Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

⁺Dat 29. capittel.
Vande costuymen der Portugesen ende die van haer gheprocreert zijn, ghenaemt mestiços, ofte half geslacht, so van Goa als van alle die orientaelsche contreyen.

Die Portugesen in Indien zijn veel getrout met die ingheboren ⁺vrouwen van't landt, ende die kinderen, die daer van komen, worden ghenaemt mestiços, dat is half gheslacht. Dese mestiços zijn ghemeenlijck van coleur geelachtigh, niet jeghenstaende soo zijn onder haer veel vroupersoonen, die schoon ende fray gefatsoneert zijn. Die kinderen vande Portugesen, mans ende vrouwen, in Indien gheboren, noemen zy castisos³⁾, ⁺welcke zijn in als by naest ‖ gelijck Portugesen, hoewel van coleur een weynigh onderscheyts, want trecken altoos op die geele couleur. Die kinderen van dese castisos zijn vaelder

+ [42a]

+ De Portegesen trouwen Indische vrouwen, ende sodanige kinderen worden misticos geheeten.

3) Voor ‘castiço’, Port. eigenlijk ‘krachtig; zuiver’; zie men Hobson-Jobson, s.v. Castees.

+ <126>

[p. 138]

ende gheheel mestisos, ende die kinderen vande mestisos zijn van couleur ende fatsoen gelijck die naturelen ofte Decanijns van't landt, so dat die afcomelingen vande Portugesen, mans ende vrouwen, ghecomen zijnde in't derde lit, schijnen naturele Indianen te wesen in couleur ende fatsoen.

⁺Haer neringhe ende daghelijcksche trafiquen zijn naer Bengala, Pegu, Malacca, Cambaja, China ende alle weghen van Noorden ende Zuyden. Oock so wort binnen Goa ghehouden een dagelijcksche vergaderinghe, soo vande burgeren, inwoonders als van alle natien van Indien ende omligghende contreyen, ende is gelijck die vergaderinghe van t' Antwerpen op die burse, doch is different, want alhier comen so wel edeluyden ende ander persoonen als coopluyden; ende men heefter alle dingen veijl van alle coopmanschappen ende Indiaensche waren, so dat het by naest een merct ghelijck is. Dese vergaderinghe is alleenelick voor middagh, 'tgheheel jaer duer, behalven die Sondaghen ende vier-daghen. Beghint des smorghens te seven, ende duert tot 9. uren, overmidts die hitte vanden daghe, ende des nae-middaeghs niet, op de principaelste straet vande stadt, genaemt die rechte ⁺straet, en wort gheheeten die leylon¹⁾, welck is soo veel als den uytroep, want daer zijn sekere uytroepers vande stadt daer toe geordoneert, die alle dinghen veijl hebben ende uyt-roepen. Dese gaen altoos gheduerende den tijdt vande leylon ofte uyt-roep behanghen vol allerhande goude ketenen, allerley costelijcke juweelen, cleynodien, perlen, ringhen ende edel ghesteenten. Desgelijcks hebben zy rondom haer loopen veelderley soorten ende natien van captiven, mannen en vrouwen, jonck ende oudt, diemen daer daghelijks vercoopt, ghelijck men bij ons die beesten, al waer een jegelijk zijn gadinghe mach kiesen naer zijn fantasie, elck op zynen prijs. Oock vintmen hier Arabische peerden, allerhande speceryen ende drooghe medicynen, welriekende gommen ende dierghelijcke materialen, schoone ende fraye tapetten, ende ⁺duysent derley curieusheyt van Cambaja, Sinde, Bengala, China &c., dwelck een verwonderingh om sien is, met welcke handelinghe haer veel gheneren, die alhier daghelijcks gaen coopen, ende op zijnen tijt weder ‖ vercoopen; ende so dickwils alser een sterfhuijs⁺

+ Beschryvinge der landen, daer landen, daer de misticos meest op handelen.

+ Namen der principael merckt strate in Goa, ende hoemen daer de juweelen etc. veyl draecht.

