert gingh Brueghel dickwils buyten by den Boeren ter Kermis, 26]en ter Bruyloft, vercleedt in Boeren cleeren, en gaven giften als ander, ver-27]sierende³ van Bruydts oft Bruydgoms bestandt⁴ oft volck te wesen. Hier 28]hadde Brueghel zijn vermaeck, dat wezen der Boeren in eten, drincken, dan-29]sen, springen, vryagien, en ander kodden⁵ te sien, welc dinghen hy dan seer 30]cluchtigh en aerdigh wist met den verwen nae te bootsen, soo wel in water 31]als oly-verwe, want hy van beyden seer uytnemende was van handelinghe⁶. 32]Dese Boeren en Boerinnen op zijn Kempsche en anders wist hy oock seer 33]eyghentlijck te cleeden, en dat Boerigh dom wesen seer natyerlijck aen te 34]wijsen, in dansen, gaen, en staen, oft ander actien. Hij was wonder vast in zijn 35]stellingen⁷ en handelde seer suyver en aerdigh met de Pen, makende veel 36]ghesichtkens nae 'tleven. Terwijlen hij noch t'Antwerp woonde, hiel met een 37]Meyt oft Dochter huys, welcke hy oock soude hebben ghetrouwt, dan hem 38]mishaeghde, dat sy altijt, soo seer de waerheydt sparende, ghewent was te 39]lieghen. Hij maeckte met haer een verbondt en bespreek, hy soude al haer 40]loghenen kerven op eenen Kerfstock, waer toe hy eenen maeckte redelyck 41]langh, en so den Kerfstock met der tydt quam vol te worden, soude 't Houw-42]lyck gantsch uyt en te nieten zijn, ghelijck het eer langhen tyt gheschiede. (enz.)

(Carel van Mander vertelt dan hoe Pieter Breughel tenslotte trouwt met de dochter van Pieter Koeck en op aandringen van haar moeder Antwerpen verlaat en in Brussel komt wonen, ‘opdat hy mocht verlaten en vergheten het vorighe meysken’. Het stuk eindigt met een opsomming van werken van Pieter Breughel.)

1 stuurs

2 deftig

3 voorgevend

4 familie

5 vermaak

6 in beide muntte hij uit

7 compositie

H.L. Spiegel (1549-1612) en Roemer Visscher (1547-1620)
43

Al is de bloeitijd van de Rederijkerskamers voorbij, dat wil niet zeggen dat enkele van de belangrijkste zich niet gehandhaafd zouden hebben. Zo beleeft aan het eind van de zestiende eeuw de Amsterdamse kamer De Eglentier zelfs haar belangrijkste periode. De leden leggen zich er vooral ook op toe de Nederlandse

[p. 103]

taal te zuiveren, te veredelen en te verrijken. Voor dit doel geeft zij een op Latijnse leest geschoeide spraakkunst uit: Twespraack van de Nederduytsche Letterkunst (1584), waarschijnlijk van de hand van H.L. Spiegel, en met een voorwoord van Coornhert.

Tot de voornaamste leden van In Liefde Bloeyende behoorden Hendrick Laurensz. Spiegel en Roemer Visscher, en hoe verschillend van aard deze beide vrienden ook waren: de ernstige, filosofische, katholiek-gebleven humanist Spiegel en de wat ruwe, rondborstige Roemer Visscher, toch zijn er diverse punten van overeenkomst op te merken. Beiden waren purist die er zich op toe legden ‘onse Nederlantsche tale van uytheemsche woorden te ontladen ende die met haar eyghene vederen te vercieren’, beiden waren kunstbeschermers die in hun woning, Spiegel op Meerhuysen, Roemer Visscher in zijn saligh Roemers huys, dichters en kunstenaars ontvingen.

