Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

Dat 31. capittel.
Vande manieren ende usantien der Portugaloysers ende mestisen vrouwen in Indien.

⁺Die Portugesen, mestisen ofte Christenen vrouwen in Indien sietmen seer weynigh, want sitten meestendeel verborgen in huijs, ende en gaen niet uyt dan seer selden, alsse te kercken gaen ofte malcanderen gaen visiteeren, 'twelck noch seer selden gheschiet; ende daerenboven alsse uytgaen worden noch⁺ seer wel bewaert, want worden ghedraghen in een pallamkijn, met een cleedt ofte matte bedeckt, soo datmense in gheenderley manier sien en can. Wannerse ter kercken gaen ofte eenige visitatie doen, hebben seer costelijcke cleederen aen ende gouwe braselettes ende manilias¹⁾ aen haer armen, ende costelijcke ghesteenten ende peerlen; aen haer ooren hanghen riemen²⁾ vol juweelen ende cleynodien; die cleeren van damast, fluweel ende brocado,⁺ want die zyde is het slechste, datmen ‖ draghen mach. In haer⁺ huysen alle int gemeen gaen met blooten hayre ende ontdeckten hoofden met een hemdeken, genaemt baju³⁾, 't welck haer comt

+ Portugesche vrouwen comen weynigh op straet, ende ter kercken comende werdense seer curieus ende bedecktelijck ghedraghen.

+ [47a]

1) Port. manilhas: armringen.

2) hangers?

+ Vander Christenen vrouwen pronckery ende kleedinghe.

+ <140>

3) Maleisch badju, waaraan ook ons ‘baadje’ ontleend is: Jav. wadju, Oudjav. wadju is zoowel rok als wambuis (synoniem kulambi, Jav. klambi, enz.)

[p. *9]

[p. *10]

[p. *11]

[p. *12]

[p. 153]

tot over den navel, ende is soo fijn, datmender het geheele lijf door siet; ende vande navel nederwaerts draghen maer eenen geschilderden doeck, drie ofte viermaels om 't lijf gesmeten. Dese doecken zijn seer fray gemaect, ende sommighe costelijck met alle figueren ende loof-werck van diversche coleuren; voorts is die reste van 't lijf bloot, sonder yet aende beenen noch voeten te dragen, dan met de bloote voeten inde muylen ofte pantoffelen, gelijck ooc de mans desgelijcks. Dese dracht hebbense altoos int huijs, out ende jonck, rijck ende arm, niemant uytghesondert, want zy niet uyt en gaen dan selden, ende dat bedeckt ende gedraghen, ende wat datter buytenshuijs van doen is, dat beschicken die slaven ende slavinnen.

Die vrouwen en eeten gheen broodt ofte seer selden, noch oock die slaven noch slavinnen; niet datse sulcks laten om die dierte, want isser ghenoegh ende in grooter abondantie, dan zijn so gewent op het rijs te eeten, dat zy selfs ander niet en begeren,⁺ 'twelck zy koken met water, ende eetent met eenige gesouten visch ofte een ghesouten fruijt ghenaemt mangas¹⁾, of met eenige anderen compost van visch ende vleysch²⁾, gemaeckt met sop³⁾, dat zyder op gieten, ende alsdan eetent mette hand, wantmen daer gheen dingh met lepelen en eet, en soo zy 't jemandt saghen⁺ doen, soudender met spotten. Desgelijcks wanneer zy drincken, hebben een manier van potgiens, gemaeckt van swarte aerde, zijn seer fijn ende dun, op die manier vande pullen, diemen by ons ghebruijckt om die bloemen in te setten, ende binnen inden hals is een schildeken vol gaetgiens. Dit cruijcxken wort ghenaemt gorgoletta⁴⁾, om dieswille, dat, alsmen wil drincken, soo houtment⁺ om hoogh om niet aende mont te raken, ende alsdan comt het water door de gaetgiens, die binnen inden hals int schildeken staen, ende loopen al gorgelende inde mont sonder een druppel te storten, 'twelcke zy doen door groote reynigheyt, om dat niemandt ⁺het aende mont souden setten; ende wanneer daer ‖ jemand eerst nieu van Portugael comt, ende wil dan beginnen te drincken op

+ Weynigh broodt, dan rijs-broodt ghegheten, ende hoemen dat bruijckt.

