Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

⁺Dat 35. capittel.
Vande munte, ghewichte ende mate van Indien ende Goa³⁾.

Het principaelste ende ghemeenste gelt is genaemt pardaus xeraphijns⁴⁾, is van silver, maer van quade alloy; wordt geslaghen in Goa; hebben een S. Sebastiaen aen d'een zyde en 3. oft 4. aen een gebonde pylen aen d'ander zyde, en doet so veel als 3. testoenen⁵⁾ ofte 300. reijs Portugaelsche munte, ende slaet op ende af, luttel min ofte meer, nae de wissel gaet. Nu isser⁺ noch een rekeninge van gelt, diemen noemt tangas⁶⁾; niet datter sodanige in specie zijn, maer worden alleen so genoemt inde tellinge. Vijf tangas doen een pardau ofte xeraphijn, te weten quade munte; want hebben twee manieren van tellen, quade ende goede munte; want 4. tangasen goede munte doen soo veel als 5. tangas quade munte, waerom altoos in't coopen ende vercoopen bedingen quade ofte goede munte. Nu isser noch een rekeninghe, diemen heet vintijns⁷⁾, en is ooc niet in specie, dan alleen inde tellinghe. Dese 4. goede ende 5. quade munte doen een tanga. Het leeghste ende'tminste gelt is ghenaemt bazaruco, dese doen 15. quade ende 18. goede munte⁸⁾. Een vintijn en 3. basarucos doen so veel

+ <161>

3) Linschoten's mededelingen in dit hoofdstuk maken niet steeds een exacte indruk. Vgl. over de munt-, gewicht- en maatkwesties de daarop betrekking hebbende Bijlage.

4) Zie I^e stuk p. 142.

5) Spaansch ‘teston’, een zilvermunt.

+ Tweederley payementen namelijck goede ende quade munte.

6) Dit woord, oorspronkelijk Mongoolsch tamacha, Turksch tanga, damga, eig. kenteeken, merk, is overgegaan in verschillende talen van Indië, o.a. in laat Sanskrit als ‘taṅka, taṅga’. Ook het Russische woord voor geld ‘dengi’ is er uit ontstaan, alsook Gruzisch ‘dangi’.

7) Port. ‘vintem’, ter waarde van 20 Reis^a).

a) Dit klopt echter niet met wat in de tekst volgt: 1 vintijn en 3 basarucos = 2 reijs.

8) Onduidelijk gezegd. Bet. waarsch.: verhouding in waarde 15:18.

[p. 14]

als 2. reijs Portugaelsche munte; is gegoten munte van quaet tin; ⁺somma, dat die 375. basarucos doen een pardau ofte xeraphijn. Nu isser noch een munte uyt Persten, ghenaemt larrijns, zijn lancwerpigh, seer goet fijn silver, sonder eenighe alloy¹⁾; dese gelden 'tstuck 105. 108. basarucos, nae dat de wissel gaet, luttel min ofte meer. Noch hebben zy een geldt, ghenaemt pagodes²⁾, zijn van gout, van 2. ofte 3 soorten; doen altoos over die acht tangas; zijn gemunt vande Indianen ende heydenen, met een afgod in duyvelsche figuere, waer om worden ghenaemt pagodes. Daer zijn ander goude munte, genaemt venetianders, sommighe in Venetien ghemunt, andere in turckyen; doen ghemeenlijck twee pardauwen xeraphins. Hebben noch een goude munte, genaemt S. Thomas, om datse eenen S. Thomas gefigureert hebben; ‖ doen altoos over⁺ die 7. ende somtijts 8. tangas. Men heeftter oock realen van achten³⁾, dieder van Portugael ghebracht werden, dese noemense ⁺pardauwen de reales; oock anders geen munte en isser gangbaer van Portugael; dese doen daer ghemeenlijck, alser eerst comen met die Portugaelsche schepen, 436. reijs van Portugael, ende daer nae verhooghense inde wissel, alsmense soeckt om naer China te voeren; maer en gelden noyt minder noch leegher.

Men useert in Goa in't coopen ende vercoopen een sekere maniere van rekeninge ofte tellen. Daer zijn pardauwen xeraphijns; dese zijn in specie gemunt van silver; noemen ooc pardauwen van goudt, waar van geen munte in specie en is, maer also in tellinghe ⁺ende rekeninghe genoemt wert; want alsmen coopt ende vercoopt peerlen, gesteenten, goudt, silver ende peerden, noemen maer so veel pardauwen, ende is dan te verstaen, dat elck pardau is van 6. tangas, maer van ander waren, alsment niet te voren bedinght, noement slechtelijck pardauwen; zijn pardauwen xeraphijns van 5. tangen 'tstuck⁴⁾. Zy ghebruijcken oock te segghen een pardau⁺ van larrijns, dat zijn vijf larrijns elcke pardau. Dit zijn die munte ende rekeninge van Goa, daer zy haren handel met dryven, ende oock menigh wel met weet te winnen met die wisselinghen van dien, op zynen tijt te coopen ende weder te vercoopen.

