Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

[p. 145]

Dat 30. capittel.
Vande Portugesen ende mestisen, haer huijshouden, courtosyen, trouwen ende ander ghebruijcken en manieren van Indien.

De Portugesen, mestisen ende Christenen houden eerlijck¹⁾⁺ ende seer magnifijck huijs; hebben gemeenlijck (als gheseyt is) vijf, zes, thien, twintich, sommighe meer ofte min ⁺slaven ende slavinnen tot haren dienste, een jegelijck naer zijnen staet ende qualiteijt, te weten: wat die getrouden aengaet, ende zijn in alle haer dinghen in huijs seer reijnlijcken ende suyver, principalijc in haer lywaet, want hebben alle daghen hare schoone⁺ hemden ende ander gewaet, datse aent lijf dragen, so wel mans als vrouwen, tot die slavinnen toe, overmits de hitte van 't land. Die Portugesen worden alle int ghemeen gedient met grooter grauiteijt, sonder eenigh onderscheijdt tusschen den eedelen ofte ghemeene burgeren ende soldaten, ende in haer gaen, conversatie ende courtosye alle onder malcanderen op een²⁾ manier, gaende ⁺langhs der straten seer lancsaem, ende met ‖ grooter hooghmoedigheyt en opgheblasenheydt, met een slave, die haer eenen grooten hoet ofte heuvel³⁾ voor ende over 'thooft draeght om te⁺ beschutten de son ofte reghen, datse hem niet en raeckt; oock gemeenlijck inden tijt van regen hebbense eenen jonghen achter haer, die een scharlaken ofte anderen langen mantel naer draecht, om alst regent die heeren om te doen. Ende wesende voor den middagh draecht den jongen altoos een leeren ofte fluweelen kussentgien naer, om, inde kerck mis hoorende, daer op te knielen;⁺ laten haer oock meestendeel het rapier van een slaef ofte jonghen naer draghen, om haer niet te swaer te vallen int gaen, ende haer graviteijt te beletten. Wanneerse malcanderen tegen comen,

1) Versta: aanzienlijk, royaal.

+ De Portugesen houden veel slaven ende slavinnen om profyten.

+ [44b]

+ Nettigheyt der Portugesen ende der slaven.

2) d.i. eenzelfde.

+ <133>

3) Zeer zonderling is het dat met ‘heuvel’ of ‘hoed’ bedoeld is een zonnescherm. Eenigszins begrijpelijk wordt dit, wanneer men op een bij den oorspronkelijken tekst behoorende plaat een Port. heerschap afgebeeld ziet met een zonnescherm, door een bediende hem boven 't hoofd gehouden, en boven den zonnescherm 't opschrift ‘sombreiro’. Ook bij G. da Orta, II, 374, komt ‘sombreiro’ voor in de beteekenis van zonnescherm, waarvan hij als Indisch equivalent opgeeft ‘chatri’, d.i. Skr. ‘chattra’, zonnescherm. Nu is de gewone beteekenis van ‘sombreiro’, ‘hoed’, en dit verklaart hoe V.L. aan de weinig passende vertolking met ‘hoed’ gekomen is. ‘Heuvel’ is aan Kiliaan onbekend. Het zal wel een bijvorm van of fout voor ‘keuvel’ zijn, dat wel een hoofdbedekking, maar toch geen zonnescherm aanduidt. De Lat. vertaling heeft ‘umbella’, dat zonnescherm betekent.

+ Practijcke der Portegesen om den regen ende sonne op straet te keeren.

+ De Portugesen laten haer altijt een kussen over straet na draghen.

