Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 46. capittel.
Vanden olyphant.

Die olyphanten zijn in veel plaetsen van Indien, ende meestendeel zijn in't lant van Ethiopia achter Mossambique, onder die swarten ofte Caffres, al waermense ghemeenlijck eet ende doot smijt, om hare tanden aende Portugesen te vercoopen.⁺ Men vintse oock duer gheheel Indien, oock in Bengalen²⁾ en principalijck in Pegu zijnder grousaem veel, al waermense ⁺jaeght met een groote menichte van volck en ander tamme olyphanten, en omringen altemet een duysent ofte twee, waer van nemen een hondert oft meer, diese begeeren en van doen hebben, en laten d'ander loopen om 't lant altoos vol te hebben. Dese leerense dan metter tij met dreygen, hongher en dorst en ander jnventien soo langhe, datse beginnen die spraeck te verstaen, en alsdan smeerense met olye en wassense, ende doense groote dueght en ghemack aen, waermede zy haer so tam ende onderdanigh maken gelijck als menschen, en haer en gebreeckt niet meer als ⁺spreken. Int coninghrijck van Sion³⁾ zijnder oock seer veel, al waermen seijdt was eenen witten olyphant, welcke die van Pegu aenbidden en heeten hem coningh vande olyphanten⁴⁾ en houden hem in aller eere ende estimatie, ghelick eenen godt. Om den selfden olyphant te cryghen soo reeser een groote oorloge op tusschen Pegu ende Sion, als wy inde beschryvinge vande selfde landen verhaelt hebben. In het eylant van Seylon zijnder oock veel, diemen estimeert te wesen die beste ende verstandighste vande werelt, want al waer dese komen by olyphanten van ander wegen, so affirmeren die Indianen voor warachtigh sulcks by⁺ experientie ghevonden te hebben, dat alle ander olyphanten dese van Seylon eer ‖ biedinge ende reverentie doen.⁺

Den meesten dienst, diemen in Indien heeft vande pypen,

+ In Pegu veel oliphanten.

2) G. da Orta, I, 305, noemt niet enkel Bengalen, maar ook Patane en Dekkhan. Met Patane schijnt bedoeld Behar; zie noot op Coloq. I, 315; genoemd naar de hoofdplaats Patana (Patna).

+ De Caffres vanghen 1000. oliphanten ghelijck.

+ Vanden witten oliphant in Sion.

3) = Siam.

4) Hier is onnauwkeurig weêrgegeven wat Orta, I, 305, zegt: ‘En ze zeggen dat de koning van Siam een witten olifant heeft en zich eershalve Koning van den witten olifant noemt’. Bekend is de Orde van den Witten Olifant van Siam.

+ [68b]

+ <202>

[p. 57]

vaten, packen en ander goet te draghen ende te schepen, is al met den olyphant. Zy worden onderhouden op des coninghs costen, en diese van doen heeft, die gaet met hare meesters ofte regierders spreken en maeckt met haer prijs, ende alsdan gater den meester op sitten boven op den hals, en steect die voeten onder die ooren, en heeft een hake inde hant, waermede hy hem steect op't hooft, al waer zijn testiculos¹⁾ liggen, tusschen beyde die⁺ ooren, te weten boven op, welcke is d'oorsake, datmen hem so seer can bedwingen. Ende comende by't ghene, dat hy sal draghen, soo bintmen't vat ofte 'tpack met een koorde vast, soo dat het hem in gewighte mach hanghen, en alsdan spreeckt hem zijn meester toe, soo neemt hy de koorde met zynen snuijt ende wintse om zijn tanden, en steeckt het eijnde in zynen mont, ende soo⁺ draecht hijt al hangende al waerment begeert. Ist in een schuijt te setten, soo brenghtmen die schuijt aende wal oft kay, ende den olyphant settet daer selver in, ende haelt steenen met zynen snuijt; die leijt hy onder't vat, ende alsdan stooter met zijn tanden aen om te besien oft noch waggelt oft vast leyt; het geschut ofte ander yser-werck oft metael gebonden wesende, sleypt dat, al ist noch soo swaren goteling²⁾. Die fusten oft kleyne halve galeyen ofte andere groote schuyten als carveelen en dierghelijcken die schuyvense alleen uyt het water op de strant, soo lichtelijck oft niemant daer³⁾ en waer; in somma dienen in als by ons als⁴⁾ die sleden ende wagens met peerden.

