Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

De rederijkers

29

Vooral in de 15de en 16de eeuw bloeien de Cameren van rhetorike. Onder rederijkerskamers verstaan wij een soort letterkundige gilden, verenigingen dus waarin zich allen verzamelden, die daadwerkelijk de schone letteren wilden beoefenen. Ook dit verschijnsel krijgt bij ons weer zijn beslag onder invloed van Frankrijk, waar de zgn. chambres de rhétorique bestonden; de naam ‘rederijke(r)’ is waarschijnlijk een volksetymologische verbastering van ‘rhétorique’. Was oorspronkelijk de taak van deze gilden de geestelijken bij te staan in de opvoeringen van religieuze spelen, weldra gaan ze een zelfstandig bestaan leiden, - in de tijd van de Hervorming stellen zij zich zelfs niet zelden tegenover de katholieke kerk, reden waarom zij dan ook vaak verboden worden.

De inrichting van de kamers was als volgt: een hooggeplaatst persoon trad op als erevoorzitter of beschermheer: de Prince of Keyser; het was de gewoonte om in de gedichten, refreinen e.d., zich in de laatste strofe te richten tot deze persoon, zodat dit couplet begint met het woord ‘Prince’ en zelf ook wel ‘prince’ genoemd wordt. De persoon die de vergaderingen leidde e.d. (ongeveer wat wij de voorzitter zouden noemen) was de deken; de penningmeester werd meestal fiscaal of breukmeester genoemd (breuken = financiële boeten), doch de belangrijkste functie was ongetwijfeld die van de factor (= maker): hij gaf les in het dichten, leidde de nieuwe leden op, schreef de toneelstukken, regisseerde ze, enz.

Elke rederijkerskamer had een blazoen (wapen) en een devies (kenspreuk). Zo was er in Antwerpen De Violieren, in Amsterdam De Eglantier (blazoen: bloeiende

[p. 73]

wilde-rozestruik met daarop het lichaam van de gekruisigde Christus; devies: In liefde bloeyende), in Haarlem De Pellicaen (devies: Trou moet blijcken).

Het werk van de rederijkerskamers bestond in hoofdzaak uit het beoefenen van de dramatische kunst en van de lyriek. Wat de dramatiek aangaat, zien wij een sterke opbloei van het sinnespel, dat dezelfde kenmerken vertoont als de moraliteit (zie § 26), maar niet meer zo uitsluitend een religieuze strekking heeft. Zij werden vertoond op de kostbare landjuwelen of op de eenvoudiger haghespelen. De esbatementen (kluchten) onderscheiden zich weinig van de vroegere sotterniën.

Wat de lyriek betreft, hier gaat men zich al heel gauw hoe langer hoe meer toeleggen op allerlei ingewikkelde versvormen, iets wat ook begrijpelijk is, als men, zoals de rederijkers, de dichtkunst ziet als iets wat men kan leren: het enige immers dat onderwezen kan worden is de techniek. Het gevolg was dat híj als een groot dichter werd beschouwd, die de meest ingewikkelde dichtvorm beheerste. Dit en het veelvuldig gebruik van Franse en bastaardwoorden, maken de rederijkersgedichten voor ons vaak weinig genietbaar. Een veelgebruikte dichtvorm was het refrein: het bestaat uit een aantal strofen die alle eindigen op een (nagenoeg) gelijkluidende regel; deze steeds terugkerende slotregel werd de stock genoemd, en diende tevens als titel van het gedicht. Was dit dus nog een vrij eenvoudige versvorm, daarnaast werden bij voorkeur gebezigd: het acrostichon (naamdicht), waarbij de eerste letters van een aantal op elkaar volgende regels of strofen tezamen een naam of spreuk vormen (vgl. ons Wilhelmus); het rondeel, dat slechts twee rijmklanken heeft en waarbij telkens een regel in zijn geheel herhaald wordt; de retrograde (kreeftdicht), die ook van achter naar voren gelezen moet kunnen worden. De meest afschrikwekkende prestatie op dit terrein leverde Matthys de Casteleyn (± 1550), schrijver van De Const van Rhetoriken, een handleiding voor het dichten, met zijn scaecbert, waarbij in de 64 vakjes van een schaakbord een regel geschreven moet worden. Door nu, volgens een ingewikkeld schema, van hokje naar hokje over te springen, kwam de auteur tot een totaal van wat hij noemde: ‘acht ende dertigh baladen’!

De beste tot de rederijkers behorende dichters waren wel Anthonis de Roovere, Cornelis Everaert en Anna Bijns (zie Hervorming). Van de eerste is het beroemde gedicht Van der Mollenfeeste. Anthonis de Roovere (± 1430-1482) beschrijft hierin hoe alle mensen, van de armsten tot de aanzienlijksten, eenmaal sterven en op het mollenfeest onder de aarde verschijnen moeten. Het gedicht is een grandioze dodendans, en uitermate kenmerkend voor de sfeer van dit tijdperk, dat wij met de titel van Huizinga's prachtig boek het ‘Herfsttij der Middeleeuwen’ kunnen noemen. Hier volgen de laatste drie strofen uit

Der mollen Coninck heeft doen vermanen
Alle jonghe ghesellen fijn,
Met corte keerels¹, met langhen palanen²
Aen haer schoen ende aen haer pattijn³,
Voort alle stortstekers⁴, wie sy zijn,

1 opperkleden

2 lange punten

3 houten sandaal

4 vechtersbazen

[p. 74]

 

Legt af u sweerden, u walsche dollen¹,

 

Want ghy moet, eer lanck termijn,

80]

Trecken in 't landschap van den mollen.

 

 

 

Selden is volmaect de feeste

 

Daer vrouwen ghebreken ofte jonckvrouwen:

 

Dies zijn se ontboden, minste ende meeste,

 

Ter mollen feeste, in goeder trouwen;

85]

Langhe sleypsteerten ofte bonte mouwen

 

Noch tuyten² en dorven sy hebben twint³:

 

De mollen die daer haer feeste houwen,

 

Sy en souden 't niet sien: sy zijn al⁴ blindt.

 

 

 

Deze meyskens zijn oock alle ghedaecht,

90]

Die te vastenavonde pijpers⁵ hueren,

 

Eest dienstbode, voestre oft maecht,

 

Die haer voeten te dansene rueren;

 

Dese moeten wech, in corter uren,

 

Hoe jonck sy zijn, hoe blijde van gheeste;

95]

Dit danssen, dit reyen⁶ mach hier niet dueren:

 

Sy moeten gaen danssen ter mollen feeste.

Men kan de Rederijkerstijd beschouwen als een soort overgang naar de Renaissance: welke bezwaren wij ook (terecht) kunnen inbrengen tegen hun literaire produkten, wij zien er toch ook in een steeds sterker wordend individualisme en een bewust streven naar schoonheid van vorm.

1 Franse dolken

2 vlechten

3 in het geheel niet

4 helemaal

5 speellieden

6 reidansen uitvoeren