Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Burgerlijke kunst

17

Reeds in de dertiende eeuw begint de macht van de steden die van de adel te verdringen. Door toeneming van handel en industrie wint de burgerij aan invloed, terwijl de edelen, verzwakt door onderlinge twisten, verarmd door de kruistochten, steeds meer aan betekenis inboeten.

De kunst van de burgerij onderscheidt zich van die van de eerste stand in tweeërlei opzicht: zocht de ridder het heroïsche (Frankische ridderroman) of de hoofse verfijning (Keltische en Oosterse roman), de burgerij zoekt ‘nutscap ende waer’ (nut en waarheid), vandaar dat de burgerlijke kunst vóór alles gekenmerkt wordt door een didactisch element. Als tweede kenmerk noemen wij: het nationale karakter. Waren de ridderromans in feite, ook waar het oorspronkelijke werken als Karel ende Elegast en Walewein betreft, internationaal, de burgerlijke kunst is veeleer nationaal, - hier kunnen wij met recht spreken van een dietse cultuur.

[p. 37]

De grote burgerlijke dichter uit de Middeleeuwen is Jacob van Maerlant (± 1230- ± 1300). Hij is in de omgeving van Brugge geboren, doch dankt zijn naam aan het feit dat hij een tijdlang koster is geweest te Maerlant (bij Brielle); hier had hij contact met de adel, o.a. Albrecht van Voorne, en zo is het begrijpelijk, dat hij in die periode diverse ridderromans schreef: Keltische (Torec, Merlijn) en Klassieke (Alexanders Gheesten en Historie van Trojen). Omstreeks 1266 echter gaat hij naar Damme, en het is hier, in contact met de burgerij van deze in die tijd belangrijke stad, dat hij zich ontwikkelt tot de didactische dichter bij uitstek. Stonden de ridderromans onder invloed van de Franse literatuur, nu wil Maerlant niets meer weten van ‘die valsche walsche poëten die meer rimen dan si weten’, - voor zijn didactische werken zoekt hij zijn voorbeeld in het Latijn.

Het werk waaruit wij Jacob van Maerlant het beste kunnen leren kennen, is zijn Wapene Martijn (= Wee Martijn, zo genoemd naar de beginwoorden), omdat hij hier in een dialoog met een zekere Martijn diverse brandende kwesties bespreekt, zo b.v.:

Of¹ dat volc al comen si
Van den eersten Adame,
Twi es deen edel, dander vri,
Die derde eighin man² daerbi?
Wanen³ quam dese name?

En in Jacobs tekenend antwoord treffen wij de bekende regels aan:

Mine roec, wiene droech of wan⁴,
Daer trouwe ende doghet es an
Ende rene es van seden,
Uut wat lande dat hi ran⁵,
Dats, dien ic der namen an⁶
Van der edelheden.

Op de vraag: hoe, als wij allen van Adam afstammen

... es die maechscap so testoert
Dat deen den andren vermoert?

antwoordt Maerlant, die hierom wel eens een christen-communist genoemd is, o.a.:

Twee worde in die werelt sijn,
Dats allene mijn ende dijn,
Mochtmen die verdriven,
Pays ende vrede bleven fijn,
Het ware al vri, niemen eygijn,
Manne metten⁷ wiven.

1 indien

2 lijfeigene

3 vanwaar

4 het is mij onverschillig wie de moeder of de vader was

5 afkomstig is

6 gun, geef

7 zowel als

[p. 38]

Maerlant als didacticus
18

Jacob van Maerlants dichtwerken nà zijn komst naar Damme (1266) kunnen wij in twee groepen indelen: die waarin hij enkel leren wil, en die waar hij, door zijn stof geëmotioneerd, als mens en als kunstenaar naar voren komt.

