Literatuur. Geschiedenis en bloemlezing. Deel 1. Aanvang tot omstreeks 1880

Ridderlijke letterkunde

8

De bloeitijd van de ridderlijke kunst valt samen met het hoogtepunt van de riddertijd. De macht van de zelfstandiger wordende adel is toegenomen en het is begrijpelijk dat deze adel niets liever zag dan dat zijn heldendaden verhaald en bezongen werden. Dit nu gebeurt in de ridderromans.

De oorsprong van de ridderroman ligt in Frankrijk, - dit blijkt reeds uit de naam: roman betekent verhaal in het Romaans, dus in de volkstaal, dit in tegenstelling tot de geleerde werken, die in het Latijn geschreven werden. Uit het Frankrijk van

[p. 19]

de 11de eeuw dateren de eerste heldenzangen (chansons de geste), waarin Karel de Grote en zijn pairs (paladijnen) bezongen worden. Het oudste van de bewaard gebleven chansons de geste is La Chanson de Roland (tussen 1090 en 1130). Aanvankelijk waren deze zangen in strofevorm, doch later werden ze omgedicht tot lange, verhalende gedichten, die door troubadours en trouvères op de ridderburchten werden voorgedragen. Hun stof vonden de Franse dichters in oude kronieken en volksverhalen.

Uit iets later tijd stammen de romans die verhalen van de Britse koning Arthur, - misschien een Keltisch vorst uit Cornwallis (6de eeuw), van wie wij echter zeer weinig met zekerheid weten. Hij werd vooral bekend dank zij een Latijnse kroniek (van ca. 1125) over de Britse vorsten; deze kroniek, in het Frans vertaald, leverde de stof voor de zgn. Arthurromans. Een van de bekendste werd Conte del Graal (± 1180) door Chrétien de Troies.

Tenslotte vonden de trouvères (naam die letterlijk: vinders betekent) nog stof in de verhalen uit het oosten, met welke gebieden men in aanraking gekomen was tijdens de kruistochten, terwijl in de klassieke romans de klassieke stof in Middeleeuws gewaad gepresenteerd werd.

Gezien onze schatplichtigheid aan de Franse literatuur, kan men zich voorstellen, dat van de hier vermelde stof een dankbaar gebruik gemaakt werd door de dichters hier te lande: bijna al onze ridderromans zijn vertalingen of bewerkingen uit het Frans. In deze ridderromans treden de idealen, de zeden en gewoonten van die tijd duidelijk naar voren. De eigenschappen die een ridder behoort te bezitten zijn: kracht, moed, trouw, ridderlijkheid, vroomheid. Toch is er nog een duidelijk verschil tussen de diverse soorten ridderromans.

Gewoonlijk onderscheidt men:

Frankische of Karelromans

Britse (Keltische) of Arthurromans

Oosterse ridderromans

Klassieke ridderromans.

In de Frankische ridderroman ligt vaak een achterhaalbaar historisch feit aan het verhaal ten grondslag; bij de Keltische is dit veel minder het geval, de sfeer is er ook veel sprookjesachtiger, terwijl de Oosterse roman soms iets wekelijks, iets zoetelijks heeft.

De bewondering voor brute kracht is in de Frankische en Britse romans het grootst, al zien wij bij de laatste ook list en sluwheid een rol spelen. Deze verheerlijking van strijd en kracht vinden wij in de Oosterse romans nauwelijks terug.

Als derde verschilpunt noemen wij de houding ten opzichte van de vrouw. De vrouw speelt in de Frankische ridderroman nauwelijks een rol, de wijze waarop zij door de mannen bejegend wordt is soms ruw; daarentegen zien wij in de Britse en Oosterse romans juist een verering van de vrouw, - de heldendaden geschieden vaak om haar te behagen of haar te winnen.

Frankische of Karelromans
9

Samenvattend kunnen wij dus als kenmerkend voor de Frankische roman de volgende factoren noemen:

[p. 20]

a. De stof gaat veelal terug op historische feiten en personen. Het zijn vooral Karel de Grote en diens pairs die er de hoofdrol spelen; soms evenwel zien wij, dat daden van andere historische figuren in deze verhalen toegeschreven worden aan Karel de Grote (epische verdichting). Ook gebeurt het dat een weinig betekenend voorval uitgroeit tot een geweldig heroïsch gebeuren: de slag bij Roncevaux tegen de Saracenen (uit het Roelantslied) was in werkelijkheid een onbelangrijk achterhoedegevecht tegen de Basken.

b. Verheerlijkt worden strijd en brute kracht; dit bepaalt de keuze der onderwerpen: strijd tegen de Saracenen, strijd van Karel de Grote tegen zijn leenmannen, strijd tussen de leenmannen onderling.

c. De vrouw speelt in de Karelroman een volkomen ondergeschikte rol.