[p. 146]

een groot stuck eerse genaken, beginnen met eenen grooten besolas manos¹⁾ het lijf te buygen ende die voet uyt te steken, malcanderen te groeten met die bonet ofte hoet tot by naer die eerde toe; desghelijcks inde kerke comende hebben hare stoelen alle ghereet, die haer slaven haer te vooren bereyt hebben, ende in comende staen alle, die daer ontrent zijn, overendt, ende met ⁺die selue buyginghe doen hem een groote reverentie; ende soo 't geschiede, dat jemandt eenige courtosye doende was als die manier daer is, ende den gheenen, die 't gedaen wort, daer weynigh op paste, ende hem desghelijcks niet en dede, souden alleen om die oorsake hem vervolgen ende doen zijn huijt aen stucken slaen, ⁺seggende, dat hy hem mispresen heeft, 't welcke haer om gheenen waerom te lyden en staet, want soude die grootste schande vande werelt wesen, soo zy dat niet en wreecken; ende als zy haer willen wreken van yemant, die haer eenighe onbeleeftheyt ghetoont heeft ofte eenighe ander oorsake, waer van dat het soude mogen wesen, so vergaderen zy thien ofte twelf haerder vrienden, bekenden ofte speelghenooten, ende nemen den geenen waer, daer zy 't op gemunt hebben, ende slaen hem soo langhe, datse hem voor doot ofte weynigh min laten liggen, ofte doen hem alsoo ⁺deurstrijcken²⁾ door haer slaven; ende dit hou ‖ dense voor een⁺ groote eere ende vromicheydt³⁾, datse haer so weten te wreken, waer van zy haer wel dorven openbaerlijck beroemen; ende alsse hem niet en begeeren te dooden, doense hem wel dapper een dichte ende⁴⁾ morwe huijt cloppen met een dick riet, ghelijck een mans been, diemen noemt bambus, soo dat hy daer met voor acht ende meer daghen ghenoech heeft, ja latense dickwils alsoo voor doot liggen, 'twelcke hare dagelijcse neringhe ende ghebruyck is, sonder dat daer yet meer wert naer ghetaelt noch om ghesien. ⁺Ooc gebruijcken zy lange sackskens, met sant ghevulf, waermede zy malcanderen die lendenen in morselen slaen, ende gants lam ende ghebroken leden maken.⁺

Als jemandt een ander in zijn huijs gaet visiteren ofte besoecken, al ist schoon, dat den ghevisiteerden een vande principaelste eeldom is, ende die visiteerder een slecht soldaet ofte ander

1) Beso las manos, Spaans voor: ik kus (u) de handen.

+ Verclaringhe, hoe haer de Portugesen laten dienen.

+ De Portugesen wreken haer eyghen eergierigheyt.

+ Onbermhertighe straffe der eergierigheyt.

2) Uit het verband is op te maken dat met ‘deurstrijcken’ is bedoeld ‘afranselen’. Kiliaan kent het woord niet in dezen zin; in de Lat. vertaling ontbreekt de geheele zinsnede.

+ <134>

3) D.i. manhaftigheid.

4) Onduidelijk. Is de bedoelde volgorde misschien: dapper ende dichte een?

+ Langhe sacxcens, vol sant ghevult, voor slaende kluppels gebruijct.

+ [45a]

[p. 147]

quidam, so is de usantie, dat den gevisiteerden compt beneden⁺ aende deure met die bonet inde hant, met een groote beleeftheyt ende eerbiedinge, ontfangt den geenen, die hem comt besoecken, ende gheleijt hem also voorheen tot op die zale ofte camer van zijn huijs, daer hy hem spreecken wil, ende presenteert hem eenen⁺ leynstoel om te sitten, aleer hy seluer gaet sitten, ende alsdan vraecht hy hem, wat zijn begheerte is, ende hare reden voleyndt hebbende, gaet hem weder geleyen tot aen die duere met die selfde courtosye ende eerbiedinge met een besolas manos achter aen; ende soo't sake waer, dat hy soo niet en dede, ende hem int sitten presenteerden eenen cleynen stoel sonder leyn¹⁾, te weten minder ofte verachter als die hy voor zijn selven neemt, souden hem die visiteerder qualick te vreden houden ende voor een groote verachtinghe, ende soecken alle middelen om dese injurie op den selfden te wreken.

