Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Geestelijke kunst

15

Bij de algemene kenmerken wezen wij erop, dat in het middeleeuwse denken God en Kerk steeds in het middelpunt stonden. De geestelijkheid bezat grote invloed en de kloosters waren de brandpunten van de beschaving. Het was daar, dat kopiïsten de vaak kostbare handschriften vervaardigden, het was in de kloosterbibliotheken dat een belangrijk deel van de cultuur bewaard werd. Het geloof was het rooms-katholieke geloof, - groot was de verering voor Maria, de moeder van God, en voor de heiligen.

Als wij nu de geestelijke epiek in dichtvorm (lyriek en dramatiek, benevens het proza komen afzonderlijk ter sprake) overzien, dan kunnen wij de volgende genres onderscheiden:

a. Evangelie-stof: De dichter vertelt, persoonlijk doorleefd en met vele uitweidingen, de stof van het Nieuwe Testament. Het mooiste voorbeeld hier is zeker Vanden Levene Ons Heren. Het doel van de schrijver was: het leven en lijden van Jezus Christus in eenvoudige taal te vertellen voor het volk, dat ‘niet wale verstaen (en can) die latynsche tale’. De voorstelling is van een treffende eenvoud, de taal van een volkse plastiek en zangerigheid. De dichter is Martijn van Torhout en het werk stamt waarschijnlijk uit het laatste kwart van de dertiende eeuw.

b. Heiligenlevens: Zoals in de ridderroman de een of andere, vaak onwaarschijnlijke, held in het middelpunt van de handeling staat, zo is het hier een heilige wiens bovenmenselijk wedervaren beschreven wordt. Het oudste voorbeeld van een hagiografie vinden wij in de reeds genoemde Sint Servaes Legende, van Heynric van Veldeken. Andere voorbeelden zijn: het wel uitermate fantastische Leven van Sinte Brandaen (± 1200) (door Bertus Aafjes in hedendaags Nederlands herdicht), en Sinte Franciscus Leven door Jacob van Maerlant. Zij worden echter verre overtroffen door het Leven van Sinte Lutgart (± 1260), door Willem van Afflighem. Dit is van belang zowel om zijn naar het mystieke neigende inhoud, als om het feit dat het gedicht is in de jambische versmaat (zeldzaamheid in de Middeleeuwen).

c. Mystiek: Het begrip mystiek is moeilijk te omschrijven, - het is een vorm van religieuze bewogenheid, waarbij de reine ziel reeds in dit leven ondanks de eigen menselijke kleinheid de Godheid zo dicht mogelijk poogt te benaderen. Gedreven door een grote liefde wil de mysticus a.h.w. het leven en lijden van de Godmens zo intens meebeleven, dat het voor hem zinnelijk waarneembaar wordt: hij hoort goddelijke stemmen, ziet visioenen, enz. Het grootste geluk voor de mysticus is het bereiken van deze zalige staat, de grootste smart het terugvallen in wat hem nu het niets schijnt. De poëzie van Hadewych geeft ons een aangrijpend beeld van

[p. 33]

deze smart en van dit geluk. De extatische verrukking van de mystieke eenwording (door de Middeleeuwer orewoet genoemd) wordt misschien het ontroerendst vertolkt in een anoniem gedichtje (door sommigen aan Hadewych toegeschreven):

Alle dinghe
Sijn mi te inghe;
Ic ben so wijt!
Om een onghescepen
Hebbic begrepen
In eweghen tijt¹.
Ic hebdt ghevaen².
Het heeft mi ontdaen³
Widere dan wijt;
Mi es te inghe al el⁴;
Dat wette wel⁵
Ghi dies oec daer sijt. enz.