1) Port. ‘leilão’, dat overgegaan is o.a. in't Maleisch, Jav. ‘lelang’, publieke verkooping, vendutie. De door Van Linschoten gebezigde uitdrukking ‘uytroep’, ook voorkomende blz. 10, r, 8, was in zijn tijd gewoon voor vendutie; Kiliaan schrijft ‘wtroep’ een bewijs, dat toen ter tijd de ui nog als lange u werd uitgesproken.

+ Verhael der verscheyde coopmanschappen, ende hoe die met goede ordinantien openbaer verkoft werden.

+ <127>

[p. 139]

is, soo wert alle het goet hier gebracht ende verkocht tot een haver toe¹⁾, met denselfden uyt-roep, 't zy van wie dat het ⁺ wil, al waert vanden persoon vanden viçorey selve, ende wort daerom ghedaen om alle weesen ende weduwen goet recht ende justitie te doen, ende dat het ten duersten vercocht mach werden, om datter alle man by mach comen om te mynen, in somma datter een grousaem veel goets verkocht wert, aleer een jaer ten eynde gaet, want daer veel volcks sterft, om die ongheregeltheyt van haer leven ende de hitte van 't landt. Op dese manier vande vergaderinghe van Goa werden ooc ghelijck gehouden in alle ander steden ende plecken van Indien, daer Portugesen woonen.

Daer zijnder, die haer gheneren (te weten, die getroude Portugesen)⁺ met hare slaven ende slavinnen, dieder sommighe thien ofte 12., ja 20. en 30. hebben, want costen weynigh t'onderhouwen. Dese slaven gaen arbeyden om gelt voor diese van doen heeft; halen fonteijn water, datse duer de stadt vercoopen. Die slavinnen maken allerhande conserven ende confecturen vande⁺ Indiaensche fruyten, veel fray dinghen van naywerck, speldewerck ende breywerck, ende alsdan seyndese die schoonste ende jonckste, fray opghetoyt ende toeghemaeckt, die gheheele stadt duer om 't selve te vercoopen, om datmen duer de begeerten ende frayigheyt vande slavinnen soude gheloct worden te coopen, 't welc meer gheschiet om 'tgerief ende ghebruijck vande slavinnen te hebben ende zijn wellust daer met te boeten dan om de begeerten vande selfde conserven, confecturen ende naywercken; want sulcks nimmermeer weygheren, en hare daghelijcksche neringhe af maken, ende met de winst, die de slaven ende slavinnen also daghelijcks thuijs brenghen, moghen haer heeren haer ruymelijck onderhouwen.

Daer zijn ander, die hanteren veel met wisselen, die munten op⁺ zynen tijdt op te coopen, ende als pas gheeft weder te vercoopen, te weten: coopen die realen van achten²⁾, als die schepen van Portugael comen, en kryghen die dan tot 12. ten hondert; dese verwarense tot de maent van April, welck is den tijt, dat die schepen naer China varen; alsdan worden die realen van achten ghesocht om derwaerts te voeren, en gelden ghemeenlick tot 25. ende 30. ten hondert, ende nemen dan weder inde plaets een gelt,

1) Het ontstaan van deze uitdrukking is mij onbekend. De bedoeling is natuurlijk: tot de kleinste kleinigheid toe.

+ [42b]

+ Veel Portegesen generen haer met slaven, die zy aen andere verhueren te arbeyden.

+ Slavinnen maken ende vercoopen fray handwercken, ende verwilligen byslapen ten profyte der Portugesen.

+ Opwisselinge der gelt specien geeft groot profijt den Portugesen.

2) Vgl. boven, blz. 9 noot 6.