Tot de bekendste Frankische ridderromans behoren:

Het Roelantslied. Dit is een uit de 12de eeuw stammende bewerking van het Franse La Chanson de Roland (tussen 1090 en 1130). Er is slechts een viertal fragmenten van bewaard gebleven.

Renout van Montalbaen (12de eeuw). Deze roman (eveneens uit het Frans vertaald en ook slechts gedeeltelijk tot ons gekomen) behandelt de geschiedenis van de vier Heemskinderen (= Haymyns-kinderen, kinderen van Haymyn) en hun niet aflatende strijd tegen de Franse leenheer. Een grote, bijna menselijke, rol speelt het ros Beyaert, en aan de strijd komt dan ook eerst een einde als Renout, een der vier Heemskinderen, het paard met molenstenen aan de poten in de Oyse verdrinken moet.

Karel ende Elegast (eveneens uit de 12de eeuw) is wel de belangrijkste van de Frankische romans, - daarbij is het werk in zijn geheel bewaard gebleven, terwijl het bovendien, zoals algemeen aangenomen wordt, oorspronkelijk is. Het verhaal munt uit door de strakke compositie, de sobere verhaaltrant en de overtuigende psychologie: de reacties van de diverse personen zijn steeds verantwoord en volkomen menselijk. (J.A. Alberdingk Thijm heeft in zijn Karolingsche Verhalen een moderne bewerking gegeven van Karel ende Elegast, De vier Heemskinderen, Willem van Oringen en Floris ende Blancefloer.)

Karel ende Elegast
10

Als Karel de Grote, de nacht voor de rijksdag, in Ingelheim aan de Rijn ligt te slapen, verschijnt hem in zijn droom tot driemaal toe een engel, die hem beveelt uit stelen te gaan. Eindelijk ervan overtuigd dat het inderdaad Gods bedoeling is, gehoorzaamt Karel het bevel. In een bos ontmoet hij een in het zwart gedoste ridder, en als beiden weigeren hun naam te zeggen, ontwikkelt zich een gevecht.

Manlic vinghen si ten swaerde¹
Als die vechtens begaerde².
Si vochten een langhe wile,
Datmen gaen mochte een mile.
Die swerte was sterc ende snel,
Ende sine joesten³ waren fel,

1 beiden grepen hun zwaard

2 vechtlustig

3 aanvallen

[p. 21]

 

Dattie coninc was in vare¹

 

Ende waende, dat² die duvel ware.

 

Hi sloech den zwarten opten schilt,

400]

Dien hi manlic³ vore hem hilt,

 

Datti in tween stucken vloech,

 

Oft ware gheweest een linden loef⁴.

 

Die zwarte sloech den coninc weder,

 

Die swaerde ghinghen op ende neder,

405]

Opten helm, optie maelgien⁵

 

Datter menich moeste faelgien⁶.

 

Daer en was halsberch⁷ gheen soe goet

 

Daer en dranc dore dat rode bloet,

 

Doer die maelgien, uter huut.

410]

Daer was van slaghen groot gheluut.

 

Die spaenre vanden schilde vloghen,

 

Die helme op haren⁸ hoefde boghen⁹

 

Ende ontfinghen scaerde¹⁰ ende vlegghen¹¹

 

So scarp waren der swaerde egghen¹².

415]

Die coninc pensde in sinen moet¹³:

 

Dese es te wapene goet,

 

Hi bringhet mi in sulke noet,

 

Mine helpe God¹⁴, ic blive doet.

 

Sal ic liden¹⁵ mijns namen,

420]

Ic souts mi¹⁶ ewelike scamen.

 

Nemmermeer en ghecreghic ere.

 

Doe sloech hi enen slach soe sere

 

Opten swarten, die vore hem helt¹⁷,

 

Dat hien¹⁸ nalic¹⁹ hadde ghevelt

425]

Vanden orse optie moude²⁰.

 

Tusschen hem²¹ en was gheen ophouden,

 

Die swarte galt²² den here,

 

Ende sloech enen slach soe sere

 

Opten helm, datti boech,

430]

Ende tswaert in tween stucken vloech:

 

Soe anxtelic²³ was die slach.

 

Alse dat die swarte sach,

 

Dattie sijn swaert hadde verloren,

 

Acharmen, dattie ie²⁴ was gheboren!

