Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Het lied in de Middeleeuwen

20

Het lied en de ballade zijn beide niet te lange, strofische gedichten, die in de Middeleeuwen (en ook veel later nog) op een enkele uitzondering na werkelijk bedoeld waren om gezongen te worden. Is het lied zuiver lyrisch, de ballade is een episch gedicht (zij het met lyrische inslag), waarin op eenvoudige wijze een belangwekkend gebeuren verhaald wordt; zij is gewoonlijk donker van toon en eindigt vaak droef. In den regel echter neemt men het met de term ‘lied’ niet zo nauw en rekent tot het lied in de Middeleeuwen zowel de balladen als de eigenlijke liederen. Wat de inhoud betreft kunnen wij een verdeling maken in wereldlijke en geestelijke

[p. 42]

liederen, wat de oorsprong aangaat onderscheiden wij volkslied (waarbij de dichter uiting geeft aan iets wat leeft in het hele volk) en cultuurlied (dat veel individualistischer is en gewoonlijk minder eenvoudig).

Zo krijgen wij dus de volgende indeling:

a. wereldlijk cultuurlied. Hiertoe rekenen wij b.v. de hoofse minneliederen van Heynric van Veldeken, en het beroemde Egidiuslied van Jan Moritoen.

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn!
Du coors die doot, du liets mi tleven.
Dat was gheselscap goet ende fijn,
Het sceen teen¹ moeste ghestorven sijn!
Nu bestu in den troon² verheven,
Claerre dan der zonnen scijn,
Alle vruecht es di ghegheven.
Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn!
Du coors die doot, du liets mi tleven.
Nu bidt vor mi, ic moet noch sneven³
Ende in de weerelt liden pijn.
Verware mijn stede di beneven:
Ic moet noch zinghen een liedekijn,
Nochtans moet emmer ghestorven sijn!
Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn!
Du coors die doot, du liets mi tleven.

Het was vooral dit soort liederen dat door rondtrekkende zangers (menestrelen) gezongen werd.

b. wereldlijk volkslied. Tot deze groep behoren de minneliederen, meiliederen, dansliederen, drinkliederen, enz., terwijl ook de balladen er gewoonlijk toe gerekend worden. Wat de vorm van de volksballade betreft, kenmerkend zijn de volgende elementen:

de lezer (toehoorder) wordt ineens midden in de handeling geplaatst;

het verhaal gaat sprongsgewijze vooruit; alleen de hoogtepunten worden gegeven, de details worden verwaarloosd;

tijd en plaats van de handeling worden zelden vermeld;

er wordt graag gebruik gemaakt van de herhaling.

In b.v. Het daghet in den oosten zijn al deze kenmerken duidelijk aanwezig. Als het gedicht begint, heeft zich in feite al een hele voorgeschiedenis afgespeeld: de vorige avond is er een twist ontstaan tussen twee ridders die beiden op dezelfde jonkvrouw verliefd zijn, en daarbij heeft de jongste, in zijn overmoed, de ridderlijke

1 te enen, tegelijk

2 hemel

3 ongelukkig zijn

[p. 43]

erecode overtreden en zich beroemd op de wederliefde die hèm geschonken werd (: ‘Dat heeft gedaen u roemen Ende uwen hooghen moet’). In de grauwe ochtendschemer heeft een tweegevecht plaats gevonden, waarbij de jonge ridder gedood is, reden waarom de ander nu het land moet verlaten. Hij rijdt nog eenmaal onder het raam van zijn geliefde voorbij, zeggend: (en hiermee begint de ballade)

‘Het daghet inden Oosten, Het lichtet overal;
Hoe luttel weet mijn liefken, Och, waer ick henen sal.

Och, warent al mijn vrienden, Dat mijn vijanden sijn,
Ick voerde u uuten landen, Mijn lief, mijn minnekijn!’

‘Dats waer soudi mi voeren, Stout ridder wel gemeyt?
Ick ligge in mijns liefs armkens Met grooter waerdicheyt’.

‘Ligdy in uws liefs armen? Bilo, ghi en seght niet waer.
Gaet henen ter linde groene: Verslaghen so leyt hi daer’.

Tmeysken nam haren mantel, Ende si ghinc eenen ganck
Al totter linde groene, Daer si den dooden vant.

