Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

⁺Dat 48. capittel.
Van de visschen ende allerley zee-ghedierten van Indien.

Die visch is in Indien seer veel ende sommighe oock seer smakelijck ende goet. Die beste visch is genaemt mordexijn,⁺ pampano en tatijngo³⁾. Daer is eenen visch genaemt peixe serra⁴⁾, diemen in ronde schyven snijt als die salm en soutense, is seer excellent, ende mach langhe dueren om over zee voor victualie met te dragen. Die meeste visch wort ghegeten met rijs, welck zy koken met sop, dat zy over 'trijs gieten, ende is wat suerachtigh, ghelijck oftet met kruys-besien ofte onrype druyven gekoockt waer; is seer smakelijck, wort ghenaempt carrijl⁵⁾, 'twelcke⁺ is hare dagelijcksche kost ende onder-hout, ende het rijs dient haer inde plaets van broodt. Daer is oock goeden elft ende tonghen ende veel anderen visch van veel soorten. Die garnaet⁶⁾ is⁺ de beste ende grootste, dien ick oyt ghesien hebbe, want met een dozijn granaten kanmen wel een goet avontmael doen. Die creeften ende crabben zijn seer goet ende wonderlijcke groot, dat het

+ <208>

+ Mordexijn, pampano, taijngo, peixe serre.

3) ‘Mordexijn’ wordt in een noot op deze plaats, in de Engelsche vertaling (II, p. 11) verklaard als zijnde de visch welken de Portugeezen ‘Madama’ noemen; als Koṅkaṇī opgegeven murdaxy(?). Alles twijfelachtig. ‘Pampano’ is een visch van't geslacht stromateus. Zie Hobson-Jobson, s.v. Pomfret, ‘Tatijngo’ blijft nog onverklaard.

4) Port. naam voor verschillende soorten van Cybium.

5) Ons ‘kerrie’, uit Tamil ‘kari’, Kanareesch, ‘kari, kaṛi’. Als Kanareesch wordt ook opgegeven ‘karil’ in Hobson-Jobson, s.v. Curry.

+ Carrijl is de ghemene sauce op de visch in Indien.

6) garnaal.

+ Elft, tonghen. Zeer groote garnaten.

[p. 64]

⁺een wonder is om vertellen, ende dat noch meer is: dat wanneer die maen vol is, datmen in dese landen voor een teecken hout, dat alle crabben en creeften vol, goet ende tydigh¹⁾ zijn, het welcke al daer het contrarie is, want met een volle zijnse leegh ende ontydigh, ende met een nieuw maen tydigh, goet vol. Men heefter oock mosselen en ander dierghelijcke visch in schulpen, van veellerley soorten; oesteren³⁾ bijster veel, by namen in Cochijn en naer ⁺die Cabo de Comorijn toe: maer werdender weynigh gheacht. Die visch in Indien seer goet koop, want met een paer stuyvers te rekenen machmen wel soo veel visch met rijs daer toe koopen, dat daer 5. oft 6. persoonen een goet mael met konnen doen op zijn Spaensch, 'twelcke seer goeden koop is naer die dierte ende merct van Spaengien ende Portugael.

⁺Daer is inde revieren ende oock inde zee ende vaert van alle die custe van Indien veel visch, die de Portugesen noemen tubaron⁴⁾ ofte hayen; dese doet byster veel quaets, ende eet menigh peerelduijcker⁺ op, waerom men niet veel en derf ‖ swemmen inde revieren⁺ door vreesen van desen visch; hierom useren veel haer te baden inde backen op't landt daer toe ghemaeckt, als op een ander gheseyt is. Het gebuerden ons, als ons schip inde revier van Cochijn lagh om onse reijs herwaerts naer Portugael te doen, dat, als wy ons roer, 'twelcke wy vermaeckt hadden, souden weder inde klammen op zijn behoorlijcke plaetse hanghen, soo was die schipper met vier oft vijf bootsghesellen int boodt achter aen't schip, ende een vande bootsgesellen was met een koorde aen't schip vast ⁺ghemaeckt ende hingh alsoo aen't roer tot zijn middel toe in't water om aen 't roer te helpen, so quam daer een van dese hayen ende vatten hem met eenen beet het geheele been tot boven die halve dye knap af, niet jegenstaende dat hem die schipper met eenen riem smeet, ende willende den goeden gesel daer naer tasten met die hant, heeft hem ten tweeden de handt ende halven arm, ende een stuck uyt zynen bil af gebeten, so dat die schipper noch alle, die in't boodt waren, het selfde konsten beletten, hoe seer datse met stocken ende riemen smeten; den armen pacient worden alsoo miserabel gebracht in 't gasthuys, alwaer wy hem lieten met weynigh hoope noch begeerten van't leven, want wy sanderen-daechs 'tseijl ginghen. Dese en dierghelijcke gheschiedenisse

+ Creeften, crabben. Met een volle maen zijn de creeften, crabben goet ende vol, contrary dees landen²⁾.

2) Het tegendeel van wat in de tekst staat.

1) d.i. het meest geschikt voor het gebruik.

3) De tekst heeft: ooesteren.