[p. 140]

dat op die tijt van Ormus gebracht wert, ‖ ghenaemt larrijns¹⁾,⁺ dat uyt Persien comt, 'twelck zy krijghen tot 8. ende 10. ten hondert, welck zy weder bewaren, tot dat die schepen van Portugael comen in September, diese betalen tot 20. ende 25. ten hondert in wisselinghe van realen van achten, als gheseyt is. Men moet dese larynen hebben om naer Cochin die peper en ander waren te coopen, want daer het beste ende profytelijckste geldt is. Daer zijn noch ander munten genaemt pagodes, Venetianers ende santhones²⁾, zijnde van goudt, diese al op de selfde manieren coopen ende vercoopen, so datter veele zijn, die anders gheen handel en doen ende rijck daer met werden, principalijck die een goede hooftsomme heeft. Dese wissel gheschiedt ghemeenlijck vande gheestelijckheydt, die zy onder den duijm door andere doen beschicken sonder letsel ofte hindernisse.

Nu zijnder sommige, die leven op haer renten, welcke zy hebben vanden palmboomen, daer die Indiaensche noten (cocus gheheeten) aen wassen, van welcke zy seer wel connen leven ende goet onderhout hebben, want dit die princepaelste neeringhe is van 't⁺ land. Daer zijnder, die daghelijks crygen vrygelt van elcken boom⁺ een halve pardau ofte meer, dat is soo veel als een Karolus gulden; men vinter, die drie ofte vier hondert ende meer boomen hebben op een erf, diese aende Canarijns verpachten, gelijckmen by ons die beemden, weyden ende velden doet. Die Portugeesen en mestisen en wercken in Indien niet ofte seer selden, dan leven al meest op die manier verhaelt; doch zijnder wel sommighe ambachtslieden, ⁺als hoedemakers, schoenmakers, saelmakers ende cuypers, maer hebben al meest hare slaven in haer dienste, die inde winckels wercken, ende die meesters gaen lancks die straten³⁾, houden haer so mangnifijck als die beste; den minsten is daer soo goet als den meesten, den ghemeenen man als den adel ende rijcken, sonder eenighe onderscheydt in haer conversatie, courtosie ende ghemeenschap. Alle ander ambachten ende handwercken zijn al meest Indiaensche heydenen ende ghedoopte Christenen van't landt.

1) Reeds vermeld blz. 36.

+ <128>

2) Pagode: een munt, inheems in Koromandel, meest van goud. De waarde varieert van ± 3 tot 6 gulden. Zie Hobson-Jobson, s.v. Pagoda, c. Voor de munt ‘Venetianer’, anders genaamd Ital. ‘zecchino’, Fransch ‘sequin’, zie Hobson-Jobson, s.v. Chick, b. ‘Santon’ is een Turksche munt.

+ Portugesen leven mede op rente ofte incomste van hare Indische palm-boomen, etc.

+ [43a]

+ Verscheyde hand-wercken der slaven ten dienste der Portugesen, ende vande ghelijcke ghemeensaemheyt der lieden.

3) De (corrupte) lezing van het origineel is: ‘hare slaven die inde winckels wercken; ende die meesters in haer gaen lancks die straten ende dienste’.

[p. 141]