435]

Pensde hi in sinen moet.

 

Dattic leve, waertoe eest goet?

 

In²⁵ hadde noit gheval²⁶,

 

Noch nemmermeer en sal.

1 bevreesd

2 dat het

3 moedig

4 blad

5 pantserringen

6 bezwijken

7 borstharnas

8 hun

9 deukten

10 kerven

11 scheuren

12 sneden

13 dacht bij zichzelf

14 als God mij niet helpt

15 bekend maken

16 ik zou mij er over

17 stond

18 hij hem

19 bijna

20 grond

21 hen

22 vergold het

23 verschrikkelijk

24 ooit

25 ic ne = ik niet

26 geluk

[p. 22]

 

Waermede sal ic mi verweren?

440]

In prise mijn lijf niet twee peren¹,

 

Want ic ben idelre² hande.

 

Doe docht³ den coninc scande

 

Op enen te slane, die vore hem helt⁴.

 

Doen hi sach ligghen tswaert opt velt,

445]

In tween stucken tebroken,

 

Doe pensdi: Ten is niet ghewroken⁵,

 

Die enen wille slaen oft deren,

 

Die hem niet en can gheweren.

 

Dus hilden si stille int wout.

450]

Haer ghepeins was menichfout⁶,

 

Deen, wie dander wesen mochte.

De zwarte ridder vertelt dan, dat hij de (op valse beschuldiging) van het hof verbannen Elegast is, waarop Karel voorgeeft Adelbrecht te heten en eveneens van roof te leven. Zij begeven zich naar de burcht van Eggheric van Egghermonde; Elegast, die Adelbrechts capaciteiten als inbreker niet hoog aanslaat (Hi en dochtem gheen behendich dief, vs. 759), dringt er alleen binnen en verneemt dan dat er een samenzwering gesmeed is om Karel de volgende dag te doden. Ook Eggherics vrouw is hier verontwaardigd over:

Alse dit die vrouwe hoerde
Si antwoerde naden woerde⁷
Ende seide: ‘Mi ware liever vele,
Dat men u hinghe bider kelen,
Dan ic dat ghedoghen soude.’
Eggheric sloech also houde⁸
Die vrouwe vor nase ende mont,
Dat haer tbloet terselver stont
Ter nase enten monde uutbrac.
Si rechte haer op ende stac
Haer anschijn over tbeddeboem⁹.
Elegast, hi naems goem¹⁰
Ende croper liselike¹¹ toe.
In sinen rechten hantscoe
Ontfinc hi tbloet vander vrouwen,
Omdat hijt wilde laten scouwen
Diet¹² den coninc te voren brochte¹³
Dat hijs hem wachten mochte.
Daerna seide Elegast een bede,
Daer hi mede slapen dede

1 mijn leven is geen zier waard

2 met lege

3 docht het

4 stond, weerloos was

5 het is niet juist zich te wreken

6 allerlei gedachten kwamen op

7 op deze woorden

8 op hetzelfde ogenblik

9 rand van het bed

10 merkte het op

11 zachtjes

12 aan hem die

13 zou tonen

[p. 23]

925]

Eggheric ende die vrouwe.

 

Hi sprac sine woert met trouwen¹,

 

Datsi sliepen herde vast.

 

Doen soe stal hem Elegast

 

Sinen sadel ende sijn swaert,

930]

Datti lief hadde ende waert,

 

Ende maectem siere vaerde²

 

Buten hove tsinen paerde

 

Toten coninc, dien sere verdochte³.

Nu begrijpt Karel de bedoeling van God met zijn bevel: hij zal het onrecht tegenover Elegast herstellen, en kan maatregelen nemen tegen het verraad.

Het verhaal eindigt met de beschrijving van het gevecht (een godsoordeel) tussen Elegast en Eggheric, waarbij de laatste verslagen wordt.

Nu willic corten dese dinc.
Men sleepte Eggheric ende hinc
Ende alle die verraders mede;
Daer en halp goet no bede.
Elegast bleef inder ere:
Dies dancti Gode, onsen Here.
Die coninc gaffem Eggherics wijf.
Si waren tsamen al haer lijf⁴.
Dus moete⁵ God onse saken
Vor onse doet te goede maken!
Des gonne ons die Hemelsche Vader!
Nu segghet Amen allegader.