1) D.i. ingelegde vrucht van mangga's.

2) Bedoeld zeker wat men in Indonesië ‘sambal’ noemt.

3) Dit is wat de Engelschen noemen ‘Mulligatawny’, een verbastering van Tamil ‘Milagu-taṇṇīr’, peperwater.

+ Met lepelen te eeten wert spottelick gehouden.

4) Dit Port. woord is overgenomen o.a. in ettelijke talen van den Indischen Archipel; bijv. Saleijersch ‘gorigaleta’, Mak. en Bug. ‘guleta’. Het komt bij Hollandsche schrijvers der 16e en 17e eeuw meermalen voor als ‘gorgelette’. Zie voorts Hobson-Jobson, s.v. Goglet, Guglet.

+ Fatsoen der drinckpotkens ende vande curieusheyt in 't drincken, etc.

+ <141>

[p. 154]

haer manier, als voorseijt is, ende door die onghewoonte hem bestort, hebben dan een groot playsier ende belacchen hem ende heeten hem reynol¹⁾, welcke is een spots wyse naem van die eerst nieu uyt Portugael comen ende haer noch niet en weten met die graviteijt ende andere ceremonien te houden op die Indiaensche manier, ende worden int eerste seer nageroepen, lancks der straten ⁺gaende, tot dat zy door gewoonheyt die Indiaensche manieren aen wennen, daer zy haer wonder wel terstont weten toe te begheven.

Die mans zijn seer jaloers van hare vrouwen, want en sullen gheen ander mans persoonen in hare huysen brengen, hoe goeden vrient dat hy soude mogen wesen, die zijn vrouwen ofte dochteren⁺ soude mogen sien, ten ware eenige compere ofte andere getroude met zijn vrouwe in geselschap, en datse alsoo metten anderen yewers op een speelhuijs ofte elders gaen vermaken ende verlusten, altoos wel omringt met hare slaven ende slavinnen tot een bewaernisse ⁺ende dienste. Soo jemandt aen die deure quam vragen naer den man, soo loopen die vrouwen ende dochteren terstont binnen ende verberghen haer, ende alsdan blijft die man alleen om die van buyten bescheijt te doen; oock soo en laten zy gheen mans persoon, het zy hoe naer maechtschap die soude moghen wesen, die over die vijfthien jaren passeert, in huijs woonen, daer vrouwen en dochteren zijn, alwaert hare eygen sonen, of hebben yewers beneden of besyden het huijs eenighe camers ofte huysen, daerse woonen ende byde vrouwen niet comen en moghen, ende al daer sendense haer eeten ende nootdruft, want is dickwijls geschiet, datmen die neef heeft gevonden by zijn ooms huijsvrouwe, ⁺ende den broeder byde broeders huijsvrouwe, ja den broeder by zijn suster, welcke icker sommighe ghekent hebbe, die op sulcke feyten bevonden zijn, ende die vrouwen met de selfden van haer eygen mans also zijn omgebracht. Die vrouwen zijn uyter maten luxurieus ende onkuijsch, want men vinter seer weynigh, al hebbense ghetroude mans, ofte zy hebben daerenboven noch een ofte twee van diemen noemt soldaten, daerse met boeleren. Om dat te weeghe te brengen soecken alle practijcken ende listigheyt, deur beschickinge van hare slavinnen ende coppelerssen by nacht ende ontyden over mueren, hecken ende daecken,

1) Onder reinol verstaat men een Portugees uit Europa, in het bijzonder een pas aangekomene, nog onkundig van plaatselijke gebruiken. Het woord beantwoordt geheel aan Indisch-Nederlands baar. Geraakt thans in onbruik.

+ Groot ieloersheyt der mannen over haer vrouwen ende dochteren.

+ [47b]

+ Geen manspersonen boven 15 jaren, al warent ooc eyghen kinders, moghen woonen in huysen, daer vrouwen ofte dochters zijn.

+ Onbetaemlijcke luxurie ende onkuijsheden der ghehoude vrouwen, etc.

