Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 34. capittel.
Vande ghetyden des jaers in Indien ende die kranckheden, &c.

Die getyden des jaers zijn als volcht. De winter²⁾ begint in't leste van April, te weten die gheheele Custe langhs, diemen⁺ heet Indien, van Cambajen tot die C. de Comorijn, ende aenvanght met eenen westen wint, die uyt de zee teghen die custe comt. Het beghinsel is altoos met donder, blixem, ende daer na eenen ghestadighen reghen, de welcke duert nacht ende dagh, tot die maent van September; alsdan eyndight den winter oock met donder ende blixem; ende om desen ghedurigen reghen wordt het ghenaemt winter, oock om datmen alsdan die zee-vaert niet ghebruijcken en mach. Maer inde hette ende saysoen vande fruyten⁺ is het recht somer, want ‖ den tijt, diemen in Indien somer heet, om die clarigheyt ende drooghte van't weder, is het coelder en⁺ ghesonder, en waeyen ghemeen ooste winden, so dat die nachten als dan recht coel en koutachtigh zijn, ende men en heeft dan sonderlingen gheen saysoen van fruyten dan die het gheheele jaer duer zijn. Teghen dat die winter comt, soo versiet hem een jegelijck in zijn huijs van victualie ende noodtdruft, ghelijck in een schip, dat eenige reijs van 5. ofte 6. maenden sal beghinnen. Desghelijcks alle die schepen worden inde revier voor de stadt ghebracht ende worden gantsch ontakelt ende alle dingen afgheno-

2) D.i. de regentijd.

+ Den winter begint in't laeste van April met onweer ende reghen, ende endicht in September.

+ <156>

+ Niet om coude maer om grooten regen wortet winter gheacht.

[p. 8]

men, ende bedect met stroye daecken, want souden verrotten vanden⁺ ghedurighen regen, welck is so ghestadich alle desen tijt vanden winter, datter dickwils veel huysen van vochtigheyt omvallen, ende so haest als die winter begint, so comender voor de mont vande revier geheele bancken van sandt, die gheheel toestoppende, datter schip noch schuijt uyt noch in mach varen; ende die zee maeckt aldaer ende aen de gheheele custe alsulcken ghetier ende remoer, datmen hooren noch sien en mach. Oock so wordt die revier van Goa, die om't eylandt loopt, des swinters vande opwateren, die met die ghestadigen regen vande gheberghten comen afloopen, gantsch soet water, ende van roode coleur, 'twelc des ⁺somers gheheel contrarie is, want is dan geheel sout ende zeewater, gelijck¹⁾ om de toeloopinge van die zee. Inde maent Sept., wanneer die winter voleynd, gaen die bancken weder uyt die mont vande revier schoon wech, so datter niet alleenlijck cleyne schuyten en schepen mogen uyt ende in varen, maer oock die groote Portugaelsche kraken van seven, acht 100. last, comende vry ende sonder vreesen in sonder lootsman, wanter diepten ghenoech is,^{+ +}sonder eenigh perijckel. Des winters ist een droevigh wesen, want daer en is anders gheen exercitie als te sitten in 't hembdt ende linnen bocxens aen, ende byde ghebueren te gaen den tijt passeren met spelen ende dierghelijcke neringhe, om dat duer de geheele stadt anders niet veel te doen en is. Die vrouwen ende mestisen ⁺nemen een groot playsier inden winter door den reghen te gaen met haer mans ende slavinnen in't velt oft eenighen hof met goet eeten ende drincken, ende hebben veel cisternen ofte vijvers, fray van gehouwen steen inde lusthoven, al waer zy haer genuecht nemen met swemmen ende baden. In desen tijdt heeftmen die meeste Indiaensche fruyten in haer saysoen, als boven. Die somer²⁾ begint in September ende duert tot het leste van April, is ⁺al ‖ toos eenen claren hemel ende weder, sonder eens ofte seer selden⁺ te reghenen; als dan beginnen weder alle schepen toe te takelen ende ghereetschap te maken om hier en daer te varen, als ooc des conings armaden om die custe te bevryen³⁾ ende die coopvaerders te convoyeren. Beginnen ooc alsdan die ooste winden te wayen van't land na de zee toe, waer van mense noemt terrein-

+ Den grooten reghen verstopt den mont des reviers met sandtbancken.

+ Tot Goa is somers sout ende swinters soet water.

1) ? De Eng. vertaling (I 233) heeft: ‘by reason of the concourse’.

+ [53a]

+ Swinters sitmen van hitte in't hemdt ende linnen boecxens.

+ Plesier der vrouwen om swinters inden regen te gaen swemmen.

2) D.i. het droge jaargetijde.