Haer eeten is rijs ende water. Zy slapen ghelijck die koeyen,⁺ ossen en peerden en alle viervoetige beesten, en buyghen haer knien en alle leden als d'ander beesten. Des swinters, alst begint te reghenen, so wordense tochtigh⁵⁾ ende gants dul en rasende, soo datmense gants niet dwinghen en kan. En alsdan sluytmense buyten de stadt yewers aen eenen dicken boom, met een groote dicke ysere keten aen zijn beenen, en gheven hem aldaer t'eeten, alwaer hy blijft onder den blaeuwen hemel so lang als hy dul is, welck is van April tot September, den tijt vanden winter en dattet⁺ reghent, en alsdan komt hy weder tot zijn selven en begint weder

1) In werkelijkheid niet de testes, maar twee verhevenheden, in 't Skr. ‘kumbha’ geheten, waaruit in de bronsttijd sap vloeit.

+ De testiculen vande oliphanten liggen tusschen de ooren.

+ Ghedienstigheyt vande oliphanten int doen van haer opgeleyde last.

2) ijzeren gegoten kanon.

3) Bedoelt Linschoten met de twee laatste woorden eigenlijk: niemendal?

4) Betere volgorde: dienen in als (= alles) als by ons etc.

+ Het eten vande oliphanten is rijs met water.

5) geslachtsdrift hebbend.

+ De oliphanten zijn vande April tot September dul, ende woonen soo langh onder den hemel, &c.

[p. 58]

te dienen met so grooten tammicheyt, datmen hem mach onder den buijck door cruypen, alsmen hem geen quaet en doet; maer die hem yet misdoet, die macher hem af wachten, want zy en vergheten nimmermeer soo haer yemandt ‖ eenich quaet ghedaen^{+ +}heeft, tot dat zijt gewroken hebben. Hare tanden, welck is het yvoren been, wort in Indien veel ghesleten, principalijck in Cambajen, want makender veel curieuse dinghen af, en die vrouwen draghender manillias ofte arm-ringen, thien of twaelf aen elcken ⁺arm, waer door het aldaer veel ghesleten wordt, en worter noch by menichten ghebracht uyt Ethiopia, Mossambique en ander weghen. Int eylandt van Seylon ende Pegu doen alle hare oorlogen meest met olyphanten, ende bindense sweerden aende tanden; oock hebben houte casteelen op den rugge, daer 5. of 6. mannen in staen, om uyt te schieten met bogen ofte roers, ende oock ⁺met vier-pannen uyt te worpen; sy en doen anders gheen quaet dan om't volck ende die vyanden in disordre te stellen ende hare ordinantie te breken. Maer so daer een den rug keert, so loopense⁺ altesamen en overtreden haer eyghen volck, soo dat zijt al in ⁺oproer stellen. Zijn seer vervaert van een rat ofte muys, en ooc vande mieren, om datse vreesen, datser inde snuijt sullen kruypen, van het gheschut ende 'tvier desghelijcks, ten sy datser van langhen tijt toe ghewent zijn. Alsse accessie ofte vergaderinge met malkanderen hebben, soo staet het manneken op eenen huevel ⁺ende 'twijfken wat leeger. Alsse gaen langhs de weghen, soo machmense van veer hooren comen, al en sietmense niet, want het donderen vande voeten ende 'tclappen vande ooren, die altoos op ende toe gaen, machmen een goet stuck weechs hooren. Sy zijn soo ras int loopen, alst pas gheeft, by naer als een peert. Zijn ⁺seer glorieus ende eergierigh. Alsmen in Goa sacraments dagh ofte eenighe groote heyligh-daghen hout ende viert, met grooter ⁺processien, so gaen gemeenlijck die olyphanten inde processien, die jonghen voor aen ende die ouden achter naer, en zijn al beschildert met die wapens ende cruysen van Portugael over't geheele lijf ende 'thooft, ende hebben elck vijf ofte ses trompetters en die op schalmeyen spelen, die op haer sitten, waermede so wel te vreden zijn, en gaen met sulcken graviteijdt ende oorden, alleens of het menschen waren.

Het is gebuert binnen Goa, dat eenen olyphant soude een groote fuste uyt het water op't landt schuyven, en die fuste was so swaer ende groot, dat hy't alleen niet doen en konste, in somma

+ <203>

+ d'Oliphanten laten gheen quaet onghewroken.

+ Veelderley dinghen vande oliphants tanden in Seylon ende Pegu ghemaeckt.

+ Hoe datmen de oliphanten totten oorloch toe rust.

+ [69a]

+ d'Olyphanten zijn voor ratten, muysen ende mieren vervaert.