1 vertrouwen

2 ging weg

3 niet op zijn gemak was

4 leven

5 moge

Britse (Keltische) of Arthurromans
11

Het karakter van de Arthurromans wijkt belangrijk af van dat der Frankische ridderverhalen:

a. In de eerste plaats treft ons de wonderlijke sfeer, ongetwijfeld zijn er in deze verhalen tal van sprookjesmotieven verwerkt: wij vinden er reuzen en dwergen, monsters en draken, wonderbedden en fonteinen die gekwetsten van hun wonden genezen, tovenaars en betoverde prinsen. Een historisch plaatsen van personen en gebeurtenissen, zoals wij dat bij de Frankische romans konden, is dan ook nagenoeg onmogelijk.

b. Ook hier moet de ideale ridder over moed en kracht beschikken, doch daarnaast spelen list en sluwheid een veel grotere rol.

c. Verder behoort de ideale ridder hoofs te zijn tegenover vrouwen, goede manieren te bezitten, enz.; dat de rol van de vrouw in de Britse ridderroman, die over het algemeen veel aristocratischer is dan de Frankische, heel wat voornamer is, kan men zich dus voorstellen.

[p. 24]

Men zou de Britse ridderromans in twee groepen kunnen onderverdelen, nl. de graalromans en de enkel-maar-avonturenromans. De graal (misschien afgeleid van het Middeleeuws Latijn gradale = schotel voor kostbare spijzen) is in deze verhalen de schaal die bij het Laatste Avondmaal door Christus gebruikt was, óf de kelk waarin het bloed van Christus, toen Hij aan het kruis hing, opgevangen was. In feite is de graal de verchristelijking van een in Keltische sprookjes veelvuldig voorkomende wonderschotel, die nooit leeg raakte, wonden genas, etc., doch die in stukken sprong zodra er iets slechts in de nabijheid kwam.

De heilige graal nu was na vele omzwervingen in Brittannië terecht gekomen en werd daar bewaard op de graalburcht. In de graalromans zien wij talrijke ridders pogen deze burcht te vinden om zo de zieke of gewonde graalkoning te kunnen vervangen. Alleen de volmaakte, onbevlekte ridder Zal dit kunnen, - het is tenslotte Galaäd die hierin slaagt. In andere romans is Perchevael de uitverkorene, zo b.v. in het beroemde gedicht van Wolfram von Eschenbach (12de/13de eeuw) Parzival. Richard Wagner verwerkte deze stof in een opera. In het Nederlands bestaat een zeer omvangrijke Roman van Lancelot, eigenlijk een compilatie van een hele reeks graalromans.

Van de avonturenromans zijn vooral bekend: Walewein en Ferguut. Deze laatste is een bewerking (vooral in de tweede helft zeer vrij) naar het Frans, en stamt uit de eerste helft der 13de eeuw. Ferguuts vader is een ruwe boer, doch van moeders zijde heeft Ferguut ridderlijk bloed in de aderen; hij gaat naar het hof van koning Arthur, waar hij om zijn onbehouwen gedrag door Keye bespot wordt. De roman geeft het relaas van zijn heldendaden en zijn liefde voor de schone Galiëne, waardoor hij tenslotte toch de volmaakte ridder wordt, die waard is deel uit te maken van de ridders van de tafelronde. Ferguut valt op zowel door de plastische (en soms drastische) taal, alsook door de humor en ironie waarmee de schrijver bepaalde situaties schildert.

Walewein
12

In literair opzicht wordt Ferguut echter nog overtroffen door de ridderroman De jeeste van Walewein en het schaakbord (begin dertiende eeuw), die, al zijn er tal van bekende motieven in verwerkt, bovendien een der weinige oorspronkelijk Nederlandse ridderromans is. Het verhaal begint als Arthur ‘met een deel zire man’ in 's konings paleis een wonderlijk gebeuren meemaakt:

Daer die heren aldus saten
Naden etene ende hadden ghedweghen¹
Also hoghe liede pleghen
Hebben si wonder groot vernomen
Een scaec² ten veinstren in comen
Ende breedde hem neder³ uptie aerde
Hi mochte gaen spelen dies begaerde.
Dus laghet daer uptie wile⁴ doe.
Daer ne ghinc niemen of no toe⁵

1 gewassen

2 schaakbord

3 dat zich neervlijde

4 een ogenblik

5 weg noch heen

[p. 25]

 

Van allen gonen¹ hoghen lieden.

 

Nu willic u tscaecspel bedieden².

55]

Die stapplen³ waren root goudijn

 

Entie spanghen⁴ zelverijn

 

Zelve waest van elps bene

 

Wel beset met dieren⁵ stene.