+ Van September tot April selden oft nimmer regen maer claer sonneschijn.

+ <157>

3) Versta: beschermen.

[p. 9]

hos¹⁾; wayen seer lieflijck ende koelachtigh, doch zijn in 'teerste⁺ door de veranderinghe dangereus ende causeren menighmael groote sieckten, die in Indien ghemeenlijck comen met die veranderinghe vande tyden. Dese winden wayen altoos inden somer, beghinnende des middernachts, en dueren tot des middaegs, maer en comen nimmermeer boven die 10. mylen in zee vande custe af, en terstont nae den noen vanden een ure tot de middernacht wayen die weste winden, welcke comen uyt de zee naer het landt; worden ghenaemt dirason²⁾. Dese winden zijn so ghewis ende seker op hare tyden, als gheseyt is, als oftmense inde hand hadde, waer mede zy het landt seer getempert maken; anders soude de hitte onlijdtbaer wesen.

Ooc so ist een wonder dinck te verstaen, dat wanneer 't alhier⁺ op dese custe van Indien winter is, te weten van Diu af tot die C. de Comorijn, so ist aend'ander zyde van C. de Coromijn, aende custe, diemen heet van Choramandel, in contrarie, alwaert alsdan somer is, ende ligghen nochtans op een hooghde van graden, ende is tusschen beyde die custe maer 70. mylen van landt, ende op sommighe plaetsen maer 20. mylen; ende dat meer is, so reijstmen dickwils van Cochin naer S. Thome (welck leyt aende selfde custe van Choromandel) ouer landt; ende comende by de gheberghte⁺ van Ballagatte, daermen over moet, om van d'eene custe naer d'ander te comen, soo ist aen d'een zyde vanden bergh tot den top ende opperste schoon claer ende helder weder met een lieflijck sonneschijn, dat een lust om sien is; ende den bergh afdalende aen d'ander zyde vintmen so een weer van reghen, wint, donder en blixem, dat het schijnt, dat die werelt vergaet, 'twelck is te verstaen, dat het verandert van d'een zyde aen d'ander naer die tyden, dat het altoos aen d'een zyde winter is, alst aen d'ander zyde somer is, en so wederom in contrarie. Dit en is niet alleenelijck op dese plaets ende contreye, maer ooc by Ormus aende custe van Arabia Felix, by de cabo ghenaemt de Rosalgatte, daer die schepen ligghen, aende zyde vande cabo ofte hoec met stil water, klaer ⁺ende helder weder, ende gantselick so ‖ mer, ende keerende den ⁺hoeck om aen d'ander zyde, regen en wint met storm en onweder, dat hem oock also verandert met die getyden van't jaer van d'een

1) Juister Port. ‘terrainhos’, landwinden.

+ Vande uytvaert der schepen, ende ghewenste winden, die tsomers ghemeijn comen.

2) D.i. Port. ‘viração’, bries uit zee, van ‘virar’ wenden. De Lat. vertaling heeft evenals de oude Engelsche ‘Virason’.

+ Alst te Diu winter is, soo ist te Choromandel somer, ende ligghen nochtans op een hooghde der graden.

+ Mirakel van schoon weer ende onweer op twee plaetsen, by den anderen liggende.

+ <158>

+ [53b]

[p. 10]

zyde aen d'ander, op welcke manier ist ooc op veel ander plaetsen van Orienten.

Die sieckten ende kranckheden van Goa ende Indien, dieder ghemeen regneren, comen meest met die veranderinghe vande ⁺ghetyden ende van 't weer, als gheseyt is. Daer regneert veel een sieckte, diese noemen mordexijn¹⁾, welcke comt onversiens, subytelijck, ende overstulpt²⁾ een mensch, ende comt met een qualickheyt ende verduyselick³⁾, so dat men al wraeckt⁴⁾ ende overgheeft, watmen in 't lijf heeft, ende dickwils het leven daer onder. Dese sieckte is seer ghemeen ende brenghter menigh om den hals, ofte staen altoos in doodts perijckel, soo het haer overcomt ende ⁺ontgaen⁵⁾. De bloedt ganck is een seer gemeyne sieckte ende periculeus, ghelijck by ons de pest. Noch hebben vele febres continuas, dat zijn hitte cortsen, ofte ghestadige hitte, die de menschen van binnen consumeren ende gants verdwijnen⁶⁾, so dat zy binnen vier ofte vijf daghen gesont ofte doot zijn. Dese siecte is daer seer ghemeen ende dangereus, ende heeft anders gheen remedie als laten⁷⁾, wat die Portugesen belanght, maer die Indianen en heydenen cureren haer met kruyderen, sandalen ende ander diergelijcke smeersels, daer zy haer met helpen. Dese sieckten consumeren jaerlicks veel Portugesen, eensdeels om datse weynigh t'eeten hebben ende minder te drincken eenighe costen ofte dranck van sustantien⁸⁾, ende begheven haer veel tot die vrouwen, om dat die occasien ende 'tlandt die persoonen daer veel toe verweckende ⁺zijn, ende oock, dat die meeste soldaten duer sulcke middelen haer onderhout ende voetsel moeten hebben, welck dickwils haer lijf ende leven costen; want al waren de mans van yser ende stael, so waer die onkuijsheyt vande vrouwen ende haer onversadelijcke begeerten genoech om die tot stof ende tot niet uyt te suypen ende om te brenghen, 'twelck menigh goet hals moet becoopen, ghelijck

