Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 51. capittel.
Vande mangas.

Annotatio D. Palud.
Mangas²⁾ vvassen aen groote boomen, gelijck die boomen van iaca, hebbende veele tacken, ende zijn van groote ghelijc een groot gansen ey, ende op sommige plaetsen in Indien 2. pont ofte meer vveghende, een³⁾ menigmael op eenen boom onderscheydelijcken van colueren, vvant sommige zijn bleec groen, andere geel, andere vvt den groenen root, lieflijcken, ende aengenaem van smaec ende ruec, ja niet bedorven vvesende smaeclijcker als die aller beste persiken. Belangende die name vvorden gemeenlijcken geheeten mangas, in Canarijn ambo, van die Turcken ende Persen amba⁴⁾. Worden ghevonden op die boomen vanden April tot November, nae der plaetsen gelegentheyt ende situatien. Wassen in veele provintien, dan die beste in Or-

2) Malay. ‘māṅṅa’, Tamil ‘māṅ-gāy’, d.i. vrucht (kāy) van den manggaboom: ‘mā, māmaram’. Het woord is overgegaan in 't Port. ‘manga’, Maleisch, Javaansch, enz. ‘mangga’ dat in 't Jav. Wdb. ten onrechte uit een Sanskrit ‘kāmāngga’ (een gefabriceerd woord) wordt afgeleid. Over deze vrucht handelt Coloq. 34 van Orta. Vgl. Hobson-Jobson, s.v. Mango.

3) Zal wel moeten zijn: en.

4) Ontleend aan een Prākrt ‘amba’, jongere vorm van Sanskrit ‘āmra’.

[p. 73]

⁺mus, daer dese voor alle andere vruchten worden gesocht. Daer na volgen die in Gusaratte wassen, die van wegen haer waerdie Gusaratten geheeten werden, hoe wel cleijnder dan die andere, nochtans smakelicker ende lieffelicker van rueck, inwendigh met een kleijn nootken. Ten derden volghen die in Balagate wassen; die zijn de aldergrootste, want daer gesien zijn die 2. pont ende een vierendeel weghen. Ooc zijnse lieffelicken van smaeck, die in Charanna, Quindor, Madanagor ende Dultabado¹⁾, die voornaemste steden des coninghs Nizamoxa²⁾, groeyen, ghelijck oock die van Bengala, Pegu ende ⁺‖ Malacca. Die bast van dese vrucht afgedaen zijnde wordt gegeten in schijfkens gesneden, met oft sonder wijn, ghelijck wy luyden hier te landt die persicken doen. Zy worden ooc geconfytet ofte inghemaect, om dese beter te behouden, oft in suycker ofte in azijn, olye ende sout, ghelijck in Spaengien die olyven, met een mes een weynigh gheopent zijnde, ende daer in gesteken groene gengber, knufloock, mostaert ofte diergelijcke dingen; werden ten tyden alleen met sout ghegheten ende somwylen ghekockt met rijs, gelijckmen hier te lande olyven doet, ende aldus geconfytet ende ghecockt zijnde, worden te merct ghebracht. Dese vrucht is cout ende voecht³⁾, hoe wel die ghemeene man die achtet heet te zijn, ende seggen, dat hy pyne ende nypinghe in die magen genereert van die sulcke eeten; dat meer is, ooc die heydensche medecijns seggen dese vrucht heet te wesen ende verachten die, als die wilt vuer, roose, brandende heete cortsen ende geswellen, met schorftheyt maect, 'twelck ic achte dat gheschiet in sodanighe persoonen, daer dese vrucht in die magen verderft, maer⁴⁾ om die groote hitte dezes tijts; als dese vruchte in saysoen is, vallen ooc wel vele in die voorgenoemde siecten, hoe wel zy gheen deser vruchten eeten.
Al eer dese vrucht gheheel rijp wert, is zy wat treckende⁵⁾ van smaec⁶⁾, insonderheyt het binnenste, dat naest die note is, maer rijp wesende soet ende smakelick. Die note, die daer in is, heeft een harde bast, met harde draykens op ende omgaende, daer in een langhachtigh nootken van die groote als een aker, van binnen wit, ooc uytwendigh met een wit vliesken bedect, bitter van smaeck raw zijnde, daeromme zy voorderlicken is teghens wormen ende den buijck loop, teghens wormen raw ghegheten ende teghens buijck loop die nootkens ghebraden, die alsdan smaken als gebraden akers. Men vindt oock een ander soorte deser vruchten, sonder steenen, die welcke seer lieffelicken sien. Noch so isser een derde geslachte, welcke wilt zijn, en worden gheheeten mangas brauas⁷⁾, is een sterc fenijn, daer mede

+ [74a]

1) Dit is grootendeels geput uit Orta met fouten. De twee eerste namen luiden Coloq. II, 101: ‘Chacana e Quindur’. Chacana is Chākan, eenige uren Noordelijk van Puna. Quindor misschien Chandor. Madanagor is Ahmednagar, de residentie van den Nizām. Dultabado is Daulatābād, de oude hoofdstad.