 

Men seghet ons in corten worden⁶

60]

Die stene⁷ die ten scake behorden

 

Waren wel ghewaerlike⁸

 

Beter⁹ dan al Aerturs rike

 

Dus saghen zijt alle die daer waren.

 

Mettien hieft up ende es ghevaren¹⁰

65]

Weder dane¹¹ het quam te voren

 

Dies addie coninc Artur toren¹²

 

Ende sprac: ‘Bi mire coninc crone

 

Dit scaecspel dochte mi so scone

 

Maerct ghi heren ende siet

70]

Hen¹³ quam hier sonder redene niet.

 

Die op wille sitten sonder sparen¹⁴

 

Dit scaecspel halen ende achter varen

 

Ende leverent mi in mine hant

 

Ic wille hem gheven al mijn lant

75]

Ende mine crone na minen live¹⁵

 

Willic dat zijn eghin¹⁶ blive’.

Het is tenslotte Walewein die deze taak op zich neemt. Hij ziet het schaakbord in een berg verdwijnen, volgt het en beleeft zijn eerste avontuur, waarbij hij vier jonge draken en de moederdraak doodt; daarna zwemt hij met zijn trouwe paard Gringolette een bruisende rivier over en komt bij het slot van Koning Wonder, de eigenaar van het schaakbord. Na een diepe slaap wordt hij, volkomen van zijn wonden genezen, wakker in het wonderbed.

‘Helpt God’, sprac Walewein mettesen,
‘Waerwaert bem ic nu gheraect?
Ligghic hier al moedernaect?
Ic ne hebbe cousen no scoen
No cleder die ic ane mach doen
Dies bem ic tonghemake zere’,
Sprac deer Walewein die here.
Dus verhorde die coninc claghen
Waleweine, ende dedem draghen¹⁷

1 gindse, die

2 beschrijven

3 pootjes

4 randen

5 kostbare

6 kortweg

7 stukken

8 waarachtig

9 meer waard

10 gevlogen

11 vanwaar

12 spijt

13 hen = het en

14 tijd te verliezen

15 leven

16 eigendom

17 brengen

[p. 26]

965]

Een paer cleder van witter zide.

 

Men brocht, dies was hi blide

 

Als hise hadde in sine hant.

 

Ic wane wel dat men noit ne vant

 

Cleder die waren also diere¹.

970]

Dat wonder was so menighertiere

 

Dat andie cledre stont ghewrocht

 

Men hadse om dusent pont niet ghecocht.

 

Hen es gheen clerc in al Parijs

 

So wel gheleert no so wijs

975]

Diet hadde ghelesen oft gheraect²

 

Dat andie cleder was ghemaect.

Het schaakbord kan hij echter alleen krijgen in ruil voor ‘tswaert metten tween ringhen’, dat in het bezit is van Koning Amoraen. Zo begeeft Walewein zich op weg naar diens kasteel Ravenstene. Na diverse gevechten komt hij hier aan, doch ook het zwaard met de twee ringen kan hij slechts krijgen door het verrichten van een tegenprestatie:

‘So moeti halen ene joncfrouwe
Her Walewein, die ghi niene kint.
Ic hebse menighen dach ghemint.
Dat segghen die gonen diese kinnen:
Hen es in die warelt binnen
Ne ghene so scone no so goede.
Bedi³ es mi onsochte te moede
Dat icker so langhe moet derven.
Ic vruchte⁴ ic salre omme sterven
Dat icse niet ne can ghewinnen.
Nu willic doen bekinnen
Haare scoonhede uut ende uut.
Wit alse die snee heift soe⁵ die huut
Ende heet joncfrouwe Ysabele.
Soe hevet meer scoonheden tharen deele
Danne Venus doet, die godinne
Die ghebod heift over de minne.
Soe es scoonre danne Olympias
Die keyserinne te Rome was.
Soe es scoonre vele, sonder sparen,
Danne die twalef vrouwen waren
Die ghescreven zijn te Rome binnen,
Dit waren die twalef godinnen

1 kostbaar

2 ontcijferd

3 daarom

4 vrees

5 ze

[p. 27]

 

Daer men of telt¹ ende saghet

 

Ende hare scoonheid achter lande draghet

3435]

Om lof ende prijs tontfane.

 

Soe es vele scoonre, na minen wane²,

 

Danne Ysaude no Elene

 

Noch die scone Torabene.

 

Soe es scoonre vele dane Verghine

3440]

Ofte joncfrouwe Barbeline

 

Noch Ysaude van Ierlant

 

Noch Ysaude metter witter hant

 

Nes niet so scone als Ysabele.