Wanneer zy hare bruyloften houden ende trouwen, het zy wie dat het mach wesen, die eenich vermoghen heeft, niemant uytghesondert, soo vergaren alle die vrienden, gebueren ende bekende te peert; die geen peerden en hebben, maken dat zyse leenen; zijn seer costelijck toebereijdt, tot vijftigh ofte hondert toe, meer ofte min, naer dat die persoon is, ende ryden soo altesamen in goeder ordinantie naer die kercke, met hare dienaren ende hoeden voor de son, die vrienden ende gheleyders voor aen, ende int laetste ghelidt comt den bruygom tusschen twee, die zy ghevaders ⁺noemen, ende daer naer volght die bruyt, die ghedra ‖ ghen wert tusschen twee commeres²⁾, alle drie elc in haer pallamkijn,⁺ wel ende op't alder costelijckste toegemaeckt, ende daer naer volgen die slauen ende slavinnen, die achter aen loopen gelijck die jaght-honden, ende aldus aende kercke comende, ende ghetroudt zijnde nae die usantien ende ceremonien van die Roomsche kercke, werden weder inde selfde ordinantie naer huijs ghebracht, ende by huijs comende, liggen die ghebueren ende naeste vrienden inde vensters op rijcke Indiaensche tapetten ende begieten die⁺ bruydt ende bruygom int voorby passeren met rooswater ende ander welrieckende gedistileerde wateren, ende met roosen, suijcker-erten ende confecturen ofte koren, ende hebben int ghemeen die yet wat vande staet is hare slaven, die op die schal-

+ Manieren vande visiteringhe der visiteringhe der huysen.

+ Noch vande eergierigheyt der Portugesen.

1) leuning.

+ <135>

2) Dit is een Fransche, niet een Port. vorm. Ook het eenige regels verder volgende ‘comperos’ is Fransch met een Port. uitgang. Het Port. woord is ‘compadre’.

+ Heerlijcke vercieringhen der bruyloften met paertvolck.

+ Costelijcke bancketten ende ghespel etc. tot vercieringhe der bruyloften.

[p. 148]

meyen en trompetten een lieflijcke melodye maken, dat een lust om hooren is. Ende by't huijs comende, daerse woonen, soo nemen die bruijt ende bruygom met een nyghen ende buyghen ende groote reverentie oorlof van al die haer gheacompangieert hebben, die alle rontom te peerde staen byde deur, ende soo gaen die bruijt, bruydegom ende die comeres boven inde venster sitten met grooter graviteyt, ende dan beginnen die haer gheleijt hebben tot de⁺ getroude eere een voor een eenen loop ofte run te doen, beginnende die gevaders ofte comperos aldereerst, ende daer naer die anderen also vervolghende, tot twee ofte drie malen toe, ende dit altoos met een gheduerighe musijcke van schalmeyen, diese in Indien seer gemeen hebben, want die van eenigh vermoghen is, heefter altoos van hem selven in huijs. Dit volendt wesende passeren alle voorby't venster, daer de bruijdt ende bruygom sitten,⁺ met een reverentie, ende gaen deur, behalven die ghevader ofte comperos, die gaen boven byde bruijdt ende bruygom, haer gheluck biedende, dan werden sommige confectueren ende masapeynen¹⁾ voorgedient, om eens water op te drincken, ende naer sommighe courtoysie, diese die nieu ghehouden toe wenschen, gaen wech, ende blyven alleenlijck drie ofte vier vande naeste vrienden, alwaer een maeltijt bereijdt is, weynigh van spyse, maer costelijck, de welcke zy metten lichten overslaen, met weynigh remoer, ende springen daer naer terstondt mette bruijdt te bedde, sonder eenige ander ceremonien ofte oncosten, waermede die bruyloft volendt ende uyt is. 'Tgheschiet dickwils wel, datse al met malcanderen te bedt zijn een paer uren voor der sonnen onderganck, want en hebben die pacientie niet, so langhe te beyden als in dese landen.