2) D.i. Nizām Sjāh; vgl. Ie stuk p. 129.

+ <217>

3) vochtig.

4) Dit ‘maer’ (waaraan in de oorspr. editie een dubbele punt vooraf gaat) is moeilijk te verklaren. Misschien is de gedachtengang: maar dat komt dan door de grote hitte etc.

5) n.l. de mond.

6) In de oorspr. editie staat: smaect.

7) Port. ‘bravo’, ‘brava’ is ‘wild’. De Engelschen geven den naam van ‘wild mango’ aan de vrucht van de Spondias mangifera, in 't Skr. ‘āmrāta, āmrātaka’ geheeten. Deze vrucht wordt echter volgens de Indische boeken over Geneeskunde, o.a. Suçruta 2, 482, 11; 489, 6^a) als medicijn gebruikt, maar niet als vergif.

a) Het is mij niet bekend, welke editie van Suçruta door Kern gebruikt is.

[p. 74]

zy elckanderen vergheven, want die een weynigh daer af eetet, sterven terstont. Zy vermenghen ten tyden olye tot dese vrucht om zijn kracht te stercken, dan genomen zijnde, hoe het wesen mochte, doodet seer snel ende is tot noch toe gheen middel ghevonden om dit vergift te ghenesen. Dese vrucht is licht groen ende een vveynigh blinckende, vol vvit melck sops, ende vveynigh vleijsch ofte pulpe hebbende, als dat het nootken meest met een harde bast overtrocken is, van die groote eenens queappels.

⁺Die mangas wassen aen boomen ghelijc die iaacca boomen;⁺ zijn vande groote van een groote persick, maer wat lanckwerpende, en een weynighsken omghekromt, van coluer claer groen, treckende wat nae't geele, ende somtijts nae't roodt. Heeft van binnen eenen steen, grooter als een persen steen, maer ⁺en duecht niet om te eeten. Die manga is van binnen geelachtigh, ende valt in't snyen vlasachtigh, doch sommige zijnder wat glader; hebben een seer ‖ lieffelijcken smaeck, beter als die persen.⁺ Zijn met die annanas die beste fruyten van Indien, ende profytelickste, want gheven groot voetsel ende onderhout, als in Portugael ende Spaengien die olyven. Men plucktse ooc, als zy noch groen zijn ende makender concerven af¹⁾, ende meestendeel ghesouten in potten, en ghebruijckense in't ghemeen om te eeten met ⁺het rijs, welck zy sieden in enckel water, dat die greynen heel blyven, en dan eetent met dese ghesouten mangas, dat den dagelijcksche cost is vande slaven en oock vande ghemeene man, ofte gesouten droogen visch inde plaets van mangas, sonder broodt; want het rijs is in die plaets van broodt. Dese gesoute mangas zijn in't opsnyden van coluer ghelijck die Spaensche witte olyven, ende by nae vande selfde smaeck, maer zijn wat renscher, en soo bitter niet; trecken wat nae't suer. Zijn in soo groote abondantie, dat te verwonderen is. Daer zijnder andere, die worden ooc ghesouten ende van binnen ghevult met stucxkens van groene genghber ende loock ghesoden; dese heetense mangas recheadas, ofte in²⁾ achar³⁾. Dese worden oock veel ghebruijckt, maer also ghemeen niet als d'ander, want zijn costelijck ende meer gheesti-

+ Groote vande mangas.

+ [74b]

+ De mangas zijn seer lieffelijcken om te eeten.

+ <218>

1) Mango pickle, in Engeland welbekend.

+ Daghelijcksche cost vande slaven is gesouten mangas met rijs.

2) Dit ‘in’ schijnt overbodig.

3) Atjār, een oorspronkelijk Perzisch woord, overgenomen in schier alle talen van Indië, en ook in 't Maleisch en Javaansch, als ‘atjar’. Port. ‘recheado’ beteekent ‘gevuld’.

[p. 75]

meert. Dese worden bewaert in potten met olye ende azijn ghesouten.⁺ Die saisoen vande mangas, datse rijp zijn, begint inde vasten ende duert tot die maent van August. toe.

+ Mangas recheadas wat dat het is.

a) Het is mij niet bekend, welke editie van Suçruta door Kern gebruikt is.