[p. 155]

⁺ hoe seer datse ommers ‖ bewaert zijn. Ooc hebben zy een cruijt, ghenaemt dutroa¹⁾, 'twelcke heeft een saet, het sap daer van uytghestooten doen zy yeuwers in, ende gheuen 't hare mans t'eeten⁺ ofte te drincken, ende terstondt wort den man al of hy half uyt zijn sinnen ende sonder ghevoelen waer, ofte geheel sot, al lacchende, ofte neemt hem somtijts slapende, gants ende al ghelijck een doot lichaem, in somma dat zy in zijn presentie mach doen al wat zy wil, ende met haren boel haren wellust pleghen, sonder datter die man eenige kennisse af draecht. Dit soude hem alsoo dueren 24. uren lanck, maer wanneer zy hem zijn voeten met cout water wasschen, comt weder tot zijn selven, ende weet nieuwers af, want meent, dat hy gheslapen heeft.

Annotatio D. Palud.
Dutroa, van sommige tatula geheeten, van andere datura²⁾; op Spaensch burla dora³⁾, op duytsch Igel kolben⁴⁾; in Malaba⁵⁾ vnmata caya; in Canara daturo, op Arabisch marana⁶⁾, van die Persianen ende Turcken datula⁷⁾. Die beschryvinge van dit cruijt ende dese vruchten, leest die herbaristen: So jemand een halve draghme⁸⁾ van dit zaet in krijght, blijft voor een tijt zijn sinnen berooft met een gestadigh lacchen, &c.

Daer wert oock menighen man vergeven van hare vrouwen, alsse hem maer moede zijn, want weten te maken een vergift ofte⁺ fenijn, het welcke sal den persoon, diese 't in gheven, dooden op die ure, datse willen ende 'tfenijn daer naer bereijt hebben; zy makent dat het ses jaren een⁹⁾ int lijf can dueren sonder yet te

+ <142>

1) D.i. Sanskrit ‘dhattūra’, Datura alba. Een bijvorm is ‘dhustura’, waarvan een. Prakṛtwijziging ‘dhuttura’ moet geluid hebben; dat verklaart V.L.'s dutroa. Vgl. Hobson-Jobson s.v. Datura (Zie ook noot 2.)

+ List der vrouwen om hare oncuysheyt te volbringhen door een slaepdranck, diese hare eyghen mans ingeven.

2) De Engelse vertaling (I p. 210) heeft i.p.v. tatula: ‘Tacula’, waarachter in noot 2: ‘Tatula is the Turkish corruption of dhatura, through Persian; dhattûra or dhustûra being the Sanskrit and Indian name, though this seems to be a foreign word. Tacula is a misprint for Tatula.’

3) D.i. Burladora, Port. en Spaansche afleiding van ‘burlar’, voor den gek houden. Gevallen van 't misbruik vermeldt ook G. da Orta, I, 295.

4) Bedoeld Hoogd. ‘Igelskolbe’, anders genaamd ‘Stechapfel.’

5) Drukfout voor ‘Malabar’. ‘Vnmatâ’ is blijkbaar Sanskrit ‘unmatta’, verdwaasd, dol; in het Tamil en Malayālam heet de Datura ‘unmattakkāy’; ‘kāy’, vrucht.

6) De Arabische naam is ‘Djauz masal’.

7) Het zgn. Perzisch en Turksch ‘datula’ niets anders dan een verbastering van 't Indische woord. (Zie ook noot 2).

8) drachme, een Grieks gewicht.

+ Vrouwen vergiftigen hare mannen, etc.

9) Bedoeling: aaneen?