‘Och, ligdy hier verslaghen, Versmoort al in u bloet?
Dat heeft gedaen u roemen Ende uwen hooghen moet.

Och, ligdy hier verslaghen, Die mi te troosten plach.
Wat hebdy mi ghelaten So menighen droeven dach!’

Tmeysken nam haren mantel Ende si ghinc eenen ganck
Al voor haers vaders poorte, Die si ontsloten vant.

‘Och, is hier eenich heere Oft eenich edel man,
Die mi mijnen dooden Begraven helpen can?’

Die heeren sweghen stille, Si en maecten gheen geluyt;
Dat meysken keerde haer omme, Si ghinc al weenende uut.

Si nam hem in haren armen, Si custe hem voor den mont,
In eender corter wijlen Tot also menegher stont.

Met sinen blancken swaerde Dat si die aerde op groef;
Met haer snee witten armen Ten grave dat si hem droech.

‘Nu willic mi begeven In een cleyn cloosterkijn,
Ende draghen swarte wijlen, Ende worden een nonnekijn’.

Met haer claer stemme Die misse dat si sanck;
Met haer snee witten handen Dat si dat belleken clanck.

[p. 44]

Andere prachtige voorbeelden van volksballaden zijn: Het waren twee conincskinderen en vooral het donkere, waarschijnlijk zeer oude Lied van Heer Halewijn, - een ballade, gebouwd op twee oude sprookjesmotieven: het Orpheus- en het Blauwbaardmotief.

Heer Halewyn zong een liedekyn,
Al wie dat hoorde wou by hem zyn.

En dat vernam een koningskind,
Die was zoo schoon en zoo bemind.

Zy ging voor haren vader staen:
‘Och, vader, mag ik naer Halewyn gaen?’

‘Och, neen, gy dochter, neen gy niet!
Die derwaert gaen en keeren niet.’

Zy ging voor hare moeder staen:
‘Och, moeder, mag ik naer Halewyn gaen?’

‘Och neen, gy dochter, neen gy niet!
Die derwaert gaen en keeren niet.’

Zy ging voor hare zuster staen:
‘Och zuster, mag ik naer Halewyn gaen?’

‘Och neen, gy zuster, neen gy niet!
Die derwaert gaen en keeren niet.’

Zy ging voor haren broeder staen:
‘Och broeder, mag ik naer Halewyn gaen?’

‘'t Is my aleens waer dat gy gaet,
Als gy uw eer maer wel bewaert
En gy uw kroon naer regten draegt.’

Toen is zy op haer kamer gegaen
En deed haer beste kleeren aen,

Wat deed zy aen haren lyve?
Een hemdeken fynder als zijde.

Wat deed zy aen haer schoon korslyf?
Van gouden banden stond het styf.

[p. 45]

 

Wat deed zy aen haren rooden rok?

 

Van steke tot steke een gouden knop.

 

 

30]

Wat deed zy aen haren keirle¹?

 

Van steke tot steke een peirle.

 

 

 

Wat deed zy aen haer schoon blond haer?

 

Een krone van goud en die woog zwaer.

 

 

 

Zy ging al in haers vaders stal

35]

En koos daer 't beste ros van al.

 

 

 

Zy zette haer schrylings op het ros,

 

Al zingend en klingend reed zy door 't bosch.

 

 

 

Als zy te midden 't bosch mogt zyn

 

Daer vond zy myn heer Halewyn.

 

 

40]

‘Gegroet’, zei hy, en kwam tot haer,

 

‘Gegroet, schoon maagd, bruin oogen klaer!’

 

 

 

Zy reden met malkander voort.

 

En op den weg viel menig woord.

 

 

 

Zy kwamen bi een galgenveld;

45]

Daer hing zoo menig vrouwenbeeld².

 

 

 

Alsdan heeft hy tot haer gezeid:

 

‘Mits gy de schoonste maget zyt,

 

Zoo kiest uw dood! het is noch tyd.’

 

 

 

‘Wel, als ik dan hier kiezen zal,

50]

Zoo kieze ik dan het zweerd voor al.

 

 

 

Maar trekt eerst uit uw opperst kleed,

 

Want maegdenbloed dat spreit zoo breed,

 

Zoo 't u bespreide, het ware my leed.’