Spiegels hoofdwerk is wel zijn onvoltooid gebleven, wijsgerig gedicht Hertspiegel, waarin hij, zoals vóór hem Coornhert in zijn Wellevenskunst, probeerde langs de weg van het verstandelijk inzicht tot deugdzaam leven te komen. Zijn levenshouding blijkt uit zijn zinspreuk:

Terwijl ghy mueght, u tijd en jueght

Besteet tot dueght;

Zo hebdy vrueght, want dueght

Verhuegt.

Roemer Visscher is vooral van belang doordat hij iedereen die, in scherts en vriendschap, op een cultureel samenzijn prijs stelt, ontvangt in

't saligh Roemers huys:

Wiens vloer betreden word, wiens dorpel is gesleten
Van Schilders, kunstenaers, van Sangers, en Poëten.

zoals Vondel in Het Lof der Zee-vaert getuigt.

Het eigen werk van Roemer Visscher omvat zowel proza als poëzie. Sinnepoppen behoort tot de emblemata-literatuur, een genre dat men zou kunnen omschrijven als: een moraliserend praatje bij een symbolisch plaatje. Zo geeft het ‘plaatje’ bij de sinnepop Niet hoe veel, maer hoe eel (no. XXI van Het eerste Schock) een afbeelding van een luit en andere muziekinstrumenten, als tekst staat er dan bij:

Een wel ghestelde¹ Luyt, en een goet meester daer by, is beter van melodie, als hondert instrumenten, die van de Musijcke niet en weten: want het ghetal en geldt niet, noch in melodie, noch in kloeckheydt van raedt; want daer worden veeltijdt veel Raedsheeren ghemaect, en onder alle isser een of twee die de sake beleyden² of verdedighen; die is dan de Luyt, en alle d'andere de boeren Fluyten.

1 goed gestemde

2 besturen

[p. 104]

Voor ons heel wat aardiger zijn echter Roemer Visschers gedichten, verzameld onder de naam Brabbeling (hijzelf beschouwde ze nl. als onbetekenend en hij gaf ze slechts uit op aandringen van zijn vrienden); vooral zijn puntdichten zijn aardig, al klinken ze ons soms wat ruw in de oren.

Alle daechs draecht Joris verscheyden cleeren,
Om dat hyse sou verluchten inder Sonnen.
Hy sont Tapissen, Dekens, Bedden vol veeren,
Hy sont al datmen sluyten mach in Cassen en bonnen¹,
Hy sont Kisten, Kevijs², Schappraen³ en Tonnen:
Dan hy selfs alleen blijft altijt onghesont:
Want elck die hem siet die maent hem terstont.

Die met vette veren coopt een maghere Gans,
Die is becocht voor een maeltijt: maer
Die een maghere Koe coopt, met een vette pans,
Die is becocht voor het gantsche Jaer:
Dan⁴ die een quaet Wijf om niet wert ghegheven,
Die is aen t'vleysch becocht al zijn leven.

Een schoone Vrouw is een lieflijcke logen,
Een Hel voor de ziel, een Hemel voor de oogen,
Een Vagevyer voor de beurs, een nootelijck quaet,
Dat de Natuer bemint en 't Verstandt versmaet.

Om dat ick in 't stormen drie kuskens gaf mijn Lief,
Daerom gaetse seggen, dat ick ben een dief:
- Met verlof, Vryer, wie heeft u dat bevoolen?
Ben ick een dief, omdat ick heb gegeven?
Veel meerder dievery hebt ghy selfs bedreven:
Want in 't soenen hebt ghy mijn hert gestoolen.

Tenslotte moeten wij hier nog noemen de beide begaafde dochters van Roemer Visscher, nl. Anna Roemers Visscher en Maria Tesselschade (zo door haar vader genoemd als herinnering aan het verlies van een deel van zijn graanvloot bij Texel kort voor haar geboorte); - het is vooral de laatste, deze ‘onwaerdeerlyke (= niet genoeg te waarderen) vrouw’ die later luister bij zal zetten aan de Muiderkring en menig kunstenaar zal inspireren.

1 kastjes

2 kooien

3 etenskasten

4 maar