 

Soe hevet vele tharen dele³

3445]

Die scone joncfrouwe die ic minne

 

Want Venus die godinne

 

Gaf hare dat scone goudine haer

 

Dat segghic jou al over waer⁴

 

Dat up hare hovet es gestaen

3450]

Daer hare scoonheit bi es vuldaen⁵.

 

Dit es die joncfrouwe die ic minne

 

Ic werde onvroet in minen zinne

 

Here Walewein, ghine⁶ haelse mi.

Vele avonturen beleeft Walewein dan nog voor hij bij Koning Assentyn, de vader van Ysabele, aankomt; het is telkens de vos Roges (die later een betoverde prins blijkt) die hem in de ogenblikken van de hoogste nood bijstaat. Assentyns burcht is omringd door twaalf muren met metalen poorten, en in de strijd die Walewein te voeren heeft om er binnen te komen, wordt hij gevangen genomen. Ysabele wil hem helpen, maar wordt eveneens in een kerker gesloten. Tenslotte weten beiden te ontvluchten, doch dan komt de moeilijkste opgave voor Walewein: Ysabele en hij hebben elkaar liefgekregen, en zo moet hij kiezen tussen zijn liefde voor Ysabele en zijn ridderlijke belofte aan Arthur, - een tweestrijd waaruit de dichter hem redt door Koning Amoraen te laten sterven. Met Ysabele èn het zwaard wordt de tocht naar Koning Wonder ondernomen. Nog tal van beproevingen hebben zij te doorstaan, maar tenslotte naderen zij toch het hof van Koning Arthur.

Voer tpalais beeten⁷ si al
Daer was tgheluut groot ende tghescal
Die niemare liep harentare⁸
Dat der⁹ Walewein comen ware.
Die coninc Artur trac jegen hem dan¹⁰
Ter zalen uut met meneghen man.
Vrouwen, joncfrouwen an dander side
Trocken jeghen hem uut te stride¹¹.

1 van vertelt

2 naar mijn idee

3 heeft vele kwaliteiten

4 voorwaar

5 voltooid

6 als gij niet

7 stegen af

8 overal heen

9 de heer

10 trad hem dan tegemoet

11 om strijd

[p. 28]

 

Daer brochten minste ende meeste¹

 

Ter zale boven met groter feeste

11075]

Waleweine ende sine scone amie.

Het boek eindigt met de mededeling dat Penninc het verhaal niet heeft kunnen voltooien (tweederde staat op zijn naam), en dat Pieter Vostaert diens taak toen overgenomen heeft, omdat hij ‘het scade dochte, waer achter bleven die jeeste’ (= geschiedenis).

1 groot en klein

Oosterse en klassieke ridderromans
13

Vergeleken bij de Frankische en Keltische ridderroman onderscheidt zich de Oosterse door zijn volkomen on-heroïsch karakter; hèt grote thema is thans de liefde geworden. Wij zijn hier wel heel ver verwijderd van de Frankische, maar ook van de Keltische ridderroman. Als men b.v. vergelijkt de wijze waarop Elegast aan zijn gade komt, waarop Walewein zijn Ysabele of Ferguut zijn Galiëne verovert, met die waarop Floris te werk gaat in Floris ende Blancefloer, dan is het verschil wel heel frappant: hier geen enkel gevecht, geen wapenfeit dat vermelding verdient. Vrijwel passief reist Floris, bijgestaan door een stoet van bedienden en raadslieden, Blancefloer achterna, en zijn grootste activiteit bestaat in het spelen van een partij schaak met de ‘portwerder’ van de toren waarin zijn geliefde opgesloten is. De sfeer is idyllisch, soms zelfs ietwat naar de sentimentele kant; de enscenering is uitermate prachtlievend.

De bekendste voorbeelden van Oosterse romans zijn: Parthenopeus ende Melior (handelend over de perikelen van beide gelieven als de eerste het verbod om Melior te zien overtreedt) en, vooral, Floris ende Blancefloer (13de eeuw), een verhaal, dat bij zijn eerste wetenschappelijke uitgave de Duitser Hoffmann von Fallersleben geestdriftig deed spreken van ‘die wunderliebliche Sage von der rothen und weiszen Blume, dieser aus lauter Blüthenduft und Farbenglanz gewobene Stoff’. De oorspronkelijke Franse tekst is door Diederic van Assenede, ofschoon zijn techniek wel eens te kort schiet, met begrip voor de sfeer in het Middelnederlands bewerkt.