⁺Wanneermen ‖ een kint sal doopen, wort op die selfde manier⁺ gheleijdt naer der kercke met peerden, ende op't leste²⁾ ghelidt comt die peter alleen, ende daer naer volghende twee knechts te voet, den eenen met een groot silvere ofte vergulde becken vol broots, gebacken ghelijck krakelinghen, diemen in Portugal rosquilhos^{3) +}noemt, ende int midden een groote wasse keerse, vergult ende fray toegemaeckt, ende met sommige goude ofte silvere penningen doorsteken, tot een offer voor die pastoor, die 't kint doopen sal, ende voorts bedeckt ende bestroyt met roosen; den

+ Courtosie ende vereeringhen der bruijt, als oock van bruijts gastmael etc.

+ [45b]

1) Versta: confituren en marsepijnen.

+ Manieren der kinderdoopinghen.

+ <136>

2) In verband met het vervolg zeker bedoeld: eerste.

3) Port. rosquilho = rosquilha: hard, droog, ringvormig gebak.

+ Vergulde wasse keerse op kinderdoopinghe, ende ander ceremonien.

[p. 149]

anderen draeght een groot ende verheven silveren ofte vergulden soudtvat inde een handt ende een lampet van't selfde stof inde ander hand, elc met rijcke ende costelijcke dwalen ofte handtdoecken op die schouderen hangen; daer naer volghen twee palamkijns; inde eene sidt die comere ende inde ander die vroedvrouwe met het kint, bedeckt met een costelijck cleedt ofte mantelken, die daer expresselijck toe gemaeckt werden, ende also die ceremonien vande doop inde kercke voleynt wesende, wort weder nae huijs gebraght met die selfde ordinantie; ende 'thuijs comende hebben die selfde manier van musijck van schalmeyen, runnen ende loopen met die peerden voorby't venster, daer die comere sit, met die selfde ceremonien als boven vande bruyloft. Dit is die maniere, usantien ende ghebruijcke vande ghetroude ende die gene, die huijs ende familie hebben.

Maer wat die soldaten, dat ongetrouden zijn, is belangende,⁺ varen des somers op de armado te water; ende inde steden ende op't land wesende houden haer alle int gemeen seer mangnifijck, ende gaen alle met grooter graviteijt lancks der straten, wel ghetracteert met haer slaven ofte gehuerden, die haer den hoet voor de son ofte regen naer ende over 'thooft dragen; want men vint vande Indianen, die haer daer toe verhueren voor den gheheelen dagh voor 25. basarucos, dat is soo veel als twee stuyvers ofte een stooter, ⁺voor de gene, die gheen slaven en hebben ofte daer toe niet en willen gebruijcken. Die soldaten houden int gemeen met haer thien of twaelven huijs, alwaer zy onder haer hebben een slaef ofte gehuert Indiaen ofte twee, die haer dienen, ende die hemden ende cleederen wassen, ende hebben een stoel vier ofte vijf met een tafel, ende elck een bedt. Haren cost is rijs, in water ghesoden, met wat ghesouten visch ofte ander toesausen van cleijn valeur, ⁺sonder ‖ broodt, ende claer fonteijn-water tot haren dranck, ⁺waermede zy wel te vreden zijn. Wat haer cleedinghe aengaet,⁺ hebben onder haer allen altemets een goet habijt ofte twee van zijde, ghelijckt daer 'tghebruijck is, ende als d'een uytgaet, blyven d'ander in huijs sitten, want in huijs en heeftmen gheen cleederen van doen, ende sitten alle, het zy wie dat het ooc is, alleenlijck int hemdt ende lynen bocxsen aen, ende voorts bloot door die⁺ groote hitte, want al gaetmen twintichmael op eenen dach uyt, soo salmen hem soo veel mael cleeden, ende elcken mael weder ontcleeden, alsomen 'thuijs comt. Sommige soldaten hebben eenighe edelmannen ofte capiteynen, die haer altemets wat gelts by

+ Ghewoonte der ongehoude soldaten.

+ Indianen verhueren haer om den Portugesen soldaten op straet en in huysen te dienen.