Andere mystici vinden wij in de paragraaf aan het proza gewijd.

d. Legenden. Onder legenden verstaan wij gewoonlijk christelijk-religieuze verhalen, die, voor het grootste deel fantasie, toch een historische kern bezitten. Bij onze middeleeuwse legenden is het overigens onmogelijk uit te maken waar de waarheid ophoudt en de fantasie begint. De Middeleeuwer zelf stond hier natuurlijk geheel anders tegenover: voor hem waren deze wonderverhalen evenzovele bewijzen van Gods almacht, - of ze feitelijk gebeurd waren interesseerde hem niet. Dit diepe geloof heeft een tweetal zeer bekende Marialegenden opgeleverd: Theophilus (handelend over een man die zijn ziel aan de duivel verkoopt, maar door Maria van de straf in het helse vuur gered wordt) en Beatrijs, waarvan de laatste een van de meesterwerken van onze Middelnederlandse literatuur is, en dit zowel om zijn ontroerende inhoud als om zijn gave vorm. Het hoofdmotief is wel: de tegenstelling tussen de ontrouw van de wereld en de trouw van Maria; de taal van dit gedicht heeft de klank van edel metaal.

De Beatrijs-legende komt in diverse talen voor, doch geen bewerking haalt het bij het werk van de Middelnederlandse anonieme dichter. In 1908 gaf bij ons P.C. Boutens een moderne bewerking. Als wij het Middelnederlandse gedicht vergelijken met deze twintigste-eeuwse versie, dan is het voornaamste verschil wel dit: wat voor de anonieme dichter uit de 13de(?) eeuw reële werkelijkheid was, is voor Boutens niet meer dan een kleurrijk fantasie-vertelsel (dat hij overigens in zeer verfijnde taal prachtig weergeeft).

1 op een ongeschapen iets in eeuwigheid heb ik mijn gedachten gezet

2 bemachtigd

3 geopend

4 al het andere

5 dat weet gij wel

16

Van dichten comt mi cleine bate.
Die liede raden mi dat ict late,
Ende minen sin niet en vertare⁶;
Maer om die doghet⁷ van hare,

6 mijn geest niet vermoei

7 voortreffelijkheid

[p. 34]

5]

Die moeder ende maghet es bleven,

 

Hebbic een scone mieracle op heven¹,

 

Die god sonder twivel toghede²

 

Mariën teren³, diene soghede⁴.

De dichter vertelt dan van de vrome non Beatrijs, kosteres van een klooster, die zo sterk door de wereldlijke liefde bekoord wordt, dat zij besluit het klooster te verlaten.

Vore middernacht lude si mettine⁵,
Die minne dede haer grote pine.
Als mettenen waren ghesongen
Beide van⁶ ouden ende van iongen
Die daer waren int covent⁷,
Ende si weder waren ghewent⁸
Opten dormter⁹ al ghemene,
Bleef si inden coer allene
Ende si sprac haer ghebede,
Alsi te voren dicke dede.
Si knielde voerden outaer
Ende sprac met groten vaer¹⁰:
‘Maria, moeder, soete name¹¹,
Nu en mach minen lichame
Niet langher in dabijt gheduren¹².
Ghi kint wel in allen uren
Smenschen herte ende sijn wesen.
Ic hebbe ghevast ende ghelesen¹³
Ende ghenomen discipline¹⁴,
Hets al om niet dat ic pine¹⁵.
Minne worpt mi onder voet,
Dat ic der werelt dienen moet.
Alsoe waerlike als ghi, here lieve,
Wordt¹⁶ ghehanghen tusschen .ij. dieve
Ende aent cruce wort gherecket¹⁷,
Ende ghi Lazaruse verwecket,
Daer hi lach inden grave doet,
Soe moetti¹⁸ kinnen minen noet
Ende mine mesdaet mi vergheven;
Ic moet in swaren sonden sneven’.

Beatrijs hangt de sleutels bij het Mariabeeld, vraagt nogmaals om vergiffenis en gaat naar buiten.