De stof van de Klassieke ridderroman is ontleend aan de Oudheid. Het oudste voorbeeld is de reeds genoemde Eneide (nog van vóór 1200) van Heynric van Veldeken, een werk dat overigens verloren is gegaan, en waarvan alleen nog een Duitse vertaling bestaat. Andere voorbeelden van Klassieke ridderromans zijn: Alexanders Gheesten, handelend over Alexander de Grote, en Historie van Trojen, beide van Jacob van Maerlant.

Al is de stof van deze romans aan de klassieke Oudheid ontleend, de sfeer ervan is zuiver middeleeuws.

Floris ende Blancefloer
14

Floris is de zoon van ‘een heidenconinc uut Spaengen’, Blancefloer het, op hetzelfde tijdstip geboren, dochtertje van een Frankische gravin, die door de Morenkoning buitgemaakt werd, en van slavin tot vertrouwelinge van de Moorse

[p. 29]

koningin geworden was. De beide kinderen groeien tezamen op en worden al zeer vroegtijdig door innige liefde met elkaar verbonden:

Si ghinghen ter scole gestadelike.
Si onderminden hem¹ verholenlike;
Als deen bi den andren niet en was,
Vergat hi wat hi hoerde of las;
Ende wat so men hem seggen hiet,
Des en mocht hi onthouden niet.
Ter minnen hadden si goede stade².
Si waren beide van enen rade³,
Van ere scoenheit, van enen sinne,
Ende even gestadech an die minne.

Om aan deze verhouding, die in toenemende mate de vader een doorn in het oog is, een einde te maken, wordt tijdens Floris' afwezigheid Blancefloer als slavin verkocht. Bij zijn terugkeer vertellen de ouders aan Floris dat Blancefloer gestorven is. Als de eerste dan zelfmoord wil plegen, bekent de vader de list, en Floris, vergezeld door talloze raadgevers en bedienden, reist Blancefloer achterna. Hij ontdekt dat zij opgenomen is in de harem van de ‘amirael (= emir) van Babyloniën’, die haar voor tienmaal haar gewicht aan goud gekocht heeft. Floris maakt dan kennis met de bewaker en speelt een aantal partijen schaak met hem; door rijke gaven weet hij diens vriendschap te winnen, zozeer dat deze belooft hem in alles te zullen helpen. Dan vertelt Floris hem de hele geschiedenis van zijn liefde en zij bedenken een list om Floris en Blancefloer met elkaar te verenigen.

Nu es comen die Meye dach,
Daer Florijs sin al ane lach⁴,
Dien hi node soude hebben verseten⁵.
Hi quam ghecleet, als hem was gheheten,
Van enen roden bliaude⁶ als hem wel sat.
Dat was hem gheraden omme dat,
Dattie bliaut ghelijc was den rosen
Entie nature⁷ minst soude nosen⁸.
Die portwerder, als hi hadde gheacht⁹
Enen corf, die scone was ende best ghewracht,
Dede hi draghen in sine camere binnen
Ende seide Florise, soudi ghewinnen
Die joncfrouwe ende bi liste bejaghen,
Men souden¹⁰ metten corve op draghen.
Doe gincker Floris ligghen inne.
Dier es vele¹¹, die ic kinne,
Die nie so starker minnen plaghen¹²,

1 beminden elkaar

2 gelegenheid

3 gedachte

4 alles van afhing

5 gemist

6 zijden kleed

7 natuurlijke kleur

8 schaden

9 van plan was

10 zou hem

11 er zijn er velen

12 koesterden

[p. 30]

 

Dat si hem hadden laten draghen.

 

Die portwerder sette hem enen hoet¹

2885]

Opt hooft van rosen, die hem wel stoet,

 

Ende decten met rosen, daer hi lach

 

Inden corf, datten niement en sach.

 

Twee knapen² riep hi te hem doe,

 

Die duchtich waren ende goet daer toe.

2890]

‘Nemet’, seit hi, ‘dese rosen ende gaet

 

Ten torre ende clemt den hoechsten graet³,

 

Tes⁴ ghi comt ten hoechsten vloere,

 

Ende segt mire joncfrouwen Blancefloere,

 

Dat icse haer sende, si selre uut lesen

2895]

Selke, die haer bequame sal wesen;

 

Ende segt haer ghetrouwelike mijn saluut⁵,

 

Ende keert te handen weder uut,

 

Ende comt haestelike weder te mi.’

 

Doe hijt hem hiet, doe namen sie

2900]

Den corf metten rosen ende beghonsten

 

Te cliven⁶, so si ghevoechlicst consten

 

Van grade te grade wel bi stade⁷.

 

So herde waren si gheladen,

 

Dat si vloecten dise loet⁸.