+ <137>

+ [46a]

+ Ghewoonlijcke spyse ende habyten der soldaten.

+ Binnenshuys gaetmen int hemt, maer uytgaende trecktmen clederen aen.

[p. 150]

⁺leggen om haer te cleeden, om datse wederom, alst tijt is, bereijt soude wesen, met haer te gaen inde armada des somers, ende ooc om haer te vrient te hebben, by nacht ende ander tyden haer te geleyden ofte haer te helpen wreken, alsser eenighe injurie ofte leet gheschiet is, ghelijck verhaelt is, want die in Indien die meeste soldaten te vrient heeft, is de meeste ontsien ende bevreest¹⁾; in somma, datse haer op dese manier altesamen eerlijck onderhouden sonder onderscheyt daer aen te sien vande beste van't landt. Veel ende meest hebben hare principale assistentie ende onderhoudt vande getroude vrouwen vande ander Portugesen ende mestisen, ende oock Indiaensche Christenen, die altoos goede uytreijckinghe ende handtgiften doen, om hare boose begeerten⁺ ende onkuijsheyt te versaden, 'twelck zy int heymelijck genoegh weten by te brengen. Daer zijnder ooc, die haer generen, die eenige faveur van vrienden hebben, met hier ende daer te trecken met eenighe traffijcke ende handelinge van coopmanschappen, welckmen chatijns²⁾ noemt. Dese verworpen 'toffitie van soldaetschap, inde armades te varen ende den coningh te dienen, want, als gheseijt is, daer niemant toe ghedwonghen wert, al comense int register van Portugael. Niet jeghenstaende behouden evenwel den naem van soldaet so langhe alsse eenloopent ende niet ghetrout ⁺en zijn. Die soldaten begeuen haer hedensdaeghs meer tot chatijnen ende coophandel te dryven dan om den coningh te dienen in zijn armeyen, oorsake dat die capiteynen ende edelluyden beginnen te verslappen, die soldaten goet te doen, voor datse in voorighe tyden pleghen te doen³⁾. Desghe ‖ lijcks soecken alle meest⁺⁺ haer tot rusten ende wellusten te begeven, waer om haer so zy't connen te weech brenghen liever tot handelinge begheven, van d'een plaets op d'ander te trecken ende te trouwen ende neder te slaen, eensdeels dat die diensten weinigh betaelt worden aende slechte soldaten, om dat, wanneerse al hebben thien ofte twintich certificatie⁴⁾ van haren tijt ende diensten gedaen, so en hebbense die

+ De capiteyns ghebruijcken middelen om den soldaten te vrient te houden.

1) Versta: gevreesd.

+ Van hoererye der ghehoude vrouwen.

2) Dit woord is een Port. wijziging van Malayālam ‘chetti’, Tamîl ‘s'etti’, lid van den koopmansstand. Bij Hollandsche schrijvers, zooals Rogerius ‘sitty’, Valentijn ‘sitti’. Het is oorspronkelijk Sanskrit ‘çreṣṭhī (stam ‘çreşţhin’), gildemeester, voornaam koopman.

+ Soldaten begheven haer wel tot coophandelingen.

3) Deze zinsnede is niet in orde. Er moest staan: ‘minder dan ze in voorighe tyden plachten te doen.’ De Engelse vertaling (dl. I. p. 202) heeft: ‘in doing good unto them, as in times past they used to doe’.

+ <138>

+ Cleijn onderhout ende quade betalinghe is de oorsake, dat de soldaten haer tot coophandel begheven.

4) Versta: certificatiën.

[p. 151]

macht niet om die reijs nae Portugael te doen, ende eenige presenten met te nemen om aldaer te schencken, want sonder dat zy niet veel gehoort noch gesien en zijn, ende oock alse al schoon eenigh offitie ofte ampt naer hare qualiteijt vercreghen hebben, soo loopt het so langh aen, al eer den tijt comt, dat zyse moghen bedienen, datter soo veel naer een offitie ofte ampt staen, ende d'een naer d'ander gheprovideert wert, dat dickwils den tijt met⁺ het leven voleyndt, al eer den dach verschijnt, dat zy een beurt cryghen; ten anderen die verdigheyt vande wech ende perijckel vande langduerighe zee-vaert doet menigh in Indien blyven, ende hem aldaer te gheneren, soo hem dat beste eerst voorder handt comt.