1 begonnen

2 toonde, openbaarde

3 ter ere

4 die hem zoogde

5 de metten

6 zowel door

7 klooster

8 teruggekeerd

9 slaapzaal

10 vrees

11 Lieve Vrouw

12 het uithouden

13 gebeden

14 mij gekastijd

15 mij kwel

16 werd

17 uitgerekt

18 zult gij

[p. 35]

249]

Nu ghinc si danen dor den noet¹

 

Met enen pels al bloet²,

 

Daer si een dore wiste,

 

Die si ontsloet met liste³,

 

Ende ghincker heymelijc uut,

 

Stillekine sonder gheluut.

255]

Inden vergier⁴ quam si met vare.

 

Die iongelinc wert haers gheware;

 

Hi seide: ‘Lief, en verveert u niet,

 

Hets u vrient, dat ghi hier siet’.

 

Doen si beide te samen quamen,

260]

Si begonste hare te scamen,

 

Om dat si in enen pels stoet,

 

Bloets hoeft ende barvoet.

 

Doen seidi: ‘Wel scone lichame⁵,

 

U soe waren bat bequame⁶

265]

Scone ghewaden ende goede cleder.

 

Hebter mi om niet te leder⁷,

 

Ic salse u gheven sciere⁸.

 

Doen ghinghen si onder den eglentiere,

 

Ende alles dies si behoeft,

270]

Des gaf hi hare ghenoech.

 

Hi gaf haer cleder twee paer;

 

Blau waest dat si aen dede daer,

 

Wel ghescepen int ghevoech⁹.

 

Vriendelike hi op haer loech¹⁰.

275]

Hi seide: ‘Lief, dit hemelblau

 

Staet u bat dan dede dat grau’.

 

Twee cousen toech si ane

 

Ende twee scoen cordewane¹¹,

 

Die hare vele bat stonden

280]

Dan scoen die waren ghebonden¹².

 

Hoet cleder¹³ van witter ziden

 

Gaf hi hare te dien tiden¹⁴,

 

Die si op haer hoeft hinc.

 

Doen cussese die ionghelinc

285]

Vriendelike aen haren mont.

 

Hem dochte, daer si voer hem stont,

 

Dat die dach verclaerde¹⁵.

 

Haestelike ghinc hi tsinen paerde.

 

Hi settese voer hem int ghereide¹⁶

290]

Dus voren¹⁷ si henen beide,

1 niet anders kunnend

2 met slechts een onderkleed aan

3 voorzichtig

4 boomgaard

5 allerliefste

6 u zouden beter passen

7 wees mij niet boos hierom

8 terstond

9 dat haar uitstekend paste

10 lachte haar toe

11 van Cordovaans leer

12 sandalen

13 hoofdtooi

14 daarop

15 dat het dag werd

16 zadel

17 reden

[p. 36]

 

Soe verre, dat began te daghen,

 

Dat si hen nyemen volghen en saghen.

Na veertien jaar, haar minnaar heeft haar verlaten, komt Beatrijs tot inkeer, en met haar twee kinderen keert zij weer. Een goddelijke stem zegt haar terug naar het klooster te gaan:

Al dijn abijt vinstu weder
Ligghen opten outaer neder;
Wile¹, covele² ende scoen
Moeghedi coenlijc³ ane doen;
Des danct hoeghelike⁴ Mariën.
Die slotele vander sacristiën,
Die ghi voer tbeelde hinct
Snachs, doen ghi uut ghinct,
Die heeft si soe doen bewaren,
Datmen binnen viertien iaren
Uwes nye en ghemiste,
Soe dat yemen daer af wiste.
Maria es soe wel u vrient,
Si heeft altoes voer u ghedient
Min no meer na dijn ghelike⁵.
Dat heeft de Vrouwe van hemelrike,
Sonderse, doer⁶ u ghedaen!
Si heet⁷ u inden cloester gaen.

Beatrijs volgt het bevel op en keert terug naar het klooster, waar niemand haar lange afwezigheid bemerkt heeft.

1 sluier

2 overkleed

3 gerust

4 zeer innig

5 geheel in uw gedaante

6 om wille van

7 gebiedt