+ Hoe de olyphanten vergaren, ende langhs de wegh gaen.

+ De oliphanten zijn seer eergierich.

+ Hoe de olyphanten te Goa inde processie gaen.

[p. 59]

datmen moest een ander te hulpe halen, waerom hem¹⁾ die meesters veel schandelijcke woorden toe spraken, hem verwytende, dat hy slap was en van weynigh kracht, en dat het hem een eeuwighe⁺ schande was, datmen een ander te hulpe moeste halen, waermede den olyphant soo desperaet worde, dat hy die compaengie van hulpe verwierp, ende alleen weder op een nieu begost ⁺te schuyven, met sulcken kracht en‖de uytsinnigheyt, douwende boven al zijn vermoghen, dat hy berste, en daer op de staende voet doot bleef. Ten tyden dat ick mijn reijse soude beghinnen van Cochijn naer Portugael, soo was ons roer van't schip ontstelt, so datment moest aen't lant brengen om dat te conserteren²⁾, ende brachtent tot aen die strant vande revier achter aen't boodt in't water, ende den olyphant souden 't voort op droogh schuyven op twee houten, om daer op voort te glyen, ende om dat het swaer was, ghelijck een roer van seven en acht hondert last eysschende is, ende om dat den olyphant noch jonck ende niet vol wassen en⁺ was, en konst het alleen niet schuyven, waerom niet teghenstaende doude met alle zijn macht, ende siende, dat het hem niet moghelijck en was, viel op zijn voorste knien en begost te kryten en te schreuwen, dat hem die tranen over zijn oogen liepen, ende om dat onser veel op die strant stonden, aensiende dit spectacle, so begost hem zynen meester te verfoeyen ende met schandelicken woorden te lasteren, dat hy hem vande toesienders soude schamen; eijntlijcken, hoe veel dat hy arbeyde, en constet niet alleen op kryghen, ende komende een ander olyphant om te helpen, so schovenset beyde tot half uyt 'twater, dat het begost uyt 'twater⁺ op de houten te glyen, 'twelcke gevoelende den eersten olyphant, heeft den ander, zijn hulper, met die tanden ende 'thooft wegh gestooten en geen hulpe meer begeert, en heeftet alsoo voorts alleen opghebracht, waer uyt men magh concidereren, dat haer ⁺verstant ende eergierigheyt den menschen gelijck is.

Zy zijn ooc seer danckbaer ende gedachtigh van die haer eenighe⁺ weldaedt doet. Alst Nieu jaers-dach is, hebben hare meesters voor een usancie, haer Nieuwe jaer te eysschen tot den viçorey ende aerts-bisschop ende d'ander regierders en heeren; alsdan komense aen die duer ofte inde plaets, ende buygen haer neer, ende alsmen haer wat geeft, vallense op haer knien, met een groote eerbiedinghe, voor die kleyne weldaet, die hare meesters (die zy

1) Er staat in de tekst: hen.

+ Een oliphant werckt hem selven uyt hoogmoedigheijt doot in Goa.

+ <204)

2) Blijkbaar in de beteekenis van Port. ‘concertar’, herstellen.

+ Een jonghen oliphant, een roer van een schip niet kunnende te landt brengen, valt op zijn knien ende schreut om hulp.

+ Merckt de eergierigheijt van dees oliphant.

+ [69b]

+ d'Oliphanten zijn dancbaer, en gedencken de weldaet, diemen haer doet.

[p. 60]