[p. 156]

beschadighen, ende als die ure ghenaeckt, daer zy 'top ghemaeckt hebben, sal daer met deurgaen sonder een half ure te faelgieren; makent van een, twee, drie jaren, maenden ende dagen, ghelijck⁺ 't haer inde fantasie comt, gelijck ik 't aen veel ghesien hebbe, ⁺ende daer seer gemeen is. Ooc ‖ wordender veel vrouwen van haer⁺ eygen mans omghebracht en ghedoot; wanneer zy haer in overspel vinden ofte daer maer suspitie ende vermoeden af hebben, soo steekense haer die keel af, en gheven drie oft vier ghetuyghen, datter vreemde mans by nacht en ontyden ofte by daegh in hare huysen gecomen zijn by haar vrouwen ofte yewers elders, hoe dattet soude moghen wesen, waer mede terstont weder vry ende vranck zijn naer die wetten ende loyen van Spaengien ende Portugael, ende moghen terstont weder een ander trouwen, alle het welcke niet en helpt om haer bevreest te maken ende hare onkuijsheyt af te breken, doch wordender jaerlicks ontallijcke also omghebracht van haer eygen mans, ende is so gemeen, datmender ⁺gants gheen verwonderinghe af en maeckt, door de ghewoonheyt. Die vrouwen segghen oock plat uyt, datter geen beter doot en is als also te sterven, want segghen, datse also door liefde ghesacrificeert worden, dat haer dunckt eerlijck te wesen.

Die vrouwen zijn in 't gemeen van natueren seer reijn ende puntich, so wel in haer huysen als aen hare persoonen ende lijf; want boven dien, dat het dagelijcks al schoon is, watse aen 't lijf draghen, soo hebbense noch voor een ghebruijck, haer alle ⁺daeghs vande hoofde tot de voeten 'tgheheele lijf te wassen, ende dicwils tweemaels, des smorgens ende snamiddaeghs; ende soo menighmael als zy haer ghevoech doen ofte water maken, ofte excessie hebben met hare mans, sullen elcke reyse haer weder wassen, al waert ooc 100 mael op eenen dagh ende nacht. Zijn van weynich werkcen, ende seer gheneghen tot welrieckende kruyderen, ⁺oock tot die perfuymen, wieroocken, ende haer over 't lijf ende aen 't voorhooft te smeren met welrieckende sandalen¹⁾ ende ander diergelijcken houten, diese daertoe met water aen stucken malen ofte wryven. Ooc gaense eenen gheheelen dagh knauwen bladeren, diemen heet bettele²⁾, met kalk ende een

+ [48a]

+ Mans dooden haer eyghen vrouwen om jalosie.

+ <143>

+ De vrouwen achtent een sacrificie, van haer eyghen mans ghedoot te worden.

+ Seltsame ceremonien van uytwendighe reynigheyt jegens groote onkuijsheyt.

+ Genegenheyt der vrouwen tot welriekende perfumen ende ander soete cruyden etc.

1) sandelhout.

2) Betel is ontleend aan 't Malay. ‘veṭṭila’, Tam: ‘veṭṭilei’, eig. beteekenende ‘'t blad alleen’. In Indonesië is het minder gebruikelijk dan ‘sirih’. Voor meer bijzonderheden over Betel zie men Hobson-Jobson, s.v. Betel en de daar aangehaalde schrijvers.

[p. 157]

fruijt ghenaemt arrequa¹⁾, waervan wy op een ander sullen tracteren by de fruyten ende speceryen. Dese arequa is sommige so sterck, datmender by naest gheheel droncken af wert ende gants ginder en weer suyselden, hoe wel in 't aensien ende ooc in smaeck by naer hout ofte wortel ghelijck is. Dese drie dinghen sittense eenen gheheelen dag en knouwen, ghelijck die ossen ende koyen erkauwen; swelgen het sop daer van in ende spouwen die rest uyt, waermede de mont so roodt ende swart maken, ‖ ⁺dat het voor die't niet ghewoon en is een walch om sien is, alle het welcke met het wassen, wieroocken, smeeren mette sandalen, hebben gheerft vande Indiaensche heydenen, die alle dat⁺ selfde in manier ende ghebruijck hebben van oude tyden af tot noch toe; segghen, dat het die tanden conserveert ende goet hout, dienstigh voor die mage ende teghen stinckende asem ende mont, in somma dat zy't soo ghewent zijn te kauwen, dat waer datse gaen ofte staen moeten altoos dese bladeren met haer toebehoort by haer hebben; ende die slavinnen desgelijcks gaen't altoos over die strate kauwen, waer datse gaen, jae zijn daer toe so gewent, dat zy haer laten duncken sonder dat niet te moghen leven; want haer gemeen werck is, eenen geheelen dagh te sitten, als de ⁺ man uyt is, achter die mat, die voor't venster hanght, altoos met het bettele te kauwen, ende sien passeren het volck op die straet sonder ghesien te worden, dan alsser yemandt passeert, die haer aenstaet ende eens een ghesicht willen geven, dout die matte op,⁺ waer mede zy den voorby passeerder een groot faveur doet, ende met dusdanighe verthooninge ende ooghspreken maken hare beginsels van vryagie, welcke zy daer nae met die slavinnen ten effecte brenghen, daer zy duyvelsche listigheden toe weten te vinden, want nacht en dagh anders nieuwers op practiseren ende gantselick haer werck daer af maken; ende om die natuere daer toe te stercken ende die vierighe begheerten te meer te verwecken, eeten ooc meest dese bettele, arecca ende kalck, ja hebbent snachts by haer bedde staen; ende behalven dien soo etense⁺ hande vol giroff-naghelen, peper, genghber ende een gebackte specie, ghenaemt cachunde²⁾, die van alle specereye ende heete kruyderen te samen gemenct zijn, ende andere dierghelijcke specien, alles om die luxurie te vermeerderen.