Van zijn didactische werken noemen wij: Rijmbijbel (een bijbelse geschiedenis), Der Naturen Bloeme (handelend over dieren, planten, enz.) en een door anderen voltooide Spieghel Historiael (wereldgeschiedenis), alle op rijm geschreven, maar van weinig of geen dichterlijke waarde. Kenmerkend voor deze werken is, dat zij niet alleen onderwijzen, doch tegelijkertijd moraliseren: een beschrijving van de Vlaamse Gaai is b.v. een welkome aanleiding om de menestrelen te hekelen:

Garrulus¹ is eens voghels name
Die in busschen ende in brame
Voer allen voglen die leven
Meeste ghecrijs ende meest luuts utegheven:
Dies is hi garrulus ghenant.
Een gai hetet in Wals lant.
Van bome te bome vliecht hi ende sprinct
Ende criscelt meer dant sinct,
Noch gheduert in ghere stede².
Wat so bi hem lijt³ oec mede,
Ist man, ist voghel, ist enich dier,
Bespot dit voghelkijn al hier,
Ende conterfaet alrehande luut
Van den voghelen daer uut;
Ende somwile ist selve so sot,
Dat et maect so vele sijn spot,
Dattet hem selven niet en hoet:
So neemt die spaerwaere⁴ in den voet.
Ghepluumt ist van menigher ghedane.
Experimentator⁵ doet te verstane,
Dattet dicke verwoedens pliet⁶,
Ende men hem dicke verhanghen siet.
Garrulus dit dinct mi vele
Bedieden some menestrele,
Die altoes sijn onghestade,
Ende callende vroe ende spade
Vele boerden, vele lueghen,
Ende conterfeten dien si moeghen,
Bede riddere ende papen,
Porters, vrouwen ende knapen,
Daer si scone sijn omme gheplumet;

1 Praatzieke of Krassende

2 verblijft ook niet op één plaats

3 passeert

4 sperwer

5 Latijns auteur

6 gek wordt van woede

[p. 39]

 

Maer dicke ghevaltet dat sulc tumet¹,

 

Als hi sijns selves niet neemt ware,

 

Metten helschen spaerwaere,

2145]

Dine metten clauwen lauwet²,

 

Als hi dus pipet ende mauwet;

 

Wat selden heeftmen enighe vernomen

 

Die ten goeden ende sijn comen.

 

Al even vele sijnre heilighen, na minen wane,

2150]

Alsmen vint swarte swanen!

Dat Jacob van Maerlant in deze didactische werken datgene gaf, waaraan zijn tijdgenoten behoefte hadden, blijkt o.a. uit de vele navolgers, - wij noemen slechts Jan van Boendale uit Zuid- en Melis Stoke uit Noord-Nederland.

In zekere zin wordt deze richting ook nog voortgezet door Dirc Potter (± 1400), die in Der Minnen Loep een leerdicht over de liefde schreef, opgeluisterd met tal van ‘bispelen’ ontleend aan de Bijbel, de Ridderromans, Boccaccio, enz.

1 tuimelt

2 grijpt

Maerlant als dichter
19

Waarlijk dichter is Jacob van Maerlant in zijn Strofische gedichten, vooral in Der Kerken Claghe, waarin hij fel te keer gaat tegen de onwaardige bedienaren der Kerk:

Hoe menech wolf es nu haerde³
Onder die scaep van groter waerde,
Daer Christus omme storte sijn bloet.

Dezelfde hoge kwaliteit vinden wij in Vanden lande van Oversee, waarin hij erover klaagt, dat men, zich verliezend in beuzelarijen of erger, het Heilige Land verloren laat gaan. Hier is een bewogen mens aan het woord, die zijn lezers ontroert door zijn bewogen taal, hier is Jacob van Maerlant waarlijk dichter.