Daer is groote valsigheyt onder die pardauwen xerafijns, welcke

+ Vande verscheyde namen ende soorten der munten ende gelden.

1) d.i.: zonder dat er enig minder metaal mee vermengd is.

2) Een lijst van 35 soorten van deze munt, met opgave van hun gewicht, zuiver goudgehalte en intrinsieke waarde vindt men in Prinsep, Useful Tables (ed. Thomas) pp. 43, f.

+ <162>

3) Zie I^e stuk p. 9.

+ Realen van achten gelden 436. Portegaelsche reys tot Goa.

+ De geltbiedinghe wert in coopen van ghesteenten ende andere waren ten differente rekeninghen verstaen.

4) of 4 (zie boven).

+ [55a]

[p. 15]

die principaelste ende gangbaerste munte is, waerom ghestelt zijn op alle hoecken vande straten ende ander weghen Indianen, die Christenen zijn, diemen heet xaraffes; dese besien 'tgelt om een⁺ cleijn profijt, ende zijnder so correct op, dat zy't al tellende deur de handt laten passeeren, ende wetent op een haer te sien sonder yet inde hant op te nemen, datter een valsch is, al lachse onder duysenden, ende al nemen wyse inde hant ende keerense duysent mael om, en connense vande goede niet onderscheyden, maer op smytende vintmer die valsigheyt in. Dese worden op't vaste landt vande Indiaensche heydenen gheslaghen om de Portugesen daer met te bedrieghen, waerom niemant gelt derf ontfanghen, ja al waert maer een halve pardau, sonder dese xaraffes te thoonen; dese tellent gelt met sulcke rassigheyt, ende al tellende besient oft goedt is, soo datse haer verobligeeren, soo daer yet te cort ofte valsch onder ghevonden wort, naer dat zy't ghetelt ende gesien hebben, zijn ghehouwen, het selfde goet te doen ende te betalen; doch selden gebeurt het, datter falicant aen ghevonden wort. ⁺Zijn oock seer ghedienstigh om 'tgelt op te loopen wisse ‖ len,⁺ ende al watmender van doen heeft; sitten aende hoecken ende voor de huysen op die straten met een tafel met gelt op hoopkens, elcke hoopken van een tanga, welcke zijn 75. basaruco; ende als jemand een pardau wil wisselen, gheven altoos twee ofte drie, somtijts acht ofte thien basarucos boven die 375. basarucos, waer mede zy haer weten te gheneren, ende soo van alle ander munte naer advenant.

Die gewighte van Goa zijn oock in veel dingen als in Portugael,⁺ met quintalen, arrobas²⁾ ende ponden, maer hebben noch een ander ghewight, ghenaemt mao, dat is een hand³⁾, welcke zijn 12. pont, met welcke ghewighte men weeght die botter, honigh, suycker ende alderhande weeghbare waren. Hebben oock een ghewight, daermen gemeenlijck die peper en ander speceryen met vercoopt ende weeght, ghenaemt bhar⁴⁾, is soo veel als drie quintalen ende een halve Portugaelsche ghewighte.

Hebben een maet, diese noemen medida, dat is eyghentlijcke maet te seggen, is by nae een span hoogh ende een halve vinger

+ Geordineerde luyden, die goede van valsche munten seer subtijl connen onderscheyden ende gheradt¹⁾ tellen

1) = ‘rad’ + het voorvoegsel ‘ge’, dat dient tot versterking van de betekenis (W.N.T.).

+ <163>

+ Wisselbancken op alle hoecken der straten.

+ Suyvel ende specerye werden met verscheyden ghewichte verhandelt.

2) Spaansch en Portugeesch; oorspronkelijk Arab. ‘ar-rob’, het vierde.

3) Een vergissing van Van Linschoten, die mão, nagenoeg uitgesproken ‘naam’, hand, verwarde met Indisch man, Kanareesch mana, zeker gewicht, waarvoor de Engelschen ‘maund’ zeggen. Dezelfde vergissing reeds vermeld I^e stuk blz. 111.

4) Zie I^e stuk blz. 85.