 

 

 

Eer dat zyn kleed getogen was,

55]

Zyn hoofd lag voor zijn voeten ras;

 

Zyn tong nog deze woorden sprak:

 

 

 

‘Gaet ginder in het koren

 

En blaest daer op myn horen,

 

Dat al myn vrienden 't hooren!’

 

 

60]

‘Al in het koren en gaen ik niet,

 

Op uwen horen en blaes ik niet.’

1 overkleed

2 lichaam

[p. 46]

 

‘Gaet ginder onder de galge

 

En haelt daer een pot met zalve

 

En strykt dat aen myn rooden hals!’

 

 

65]

‘Al onder de galge gaen ik niet,

 

Uw rooden hals en stryk ik niet,

 

Moordenaers raed en doen ik niet.’

 

 

 

Zy nam het hoofd al bi het haer,

 

En waschte 't in een bronne klaer.

 

 

70]

Zy zette haer schrylings op het ros.

 

Al zingend en klingend reed zy door 't bosch.

 

 

 

En als zy was ter halver baen,

 

Kwam Halewyns moeder daer gegaen:

 

‘Schoon maegd, zaegt gy myn zoon niet gaen?’

 

 

75]

‘Uw zoon heer Halewyn is gaen jagen,

 

G'en ziet hem weer uws levens dagen.

 

 

 

Uw zoon heer Halewyn is dood,

 

Ik heb zyn hoofd in mynen schoot,

 

Van bloed is myne voorschoot rood.’

 

 

80]

Toen ze aen haer vaders poorte kwam,

 

Zy blaesde den horen als een man.

 

 

 

En als de vader dit vernam,

 

't Verheugde hem dat zy weder kwam.

 

 

 

Daer werd gehouden een banket,

85]

Het hoofd werd op de tafel gezet.

c. geestelijk cultuurlied, b.v. de mystieke liederen van Hadewych, vertalingen van Latijnse kerkgezangen.

d. geestelijk volkslied. Tot deze groep rekenen wij de vele prachtige kerst- en paasleysen (zo genoemd naar het vaak optredend refrein Kyrie eleison - Heer, ontferm U over ons). Een van de mooiste is wel Ons ghenaket die avondstar, waarin elke strofe a.h.w. een onderdeel is van een groot, gebrandschilderd kerkraam dat in taferelen de kindsheid van Jesus uitbeeldt:

Ons ghenaket die avondstar
Die ons verlichtet also claer.

Wel was haer doe¹.

Susa ninna susa noe,

Jesus minne sprac Mariën toe¹.

1 toen

1 toen

[p. 47]

 

Dat huus dat hadde so menich gat,

 

Daer Christus in gheboren was:

 

Wel was haer doe.

 

Susa ninna susa noe,

10]

Jesus minne sprac Mariën toe.

 

 

 

Si sette dat kint op haren scoet,

 

Si cussedet voor sijn mondekijn roet;

 

Het was so soet.

 

Susa ninna susa noe,

15]

Jesus minne sprac Mariën toe.

 

 

 

Si sette dat kint op hare cnien,

 

Si sprac: ‘Groot eer moet u ghescien!’

 

Wel was haer doe.

 

Susa ninna susa noe,

20]

Jesus minne sprac Mariën toe.

 

 

 

Si sette dat kint op haren aerm,

 

Met groter vrouden¹ sach sijt aen;

 

Het was so soet.

 

Susa ninna susa noe,

25]

Jesus minne sprac Mariën toe.

 

 

 

Die moeder makede den kinde een bat,

 

Hoe lieflic dattet daer inne sat!

 

Wel was haer doe.

 

Susa ninna susa noe,

30]

Jesus minne sprac Mariën toe.

 

 

 

Dat kindekijn pleterde metter hant

 

Dattet water uten becken spranc.

 

Wel was haer doe.

 

Susa ninna susa noe,

35]

Jesus minne sprac Mariën toe.

 

 

 

Die os ende oec dat eselkijn

 

Die aenbeden dat soete kindekijn.

 

Wel was haer doe.

 

Susa ninna susa noe,

40]

Jesus minne sprac Mariën toe.

Daar vele dezer liederen (vooral de volksliederen) eerst geruime tijd na hun ontstaan opgetekend werden, zijn zij zeker niet ongehavend tot ons gekomen.

1 vreugde