2905]

Si seiden ende peinsden in haren moet,

 

Dat si bloemen nie en saghen

 

No droeghen, die herder waghen⁹.

 

Dat seiden si, ende seiden waer.

 

Daer clommen si neven den pilaer,

2910]

Tes si quamen opten hoechsten vloer,

 

Ende misten der cameren, daer Blancefloer

 

In woende, ende lietense staen

 

Ter rechter hant, ende quamen gheghaen

 

Ter ander camer, daer woende inne

2915]

Ene joncfrouwe met ghestaden sinne¹⁰.

 

Si haesten ende wilden niet beiden,

 

Ende spraken ter ghere¹¹ ende seiden:

 

‘Joncfrouwe Blancefloer, dit prosent

 

Hevet u onse heere de portwerder ghesent.’

2920]

Die joncfrouwe niet en ghewoech¹²,

 

Dat sijt waer, maer si loech¹³,

 

Omdat si Blancefloer hoerde noemen,

 

Ende¹⁴ ere ander gaven die bloemen.

 

Si dankes, ende setten neder

1 krans

2 knechten

3 trap

4 totdat

5 complimenten

6 klimmen

7 kalmpjes aan

8 die hen beladen had

9 zwaarder wogen

10 kalm, bezonnen

11 tot gene

12 zei er niets van

13 lachte

14 terwijl ze

[p. 31]

2925]

Den corf metten rosen ende keerden weder.

 

Doe ghinc si ten corve ende nam

 

Ene rose, die haer best bequam¹.

 

Floris waende, dat Blancefloer ware,

 

Ende spranc uten rose jeghen hare.

2930]

Die joncfrouwe spranc op ende wart,

 

Daer sine sach, so sere vervaert,

 

Dat si vloe² ende van hem liep

 

Ende ‘helpe! helpe!’ al vliende riep,

 

‘Wat bloemen sijn dit? Wat comter uut?’

2935]

Si creesch ende maecte een gheluut,

 

Dat alle die joncfrouwen worden³ vervaert

 

Ende quamen ghelopen thaer waert.

 

Si vraechden ende vreyscheden om mare⁴,

 

Wat haer mesquame ende haer ware.

2940]

Als hi dat hoerde, viel hi neder

 

Ende decte hem metten bloemen weder.

 

Die joncfrouwe was bepeinst sciere⁵,

 

Want sie was hovesch ende goedertiere.

 

Haer quam ghelopen in haren sinne⁶

2945]

Van Blancefloere, haer ghesellinne,

 

Dat si haer dicken claechde ende ghewoech

 

Eens joncheeren, des minne si droech,

 

Ende van Spaengen was gheboren.

 

Si hadde haer ooc gheseit te voren,

2950]

Dat hi haer herde ghelijc ware.

 

Als sine sach, so dochts hare,

 

Ende pensede⁷, dat onder dat prosent

 

Met liste haer waer Floris ghesent,

 

Si antwerde den joncfrouwen, die tot haer quamen

2955]

Ende dat helpgheroep vernamen.

 

Si pensede enen list ende loech⁸,

 

Dat ene viveltre⁹ uten bloemen vloech

 

Int ansichte met haren monde¹⁰,

 

Dat si haer niet onthouden¹¹ conde,

2960]

Dat si an haer huut quam ghevaren,

 

Si en moeste crijschen ende also ghebaren.

 

Doe keerden si weder al te samen,

 

Dat si ter cameren niet in quamen.

De ‘amirael’ ontdekt tenslotte wat er gebeurd is en veroordeelt beiden ter dood. Doch als zij terechtgesteld zullen worden, wil Floris zijn wonderring (wie deze droeg

1 beviel

2 vluchtte

3 werden

4 verzochten om nieuws

5 had zich snel hersteld

6 schoot haar te binnen

7 bedacht

8 loog

9 vlinder

10 met zijn kop

11 weerhouden

[p. 32]

kon niet sterven) aan Blancefloer geven; deze weigert, en de edelmoedige strijd die zich tussen hen ontwikkelt, wordt door de rechters opgemerkt. Floris moet de hele geschiedenis verhalen, waarop, door medelijden bewogen, de emir hun genade schenkt. Floris en Blancefloer keren naar Spanje terug, waar Floris christen wordt en zijn vader opvolgt. Uit hun huwelijk wordt een dochter geboren, ‘Baerte heetsi metten breden voeten, (...). Die nam te wive die coninc Puppijn’, zodat Floris en Blancefloer dus de grootouders werden van Karel de Grote(!).