+ Vande seltsame ghewoonlijcke sieckte, mordexijn ghenaemt.

1) Uit het Port. ‘mordexim’ is door zgn. volksetymologie ontstaan uit Fransch ‘mort-de-chien’. In 't Mahratsch en Koṅkaṇī heeft men ‘moḍachi, moḍshi’, een term voor cholera. Garcia da Orta I, p. 261 zegt o.a. ‘Onze naam voor de ziekte is Colerica passio; en de Indiërs noemen het morxi; en wij bij verbastering mordexi. Vgl. Hobson-Jobson s.v. ‘Mort-de-Chien’.

2) Volgens W.N.T.: overstolpen of -stulpen: plotseling op het lijf vallen en overmannen.

3) De bedoeling is natuurlijk: duizeligheid.

4) Men kan het best uitgaan van de betekenis: afkeuren, verwerpen.

+ Van verscheyden kranckheden ende hare cureringhe.

5) Versta: en zo zij er goed afkomen.

6) Versta hier: doen verdwijnen.

7) aderlaten.

8) Wel te verstaan: namelijk spijs en drank, waar wat in zit.

+ Der vrouwen onversadelijcke onkuijsheit verslint veel menschen.

[p. 11]

alst coninghs gast-huijs¹⁾ wel mach betuygen, dat haer logement is, eenige sieckten ofte suchten²⁾ overcomende, daerder jaerlics wel vier ofte 500. levent in gaen ende ghebracht werden, maer ⁺doodt weer ‖ uyt ghedraghen, alleenlijck Portugesen, want anders gheen krancken daer in moghen comen, te weten, diemen noemt wit volck, om dat voor die ander Indianen een gast-huijs op zijn⁺ selven is. In dit gast-huijs wert het volck seer wel ghetracteert ende waer ghenomen, so vande Jesuiten als vande edelmannen, die daer alle maent een vande beste ende vermoghenste toe ghecoren wert, die in persoon selfs eenen gheheelen dagh daer by is, ende gheven die siecken al watse van doen hebben en eysschen, ende despenderen dickwils vier oft vijf 100. ducaten uyt haer borse, behalven des coninghs renten, ende dit meer uyt ydele glorie dan uyt medelyden, om die eere te hebben, wie dat het beter sal doen, om daer van loff en prijs naer te dragen. Ten is daer gants geen schande, in dit gast-huijs te liggen, want menich gaender al willens, al ist schoon, dat zy't wel vermogen, in huijs te blyven, ende wijf en kinderen hebben. Dese gast-huysen in Indien zijn een groot⁺ gherief ende toeverlaet vande Portugesen, want anders souden zy vergaen als arme menschen, waer door zy ooc te drijster ende vermetender zijn; want yet hebbende, het zy van wat ghebreken dat het soude moghen wesen, soo van sieckten, van wonden, heymelijcke⁺ gebreken, pocken en lempten³⁾ ende dierghelijcke, worden hier al ghecureert, ende dickwils vande selfde viçorey ofte gouvernuer ghevisiteert, oftet oock recht in zijn werck gaet. Die daer niet en begheert te ligghen, ende eenighe wonden ofte heymelijcke ghebreecken heeft, macher tweemael sdaeghs⁴⁾ comen hem laten verbinden, ende gaen weder zynen wegh, sonder dat hem daer yet af gheeyscht wordt noch verboden⁵⁾. Alser sterven, werden met twee slaven ghedragen op 't kerck-hof, sonder meer mentie van gheluy ofte ghesangh, dan een, die daer achter aen gaet, en wat wywaters op't graf werpt, ten waer dat den overleden eenigh goet naer liet, ende die papen wat bespraken om hem tot het graf te⁺ gheleyden ende missen te lesen voor zijn siel, soo comense terstont by hoopen ende begraven hem eerlick yewers in de kerck ofte

1) Dit hospitaal stond onder het toezicht der Jezuieten.

2) Bet. eveneens: ziekten.