1) Areka is Malay. ‘aḍakka’, Tam. ‘aḍeikkāy’, betelnoot, die in 't Maleisch heet ‘pinang’.

+ <144>

+ Remedien om de tanden, maghe ende asem suyver te bewaren.

+ [48b]

+ Practijcken ende list der vrouwen om de jonghe gesellen aen te halen.

+ Die vrouwen eeten verscheyden dinghen om haer lusten te verwecken.

2) D.i., kāchchuṇḍi" uit Malay., Tamil, Kanareesch ‘kāchu’, Maleisch ‘katju’ Acacia Catechu, en Tam. ‘uṇḍi’, wat men eet, kauwt. In Winslow's Wdb. wordt opgegeven ‘kāychchuṇḍî’ en verklaard als: ‘The juice of young betel-nuts inspissated by boiling, and then dried.’ Dit is onjuist: niet het sap van betelnoten, maar van de Acacia Catechu heet ‘kāchchuṇḍi’, niet ‘kaychchuṇḍi’. In 't Spaansch ‘cachunde’ Zie voorts Hobson-Jobson, s.v. Catechu.

[p. 158]

Annotatio D. Palud.
Cachunde is nae mijn opinie ghemaect uyt die specien galiae moscatae met sap van soet-hout, zijn swarte koecxkens, daer sekere characteren op staen; inden eersten seer bitter van smaeck, eyndtlicken seer lieflijcken ende soet, het hert en die maghe sterckende, ende eenen lieffelijcken asem ghevende.‖

Ende en latende¹⁾ niet alleen genoegen, dat voor haer alleenlijck ⁺ te gebruijcken, maer doen noch daerenboven die mans duysent dierghelijcke cruyderen in nemen, willens ofte onwetens, om hare wellusten een versadinge te gheven, dat haer evenwel met gheen dingh ter werelt can versaden. Zijn oock seer genegen, in eenige cisternen ofte baden hare recreatie nemende met swemmen, datse gemeenlijck alle seer wel weten te doen, want daer zijnder ⁺.seer weynigh oft sy souden een goede revier van een half mijl over swemmen, waer mede van de vrouwen genoegh is, ende willen in ander dingen voortvaren.

Die figueren ende afbeeldinge, om die te beter te verstaen, machmen sien hier naer, alwaer staen de vrouwen cleedinge, alsse inde kercken ofte uyt gaen, soo wel van die jonghe dochters als van die ghehouden ende weduwen, diemen elck in haer dracht mach onderscheyden, oock ghelijck alsse in huijs zijn, met het schoteltgien met bettele inde handt, hare daghelijckse eerkauwinghe, oock hoemense over die straten inde pallamkijns draecht, met hare slavinnen voor, achter en bezyden loopende, oock ghelijckse ⁺bynachten met hare mannen en slaven gaen eenige aflaten te winnen, ofte die kercken by nacht gaen besoecken, 'twelcke zy ghebruijcken op de manier van bevaerden, want alsdan te voet gaen, waer mede zy meenen meerder verdiensten te verwerven, 'twelc haer daeghs niet toe gelaten wert, want zy so veel niet betrout en zijn. Dese bevarden ofte nacht visitatien houden zy voor een groote recreatie ende vryheydt, want zy daer op hopen ende wachten ghelijck die kinderen na die kermissen ende ander feesten, desgelijcks die slavinnen, diese in weerden houwen, en nemmermeer uyt en gaen dan op alsulcken bevarden ofte inde kercken op die feestdagen, met hare vrouwen achter 't pallam-