+ Mosselen, oesters, veellerley visschen in schulpen.

+ Tubaron ofte hayen doen veel schade.

4) Port. ‘tabarão’, Spaansch ‘tiburón’.

+ [71a]

+ <209>

+ Wonderlijcke geschiedenisse vande hayen.

[p. 65]

van dese visschen gebueren dagelijcks in Indien, soo wel inde zee als inde revieren, principalijcken onder die visschers ende peerelduyckers, dieder menigh alsoo haer leven verliesen.

Inde revier van Goa, op eenen winter, als de mont vande revier ghesloten was, ghelijck het voor een manier heeft, soo namen sekere visschers eenen visch ghevangen van wondere ende seltsame⁺ gestaltenisse, sulcks noijt in Indien noch op gheen ander plaetsen gheloove¹⁾ gesien en is; worden om zijn vreemdigheyt aen mijn heere den aerts-bisschop ghepresenteert, ende moestese door zijn begeerten af conterfeyten, om tot een verwonderinge aen zijn majesteyt van Spaengien te senden. Was vande groote van eenen middelbaren hondt ende hadde eenen muijl ghelijck een vercken, kleyne ooghen, gheen ooren, dan twee gaten inde plaets; hadde vier voeten gants en gelijck eenen olyphant; den steert vande rugge afgaende breet, ende also voleyndende plat af, aende punt wat ront en scharpachtigh af. Liep over de sael ende ⁺vloer van 't huys al snoffende ghe ‖ lijck een vercken. Hadde het geheele lijf, hooft, steert ende beenen bedeckt met schammen²⁾ vande groote van 't voorste lidt van eenen duijm, die in hardigheyt yser en stael te boven gingen. Wy hieuwender op oftmen op⁺ een aenbeelt gehouwen hadde, ende soo haest alsment aenroerde, roldent hem in malkanderen ende sloot hem met hooft, steert onder een, in somma dat hy in als eenen ronden cloot ghelijck was, sonder datmen eenighsins konst onderscheyden, waer die scheijtselen ofte tsamenvoeginge was, ende men en konst hem met gheene instrumenten noch cracht weer openen, dan alsmen hem liet ligghen en niet meer een³⁾ roerden, opende hem weder van hem selven, en liep daer weder heen als gheseyt is.

Ende overmidts dat ick zy tracterende vande visschen van Indien, so wil hier verhalen een korte historie ende warachtighe geschiedenisse van eenen visch, hoe wel het selfde sommighe sal onghelooflijck luyden, maer het selfde staet afghemaelt int palleijs ⁺vande viçorey in Indien, ende is ondersocht met gheloofwaerdighe ende warachtighe ghetuygen, alsoo gheschiet te wesen,

+ Beschryvinge van een wonderlicke seltsame visch, in Indien ghevangen, ende den bisschop gheschoncken.

1) D.i., geloof ik. - Het dier waarvan hier sprake is, kan geen visch geweest zijn en was zeker wel 't schubdier, Pangolin, Mal. ‘tĕnggiling’ of ‘sĕnggiling’, Oudjav. ‘tinggiling’, Nieuwjav. ‘trĕnggiling’; afgeleid van ‘giling’, bijvorm ‘guling’, waarvan ook komt Mal. of Jav. ‘pĕngguling’, wat zich oprolt; vandaar ‘Pangolin’. De onwetende Indiërs houden het voor een visch. Vgl. Hobson-Jobson, s.v. Pangolin.

+ <210>

2) Hoornachtige uitwassen of schubben (W.N.T.).

+ De schubben van dees visch waren herder dan yser ende stael.

3) Dit woord past hier niet. Men zou kunnen denken aan ‘en’ of ‘aen’.

+ [71b]

[p. 66]

waerom ghenoteert staet voor een wonder, met naem ende toenaem van't schip, capiteijn, jaer ende dagh, daer noch hedens daeghs veel persoonen af in't leven zijn, die in't selfde schip ende gheschiedenisse waren, om dat het onlancks gheleden is. Nu so ⁺is die historie als dat, komende een schip van Portugael den wegh van Mossambique naer Indien, hebbende eenen goeden ende deurgaende wint ende weder, soo veel als die seylen trecken moghten, voor wint, hebben alsoo geseijlt 14. daghen hare cours naer die linie toe, ende alle daeghs die hooghte vande son nemende, inde plaetse van te deminueren, ofte die graden te verminderen, naer die wint ende cours, die zy hadden, soo vondense haer in't contrarie alle daghen achterwaerts, tegen alle natuerlijcke redenen ende menschen verstant, soo datse alle gelijck niet alleen verwondert maer ooc verbaest¹⁾ waren, meenende ende geloovende voor seeckerlick betoovert te wesen; want wisten wel duer die experientie, dat den loop ofte stroomen van't water haer in die contreyen niet en deden achterwaerts deysen, noch tegen konste houden, waerom alle te samen seer perplex en bevreest waren, siende den eenen op den anderen, sonder te konnen versinnen, wat dat die oorsake daer van was. Ten langhen lesten is by geval den hoogh-bootsman, diese onder schipper noemen, ghecomen by alle geluck ende besagh onder den voorstengh van't schip by't water neder, soo worden hy gewaer eenen breeden ende grooten steert van eenen visch, die welcke was omghekromt teghens het schip ofte voorsteven om, ende met het lijf onder die ‖ kiel ende met het⁺ hooft achter onder 't roer, swemmende also en treckende het schip achterwaerts tegens alle die wint ende cours van't schip, waer by terstont verstonden d'oorsaecke van haer achter deysen; in somma hebben soo langh gestooten met stocken en staven en ander instrumenten, datser hem den steert af kreghen, en dat hy't schip verliet, naer dat hy daer 14. daghen onder gheleghen hadde, het schip teghens alle wint ende weder te rugge treckende, waerom het den viçorey in Goa heeft in zijn pallaijs doen af schilderen tot een eeuwighe ghedachtenisse, alwaer ickt menighmael ghelesen hebbe met den dagh ende datum ende den naem van't schip ende capiteijn daer by, welcke my niet indachtigh en is, doch daer weynigh aen gheleghen is²⁾.