Niemandt en gheniet die burgerschap, previlegien ende liberteyten⁺ vande stadt dan dieder ghetrout is ende residentie hout. Daer zijn onder haer maer twee staten oft soorten van volck, te weten: die getrouden ende soldaten, want alle die eenloopende⁺ ghesellen, die ‖ niet getrout en zijn, worden genoemt soldaten, welcke den eerlijcsten naem is, diemen mach hebben; niet dat die soldaten eenighe obligatie hebben ofte onder tgheweldt ofte ghebiedt van eenigh vendel ofte regiment zijn, welc in gants Indien niet gheuseert wert, dan soo haest als die Portugesen in Indien uyt Portugal comen, gaet een yegelick zijnen wech, waert⁺ hem goet dunckt, hoe wel datse alle in Portugal opgheschreven ende in een register getekent worden, dat jaerlijcks met die selfde schepen naer Indien gesonden wordt, ende gheschiet op dese manier: alle die persoonen werden aengeschreven, elck met haer namen ende toenamen, met die soldye, soo zy van den coningh ghenieten. Daer zijnder sommige, die hebben den tytel van fidalgo da caza del rey nosso senhor, dat is eelman van des coninghs huijs, welcke is die eerlijckste tytel; daer zijn ander genaemt mosos¹⁾ fidalgos; dat is oock een eerlijcke tytel, ende zijn int gemeen edelmans kinderen, ofte deur gunste vanden coningh daer met verheven; nu zijnder noch, die ghenoemt werden cavalheiro fidalgo, dat is so veel niet als d'ander twee; dit is ooc een verheven tytel, ende is een tytel van ridderschap, die door⁺ eenige feyten ridder gheslagen zijn. Om een cleyne sake geryvense malcanderen daer met, want waer datse eens eenen tocht doen ofte van verre sien, terstont latenser van een capiteyn ofte ander eelman ridder slaen, waer op zy haer dan dapper beroemen, ende is so ghemeen, datter nau een cocks jonghen ende putger en is, oft hy heeft den slagh van 't ridderschap ontfangen. Nu zijnder noch, diemen noemt mosos da camara, do numero, e do serviço, dat is des coninghs dienaers van sijn camer; sommighe zijn van 't getal ende ander vanden dienste; dit is den eersten tytel ofte graet⁺ van eere, waer mede men alsdan met verdiensten op meerder climt, ende die bouen-ghenoemde metter tijdt ende versoeck vercrijght, waer op haer die Portugesen meer beroemen dan op alle den rijckdom vande werelt; noch zijnder, die ghenaemt worden escuderos fidalgos, dat is schiltknecht; is ooc een graet van⁺ eere; d'ander werden opgeschreven voor homes overados²⁾, dat

+ Niemant dan aldaer ghetroude ende residerende moghen borgers vryheden ghenieten, ende vande twee staten der lieden.

+ <129>

+ Vande inschryvinghe der passegiers op Indien ende van de vryheyt, die zy niet te min hebben, als zy in Indien comen.

1) Port. ‘moço’, jonkman.

+ Vande tytelen ende eere, die de passegiers verwerven door haer ghedane reyse.

+ De Portugesche passegiers beroemen haer meer van haer verworven tytel ende eer dan van haer verworven rijckdom.

+ [43b]

2) Juister: ‘homens honrados.’

[p. 142]

zijn mans met eeren, ende die slechtste ende minste sonder tytel met allen worden opgheschreven voor slecht¹⁾ soldaet, welck is het gemeen ende rapiamus²⁾ volck. Dese worden een yeghelijck betaelt haer sa ‖ larijs conform haer tytelen; dese mogen een⁺ yegelijck in zijn qualiteit ende graet (door lange diensten ofte vrome feyten³⁾, maer meest met gunste) hare tytels verhooghen, ⁺want naer hare tytels worden hare diensten gheloont. Die Portugesen nu aldus opgheschreven wesende, die naer Indien sullen varen, wort het register vande selfde (in Indien comende) bewaert in handen van eenen officier vanden coningh, daer toe gheordineert, die oock alle drie jaren verandert wert, als alle ander; dese wert ghenaemt schryver van 't matricola⁴⁾ generael, ende heeft noch ander 3. ofte 4. onder-schryvers, die alle dingen schryven naer zijn bevel.

Als nu in Indien die somer aen comt ende noodigh is, eenighe armada uyt te senden om eenighe tocht te doen, ofte die custe te gaen bewaren, om die coop-vaerders ende trafficantes (die ghaen en comen) te convoyeren ende te beschermen, ende te beletten die Malabaren, hare vyanden, datse niet uyt en comen om eenighe schaden te doen, gelijckse evenwel jaerlijcks doen, ⁺soo wert dan jeghens September (de somer beginnende) den trommel gheslaghen, wie den coningh wil dienen op die armade te water, dat hy come op die matricola generael, gheldt ontfangen⁵⁾, ende alsdan wert vande viçorey verordineert een opperste capiteijn ende ander onder capiteynen, op elcke fuste ende galeye, so dat op die galeyen byde hondert mannen gheset werden, op die fusten byde dertich, luttel min ofte meer. Dese werden alle betaelt op die matricola, na hare tytels, elcke naer dat hy uyt Portugal gheregistreert comt, ende dese betalinghe gheschiet by quartels, elcke quartel is drie maenden, te weten: den slechten ⁺soldaet seven pardauwen, xeraffijns⁶⁾ ghenaemt, elck pardau drie testoenen⁷⁾ Portugalsche munte, ende een eerlijck man negen

1) D.i. eenvoudig soldaat.