1) Bedoeld: laten zich?

+ <145>

+ Vrouwen geneghen ende constigh int swemmen

+ Sommighe ceremonien der kerkgangen wert den vroupersonen by nacht toe ghelaten.

[p. 159]

kijn op welcke daghen hare boelen adverteren¹⁾,ende laten die ⁺vrouwe altemets inde kerck, ofte int gaen nemen eenen sluijpganck⁺ yewers in een winckel ofte kroech, diese daer toe op haren duijm hebben, alwaer haren boel de leus²⁾ wech heeft, ende metter haest een spronckreijs doen, ende stracks weder haren wegh volght; ende ist, dat zy eenen Portugees ofte een wit man tot haren boel heeft, is daer mede soo verheven, datse meent, datter niemant by haer te gelijcken en is, waer op zy dan onder malkanderen haren roem dragen, ende sullen hare meesters ende vrouwen al af stelen om hare boelen ende byslapers te geven, met welcke soldye haer veel soldaten haer beter generen dan als zy⁺ vanden dienst vanden coningh ontfangen. Ende soo dese slavinnen eenighe kinderen krygen, blyven voor de meester, die daer seer wel met te vreden zijn; want blyven hare captyven, ten waer ⁺ saecke, dat die vaders Portugesen ‖ ofte andere vrye persoonen waren, ende mogen, alst kindt geboren is, binnen 8. dagen gaen beleyden, dat het haer kint is, ende betalen den meester een cleyne somme gelts, van't recht, daer toe geordineert, waer mede vry blijft, maer niet de moeder; ende so't over die 8. ofte 10. ghesette dagen passeert, en daer na niemant en quam talen, al ist schoon van een vry man, ende daer nae het selfde quam eysschen, so ist des moeders heere captijf, ende macht dan houden op so hooghen ende leeghen prijs alst hem ghelieft, sonder dat hem yemant mach dwingen, dat te vercoopen. Het geschiet selden ofte nimmermeer, dat een moeder haer kindt om brenght ofte wegh werpt ofte die vader toe stiert, al waerse noch so arm, vry ofte captijf, want zy⁺ meer met een kint pochen ende haren roem op draghen, principalijck alst van een wit man is, dan op alle den schat vande werelt, ende sullent den vader om geen dinck ter werelt over gheven, ten waer datment haer heymelijck ontstael, ende also ontvoerden.

Het opvoeden vande Portugesen, mestisen ende ander Christen kinderen is van datse gheboren worden naeckt, alleenelijck⁺ met een cleijn cort hemdeken, ghelijck die vrouwen baju over't lijf, sonder yet meer, tot datse den ouderdom hebben om inde broeck ofte 'tpack te dragen. Zy worden ghevoet ende ghespeent, sommighe van hare slavinnen, ander van Indiaensche vrouwen, die haer daer toe verhueren, wiens figueren ende conterfeytsel

1) = waarschuwen.

+ [49a]

+ Practique der slavinnen om de jonge gesellen in haer gheoorlofde kerckganghen te spraeck te comen.

2) Hier op te vatten als: aanwijzing.

+ Der slavinnen kinderen blyven des meesters captiue, so de vader gheen Portugijs is.

+ <146>

+ De slavinnen houden haer kinderen in seer grooter estime.

+ Van der kinderen cleedinghen, etc.

[p. 160]

men mach sien achter 'tpallankijn gaende, daer die vrouwe gedraghen werdt, ghelijck als zy ghemeenlijck al gaende het kindt draghen, alles nae't leven afghemaelt.