[p. 16]

⁺langh breet; dese 24. maten doen een hand, ende twintich handen doen een candijl¹⁾; een candijl is by naer luttel min ofte meer als 14. schepelen, waermede men meet ende vercoopt het rijs, coorn ende alle greynen ende metende waren, ende die schepen naer bevracht, als te segghen een schip ofte schuijt van soo veel candylen ofte soo veel bharen. Daer is oock rijs, datmen vercoopt met farden²⁾; comt ghemaeckt ghelijck ronde schyven, met stroy ende coorden te samen ghebonden; heeft elcke fardo gemeenlijck drie ⁺ende een halve handen rijs; dit rijs is beter als dat buyten ende sonder farden comt; is ghenaemt rijs girasal³⁾, 'twelcke 'tbest ende 'thoogste inde prijs is; een ander, dat wat minder ende slechter, is ghenaemt chambasal⁴⁾. Daer zijn noch ander ‖ veel soorten van⁺ rijs, die minder gelden; als het rijs noch in zijn doppen is, gelijckt⁺ wast, wort het ghenaemt Batte⁵⁾, ende is bynaest gelijc die gerst, heeft weynigh scheel⁶⁾. Dit is gemeenlijck die dagelijckse cost vande boeren Canarijns ende arm ghemeen volck, diet dan selven stooten ende reynighen; dient ooc voorde hoenderen en duyven t'eeten, inde plaets van gerst. Daer zijn noch ander ende veel particulaer munten op ander plaetsen van Indien ende te landewaerts ⁺binnen, onder de heydenen, die alleenlick onder haer en elck op zijn plaets gangbaer zijn, want by Bengalen heeftmen inde plaets van basarucos ende 'tcleijnste gelt amandelen⁷⁾, daerse hare neringhe met doen ende alle dinghen om coopen, en ander dierghelijcke diversche munte op besondere plaetsen ende provintien van Orienten, maer dese ghenoemde munte, ghewighte ende mate is

+ Vande rijs ende ander coren maten, nae de welcke de schepen ooc bevracht worden.

1) Tam. ‘kaṇḍil’ en ‘kaṇḍi’, een gewicht van 500 Engelsche ponden, Malay. en Kanareesch ‘kaṇḍi’, Mahratsch ‘khaṇḍī’.

2) Port. fardo: dracht, last.

+ Onderscheyt tusschen den besten ende ghemeenen rijs.

3) Mahr. ‘jīresāl’, Kanar. ‘jīrigeçāli’, d.i. komijn-rijst, zoo genoemd wegens den reuk dezer rijstsoort. Skr. ‘jīra, jīraka’, komijn, oorspronkelijk Skr. In het Tam. heet deze rijst ‘s'īraka-chchambā’.

4) ‘Chambasal’ uit ‘chambā’, tegenwoordig in het Tam. uitgesproken ‘s'ambā’ en sāl’, een jongere vorm van Skr. ‘cāli’, ‘rijst’. Volgens Wi̦nslow, Dict, is Tam. ‘s'ambā’: A superior kind of rice, sown commonly in July and afterwards transplanted’. De oudere uitspraak van ‘s'ambā’ is ‘champā’ (zoo nu nog gespeld). Dit herinnert aan Jav. ‘tjĕmpa’ in ‘pari tjĕmpā’, een soort rijst. Aangezien zoowel 't Zuid-Indische als 't Jav. ‘chambā’ en ‘tjĕmpa’ een vreemd voorkomen hebben, is te vermoeden dat de behandelde uitdrukking eigenlijk beteekent ‘rijst van Tjampā. Vgl. Champaa in Achter-Indië op Linschoten's kaart.

+ <164>

+ [55b]

5) Het is twijfelachtig of wij dit mogen vereenzelvigen met Hind. ‘bāt’, gekookte rijst, want Van Linschoten spreekt van rijst ‘nog in zijn doppen’.

6) scheelt weinig.

+ Van verscheyden ander munten, die niet so gemeen zijn als die voorverhaelde.

7) Amandelen als geld was in de 18de eeuw nog in zwang o.a. in Surate, volgens Hamilton, A New Account of the East Indies, II, p. 314.

[p. 17]

die ordinarische, daermen met int generael ende int gros ende deur den banck handelt deur gheheel Indien, ende principaellijck in Goa als 'thooft ende stapel vande Orientaelsche plaetsen.

a) Dit klopt echter niet met wat in de tekst volgt: 1 vintijn en 3 basarucos = 2 reijs.

1) = ‘rad’ + het voorvoegsel ‘ge’, dat dient tot versterking van de betekenis (W.N.T.).