⁺Om alle dese oorsaken en wert altans in Indien die oorloghe soo vierigh niet gedreven noch nieuwe landen gheconquesteert ende ontdeckt alst wel inden eersten geschieden, die doen alleenlijck streden om prijs ende eere te verwerven ende goede fame na te laten; maer nu ter tijt zijnse al om rapen uyt, so wel die viçoreys, regierders als alle d' ander, ja tot die geestelickheyt toe, en wordt weynigh gepast op 't gemeene landts welvaert ende des coninghs dienst, dan alleenlijck hare particulaire jnteressen, ende⁺ maken hare rekeninghe, dat zy daer maer drie jaren elck in haer ampt zijn, waerom expresselijck segghen, niet te willen verbeteren, dat andere voor haer niet gedaen en hebben, laet sorghen die naer comen, wnat die coningh haer sulcke ampten ghegeven heeft om haer diensten te betalen, en niet om 'tlandts profijt te voorderen; daerom en werter tegenwoordigh in Indien niet meer gewonnen noch ontdect, maer eer verliesense altemets hier en⁺ daer een plaets; hebben genoegh te doen, datse behouden en beschermen, datse besitten ende van lange jaren in haer gewelt hebben, ende datse die custe ende zeevaert schoon houden, hoe wel datter menigh coopman moet het zijn verliesen, aleer een jaer ten eynde gaet, door de onveylighheydt vande zee ende onachtsaemheydt vande Portugesen ende hare regieringhe, ende is te beduchten, dat het alle daeghs sal verargeren, alsmen openbaerlijck mach speuren, daer op lettende, waermede ghenoegh verhaelt zijn de manieren der Indische Portugesen ende hare⁺ usantien van oorloghe, die zy al te water plegen, ‖ want te lande canmen niet reysen, overmits die verscheyde coninghrijcken ende natien van volcken, die onder malcanderen altoos oneens zijn, ende sommighe vrienden ende ander vyanden vande Portugesen.

+ De onwilligheyt der soldaten is oorsaeck, dat nu weynigh landen geconquesteert werden.

+ [46b]

+ Eygen-baet is oorsaeck van faemsoeckinghe in sconings diensten te vergeten.

+ Verslappinge des ghetrouwen dienst doet haest weder verliesen, dat ghewonnen is.

+ [139]

[p. 152]

Want die Portugesen hebben alleenlijc sommige plaetsen, steden en fortressen met haer havens, op die zee-kant gelegen, sonder yet binnen het land jnnewaerts te hebben, als wy inde beschryvinghe vande custe verclaert hebben.

⁺ By dese naervolghende figuere machmen sien, hoe die Portugesen, ghetrouden en soldaten, in Indien langs der straten gaen, desghelijcks hoe dat zy te peerde ryden, niet alleenlijck die edelluyden, maer elck een, die eenige macht heeft, een peert t'onderhouden, so coopman als ambachtsman, wie dat die zijn, ende hoe datser laten draghen inde pallamkijns over die straten ende deur⁺ de stadt, alst haer niet en lust, te peert te ryden ofte te voet te gaen; oock soo machmen sien het fatsoen vande fusten, daerse met ten oorlogh te water varen, die welcke haere vyanden die Malabaren oock ghebruijcken, want anders geen schuyten noch schepen en hebben; doender groot quaet met, zijn seer licht, so wel te seylen als te roeyen; men ghebruijcktse oock tot coopvaerdye, om die bequaemheydt, daer mede over wegh te comen.

+ De Portugesen hebben sommighe fortressen op de zeecant, maer weynich binnenslands.

+ Het bystaende conterfeijtsel verthoont der Portegesen manieren.