+ <159>

+ In't gasthuijs werden de krancken vande Jesuiten etc. uyt ydel eere versorcht.

+ Gasthuysen seer gherieffelijck voor den Portegesen.

+ [54a]

3) lichaamsgebreken.

4) In de tekst staat tweemaels daeghs.

5) Wederom zijn hier in de Lat. vertaling eenige regels uitgelaten, waarin ongunstig over de geestelijken gesproken wordt.

+ Die papen vercieren der dooden begraeffenis na datmen haer vereert.

[p. 12]

capel, naer uytwysen¹⁾ zijn testament, ende heeft alsdan singhens ende luyens ghenoegh. Keerende weder tot onse materie vande sieckten, pocken ende lempten ende dierghelijcke heymelicke ghebreken, zijnder seer ghemeen ende openbaer, sonder eenige schande,⁺ niet meer als eenige ‖ andere sieckten. Zy ghenesen die met⁺ wortel China²⁾; daer zijnder, diese drie ofte viermael ghehadt hebben, en worden daerom niet gheschout noch mispresen, en dorven haer daer noch wel van beroemen; is weynigh periculeus van't leven, soo dat zyse veel liever hebben ofte minder vreesen als een van d'ander bovengenoemde sieckten. De pest is in Indien noyt ⁺gheweest, noch vande Indianen niet bekent. Vergiften, tooveryen ende dierghelijcke handelinghen, waer mede menigh zijn leven ende ghesontheyt laet, is haer daghelicks broodt ende seer gemeen. Het ghebreck vande steen, graveel, ende schuersel³⁾ ofte gebrokenheyt regneert daer veel, principalijcken onder die getroude mans, om het veel waters, datse drincken, ende haer tot alle wellusten ende leckernye begheven, genietende al wat hare herten lusten.

Sitten altoos metten buijck bloodt in't hemdt in haer gallerye, nemende hare recreatie met die wint, die haer vercoelt, ende alsdan⁺ een slaef, die haer die voeten ende teenen wrijft ende kraut, een ander aen't hooft, die derde met een wayer, die de vliegen af keert. Dit is hare ghemeene usantie een paer uren na den middagh, alwaerse also een namiddagh slaepken nemen, ende telcken als haer dorst worden haer ghebracht schotelen vol conserven, waer van dat hem maer lust, oft andere confecturen, om dat hem het water niet qualicken soude becomen, ende te beter smaeck hebben. Met sulcke ende diergelijcke exercitie verdryven zy die dagen ende brenghen die nachten over, so datse alle in't ghemeen geswollen buijcken hebben, Baccho ghelijck, waer van ghemeenlijck vande soldaten ende ander Indianen barrigois⁴⁾ ghenaemt worden, dat is, die buijcken, ofte groote buijcken.

⁺Die dagen vanden somer ende winter, 'tgheheele jaer duer zijn by naest even lanck, het schilt weynigh; hebben inde veranderinghe een ure luttel min oft meer van discrepatie. De son te 6.

1) Hierachter hoort natuurlijk: van.

+ Pocken een aengename quale.

+ <160>

2) De ‘Radix Chinae’, een soort Smilax. Vgl. Cap. 77.

+ Peste noyt geweest maer vergiftighen, den steen ende 't graveel seer ghemeen.

3) ‘Schuersel’ (scheursel) ontbreekt bij Kiliaan; ‘scheurnisse’ bij hem is een breuk. Dat dit in den tekst bedoeld is, blijkt uit de Lat'vertaling: Calculo ac herniâ plurimi item laborant etc.

+ Hoe haer de Portugesen laten dienen in huys.

4) Van Port. ‘barriga’, buik.

+ Daghen ende nachten 'tgeheele jaer door haest even langh.

[p. 13]

uren op ende te 6. uren onder, nae't loopen van de son¹⁾. Alst middagh is, heeft men ghemeenlijck de son boven'thooft, sonder eenighe schaduwe te maken, hoe wel dat het altemets een weynigh⁺ uyt steeckt nae de coerse van de son. Men siet binnen Goa beyde de polen vande werelt; de Noord ende Zuydsterre²⁾ staen niet ⁺verre boven den horizont, waer mede ghenoech is vande tyden vanden jare, sieckten ende ander kranckheden van Indien, nae de cortigheyt van desen is eysschende. ‖

1) Misschien bedoeld: nadat de zon haar loop volbracht heeft.

+ Beyde polen der werelt siet men te gelijck boven den horisont.

2) Dit is de grote ster in de voet van het Zuiderkruis, welke vroeger door de zeeman op het zuidelijk halfrond voor het bepalen van zijn poolshoogte (breedte) algemeen werd benut.

+ <54b>