+ Vreemde ende onghehoorde beschryvinghe van een visch, die een schip tegen de wint 14. daghen langh te rughe trock.

1) ontsteld.

+ <211>

2) Het bedoelde dier is de zgn. zuigvisch, reeds bij de Ouden bekend; Lat. ‘remora’ Gr. ἐχενηίϛ.

[p. 67]

Men vindt veel ander visschen inde zee ende revieren; inde revier van Bengala, ghenaempt Ganges, ende by Malacca vintmen⁺ cocodrillios en ander zee slangen, van onuytsprekelijcke grootheyt, so datse dick die kleyne visschers ende andere schuytgens om werpen ende 'tvolck op eeten, ende kruypen wel uyt het water op't lant en verrasschen 'tvolck, diese achter halen en verslinden, alsmen daer daghelijcks ghenoegh siet gheschieden. Men vint by Malacca vischschelpen; zijn vant fatsoen ende ghelijckenisse als die Sint Jacobs schulpen, ende van sulcke groote ende swaerte,⁺ dat twee stercke mannen genoegh met eenen boom aen elcke schulpe te draghen hebben¹⁾; hebben van binnen visch, dat die van Malacca eeten. Van dese schulpen quamen sommighe int ballast van 't schip, dat van Malacca quam, en met ons in geselschap van't eylant Sancta Helena tot het eylant Tersera, aldaert selfde schip voor't eylant bleef, ende sommighe van dese schulpen ⁺uyt gehaelt werden, die de Jesuyten van Malacca gesonden hadde om tot Lisbonen te setten inde gevel van hare kercke ende klooster, datse daer bouwen van onuytsprekelijcke costelijckheyt. Desghelijcks is gheschiet, dat een schip, ghenaemt San Pedro, 'tseijl gaende van Cochijn uyt Indien naer Portugael, is verseijlt op een drooghte, diemen noch heden noemt naer't selfde schip die drooghten van Sint Pedro; ligghen van Goa zuyt zuytwest⁺ aen op 6. graden aende zyde van't zuyden, alwaer het selfde schip bleef, maer het volck berghden haer altesamen ende maeckten van het houdt ende stucken van't ghebleven schip een kleijn carveel, waermede quamen altesamen weder naer Indien; ende den tijdt, datse haer hier in occupeerden, soo vondense op de selfde ‖ ⁺drooghten so groote crabben ende in so groote menighten, datse ghedwonghen waren een schanse te maken ende met scherpe⁺ wacht haer daer van te beschermen; want waren van een so afgryselijcke groote, dat wie datse kregen onder haer klaeuwen, die was om den hals ende verslonden. Dit selfde is warachtigh en is noch onlancx gheleden, want in't schip, daer ick met uyt Indien naer Portugael quam, waren twee bootsghesellen, die in't selfde schip San Pedro met waren, ende daer warachtighe ghetuygenisse af gaven, gelijck het selfde oock in Goa op veel plaetsen⁺ afghemaelt is tot een eeuwighe memorie, alle 'twelcke hebbe willen verhalen om die vreemdigheden vande gheschiedenisse ende

+ In Malacca zijn cocodrillen ende andere zee slanghen van wonderlijcke groote, die 't volck op eeten ende vernielen.

+ Schulpen van visschen in Malacca, soo groot, datse twee mannen moeten dragen.

1) Dit zal de Tridacne Gigas wezen.

+ [72a]

+ Op een droochte by Goa blijft een schip.

+ <212>

+ Op dese droochte moesten die int schip waren haer beschansen ende wacht houden voor de crabben.

+ Afgryselijcke groote crabben by Goa.

[p. 68]

visschen, ende is te gelooven, datter noch veel ander visschen ende zee-monstren zijn, 'twelcke tot onse notitie niet gekomen is, gelijckmen oock dagelijcks blijckelijck siet, die haer op de zee geneeren, sulcks somtijts gemoeten, waermede ghenoegh geseyt is, wat die visschen ende zee-monstren van Indien is belanghende.

2) Het tegendeel van wat in de tekst staat.