I
Kersten man, wats di gesciet?
Slaepstu? hoe, ne dienstu niet
Jhesum Christum dinen here?
Peins, dogede⁴ hi dor di verdriet,
Doe hi hem vangen ende crucen liet,
Int herte steken metten spere?
Tlant, daer hi sijn bloet in sciet⁵,
Gaet al te quiste⁶, alsmen siet:
Lacy, daer en is gene were!
Daer houdt dat Sarracijnse diet⁷

3 herder

4 leed

5 vergoot

6 verloren

7 volk

[p. 40]

 

Die Kerke onder sinen spiet

 

Ende doet haer groet onnere,

 

Ende di en dunkets min no mere!

 

 

 

III

 

Om scat so gaepstu wide;

 

Elc is op anderen vol van nide,

 

Ende dinen God heefstu vergeten.

 

Die doer¹ di ontdede sine side,

 

Roept help op di te desen tide,

 

Ende claget: des wiltu niet weten!

 

Hoe mogestuut laten dus ter lide²,

 

Dat dat volc vermaledide

 

So verre gepaelt heeft ende ghemeten?

 

God proevet di in desen stride:

 

Hi doget, dat men te halse ride³

 

Voer di⁴, ende du bist vast geseten,

 

Sugende an der weelde reten⁵!

 

 

 

VIII

 

Kerke van Rome, trec dijn swaert,

 

Dat di van Gode gelaten waert:

 

Kerstijnheit hevet te doene heden!

 

Besie oft vlegge⁶ hevet of scaert⁷

 

Ant einde of daer middenwaert;

 

Ende oftuut overwaer vinds versneden,

 

So spoet di danne⁸ metter vaert,

 

Ende doe al ongespaert

 

Een van betren snede smeden.

 

Qualike is het geachterwaert⁹;

 

Diere cardinale aert¹⁰

 

Die is van alsulken seden,

 

Hi strect na scat met allen leden.

 

 

 

XI

 

Wat scatte hiesch¹¹ Jhesus di,

 

Doe hi liet met naglen drie

 

Aent cruce nagelen sine lede?

 

Hen dogede man¹² die anxte nie

 

Die hi dogede, gelovets mi,

 

Om di te brengene ter hoechede.

 

Wie is hi nu, wie is hi, wie,

 

Die hem volget na, daer hi

 

Ginc om onse salichede?

 

Mi dunct dat elc ommesie,

1 omwille van

2 op zijn beloop

3 men hem op de nek zit

4 voor uw ogen

5 honingraat

6 scheur

7 kerf

8 heen

9 verzorgd

10 voornaamste karaktertrek

11 eiste

12 geen mens doorstond

[p. 41]

 

Wat hi begrijpt, offer af plie¹

 

Gemac te comen ende weeldichede:

 

Ist niet, hi bliver mat op die stede.

 

 

 

XV

 

Coningen, Graven ende Hertogen,

 

Die op andren orlogen

 

Ende om een clene dinc verraden,

 

Peinst wat Jhesus wilde dogen

 

Om u te brengen ten hogen

 

Rike, daer altoes is genaden.

 

Sijn huus, sijn lant staet doervlogen

 

Ende verwoest, alsmen mach togen,

 

Ende u en dunct niet siere scaden?

 

Gij hebt hem sijn bloet ontsogen,

 

Twi ontkeerdi hem u ogen?

 

Gi hebt enen andren last geladen,

 

Ende laet uwen God versmaden.

 

 

 

XVII

 

Neemt den scilt vermelioene,

 

Die Jhesus droech omtrent noene

 

Op den goeden Vridach,

 

Doe hi den camp vacht alse die coene,

 

Daer hi verdinc² maecte ende soene

 

Ons jegen Hem, diet al vermach.

 

Vondemen princen ende baroene,

 

Alsmen hier voermaels plach te doene,

 

Die Kerke en dade niet sulc geclach;

 

Want si was des ongewoene

 

Bi Godefroits tiden van Bulgoene,

 

Ende bi Carle, die node sach,

 

Dat si stoet ontfinc of slach!

1 pleegt

2 verlossing