meenen voor haer) gedaen wert. Sullen altoos, als zy voorby sulcken huysen gaen, met den hoofde buyghen en eerbiedinghe aende duere doen van sodanighe huysen, desgelijcks voor de ⁺kerck-duere ende cruycen, door onderwysinghe van hare meesters. Zy hebben voor een manier, dat zy dickwils op die mercten gaen, daermen alle groenigheyt verkoopt, als radijs, slay, cool en dierghelijcke tuijch, ende die dan den olyphant goetgunstich is, werpt hem wat voor. Onder andere wasser een van dese vercoopsters ende warmoes-wijfs, ‖ die altoos den olyphant wat voor⁺ wierp van't geen datse hadde. Nu comende den tijt, dat den olyphant dol ende rasende wert¹⁾, als wy boven gheseijt hebben, so loopenser een weeck ofte halve te vooren eermense bint, alsse noch half en half wel zijn, met duer die stadt, een jeghelijck biddende, yet te gheven voor't onderhoudt vanden dullen olyphant voor den tijt vande winter. In dit om-loopen en kan de meester den olyphant niet bestieren, dan loopter met koppen int hondert²⁾,⁺ en waerschout het volck met roepen, datser af wachten; want en siet niemandt aen, loopt al onder de voeten, wat hem voor ende tegen comt, waermede zy een groote feest ende apenspel aenrechten, by nae gelijckse in Spaengien met het loopen vande stieren, daert nimmermeer volmaect is dan alsser een, twee ofte meer doot blyven, even dierghelijcken regiment houdense⁺ in Indien met den dullen olyphant. Nu geschiedent in dit loopen, dat den olyphant quam al runnende duer die straten ende metter haest onversiens op dese merckt quam, al om verre stootende, watter by ende nae was, waer door een jegelijck verbaest wesende al verlieten, wat zy te koop hadden en een goet heen komen sochten om't lijf te verbergen om vanden olyphant niet overtreden te werden, ende met dit rumoer ende ghedrangh vallende d'een over den anderen, alsmen in dierghelijcke oproeren altoos siet gheschieden. Onder dese allen was oock die vrouwe, die den olyphant altoos plach goetgunstigh te wesen, ende van datse had, met te deelen. Dese hadde een kleyn kindeken op de merckt in een mande by haer ligghen, ende door desen haestighen oploop ende gedrangh van volck was die selfde vrouwe oock in een huijs

+ De oliphanten buyghen haer hooft voor de cruysen ende kerckdueren.

+ <205>

1) Namelijk in den bronsttijd. De olifant is dan wat in 't Skr. heet ‘matta’, bedwelmd, dronken, dol. Het woord is algemeen verbreid in Indië en overgenomen in de talen van den Indischen Archipel, o.a. in Mal. ‘gadjah mĕta’.

2) Deze uitdrukking is mij onbekend. In noot 4 p. 6 deel II van de Engelse vertaling wordt ‘met koppen int hondert’ verklaard als ‘without seeing anything’.

+ De oliphanten dul werdende, siense niemant.

+ Een wonderlijcke history van een dullen olyphant.

[p. 61]

ghedronghen, sonder datse plaets hadde om't kint op ende met haer te nemen. Ende als den olyphant de plaets alleen hadde, dien hy om end' om roeyde¹⁾, ende al om stiet, ende ginder heen wierp, watter omtrent was, ende komende by't voorseyde kint, dat, als gheseijt is, daer blyven ligghen was, soo meenden een jeghelijck, ende princepalijck die moeder, die dapper weenden, dat het kint om den hals was, ende vanden olyphant vernielt soude werden, gelijck hy alle ander dinghen dede. Maer int contrarie met alle die dulligheijt ghedachtigh wesende ende kennisse dragende vande weldaet, die't kints moeder hem altoos gedaen hadden, nam't ⁺kindeken properlijckskens met zyne snuijt op ende leydent seer ⁺sachtelijck boven ‖ op een luyffe²⁾, die daer by stont over een winckel; dat ghedaen hebbende is weder zynen gangh ghegaen met stoten, beyren en tieren als te vooren, tot een groote verwonderinge van alle, diet aen sagen en princepalijck tot een vreuchde ende blyschap vande moeder, die haer kint gesont en wel te vreden weder kreegh. Dese en dierghelijcken exempelen geschiedender dagelijcks in Indien, dat al soude te langhe vallen om te verhalen, waerom alleen dese drie ofte vier hebbe willen aen-teeckenen als een dingh seer weerdigh om inde memorie te hebben om ons daer by te leeren en te verwecken, alle weldaet te loonen ende gedachtich te wesen met danckbaerheyt, aenghesien wy hier klaerlijck sien by dese stomme beesten, ons sulcks tot een spieghel⁺ voor-stellen, die sulcks niet alleen en ghedencken, alsse met hare volle wetenschap zijn; maer, dat meer te verwonderen is, in tyden, datse van haer sinnen half oft gheheel berooft zijn, 'twelcke dickwils de menschen met alle haer verstant ende vijf sinnen gantschelijck achter den rugghe stellen, en alle weldaden huyden daeghs (Godt betert) met ondanckbaerheyt geloont worden.

1) Volgens W.N.T. hier te verklaren als: omhalen, dooreenwerpen.

+ [70a]

+ <206>

2) D.i. ‘luif’, waarvoor wij tegenwoordig gewoonlijk ‘luifel’ zeggen.

+ De oliphanten gedencken niet alleen de weldaet, ghesont zijnde, maer alsse dul ende berooft van sinnen zijn.