2) Bij Kiliaan: ‘Rapiaemus. Miscellanea’ en ‘Raepiamus. Farrago, diversum rerum commistio.’ Thans zeggen wij ‘rapaille’, reeds Kiliaan bekend als raepalie; Popellus: sordes et faex urbis.

+ <130>

3) D.i. moedige daden.

+ Het register der opgheschreven Portugesen wert in Indien bewaert.

4) Van 't Lat. ‘matricula’, register.

+ Custuyme ende trommelslach om oorloghsvolck te water tot convoy ende andere oorsaken in Indien.

5) om geld te ontvangen.

+ Tytel ende soldye der soldaten.

6) Port. vervorming van Arab. ‘sjarīfī‘, of ‘asj'rafī, een dīnā of 300 reis Vgl. Hobson-Jobson, s.v. Xerafine, Xerafim. Zie verder cap. 35.

7) Zie cap. 35.

[p. 143]

pardauwen, die moso da camera elf pardauwen, ende alsoo naer advenant, ende alsdan boven dien gaen die capiteynen de soldaten bidden ende smeeken, ende buyten hare besoldinge ende salarijs vanden coningh noch yet geven uyt haer eyghen buers, want een yegelijck soeckt die beste soldaten te hebben, ende coopen veel dingen van victualie ende provande op haer eyghen costen, om die soldaten te vrient te hebben ende wel te tracteren, ende eeten inde fusten ofte galeyen, altesamen aen een tafel, ende die capiteyn tracteert altoos de soldaten met grooter be⁺leeftheyt ende courtosye; anders en soudense op hem ‖ niet veel passen noch onderdanigh wesen; ende die armade uyt wesende, loopt altoos lancks die custe gints en weer, en somtijds in eenighe hauenen tot die maent April; in 't leste van dien comense weder⁺ in Goa verwinteren ende opliggen¹⁾, ende alsdan is die obligatie vande soldaten uyt, ende een yegelijck loopt zijns weeghs sonder yet meer onderhoudinghe te hebben van sconinghs weghen, ende alsdan soo passeert den viçorey een certificatie voor den oppersten capiteijn vande selfde armade, waerinne hy ghetuijght, hoe dat alsulcken capiteijn deur zijn bevel in des coninghs naem heeft uyt geweest in zijnen dienste soo veel maenden, bevrydende die custe ende zee²⁾; ende eenige feyten gedaen hebbende, stater ⁺breedt in, ende hoe dat hy op zijn eyghen borse ende costen heeft veel gedespendeert tot dienste van zijn majesteijt, volghens die capiteijn generael; door auctoriteyt vande selfde certificatie⁺ passeert voort alle ander capiteynen ende soldaten elck een besonder certificatie naer die selfde forme ende inhoudt, desgelijcks zijnder sommighe edelluyden, die des winters tafel houden voor alle soldaten, die daer willen comen eeten, waervan zy insgelijcken certificatie trecken, ende van alle watse connen versieren³⁾, welcke certificatie zy⁴⁾ vergaren thien, twaelf oft twintich, ende gaen daer mede met oorlof vanden viçorey naer Portugael, eysschende daer mede recompense van haren diensten naer uytwysen haerder certificatie; hier by moeten dese brenghen een certificatie vande schryver vande matricola generael vande tijdt haerder

+ <131>

+ Den winter begint ontrent April, ende dan werden de soldaten ontslaghen van haren dienst.

1) Z.v.a. opgelegd worden, aan land liggen. In de Lat. vertaling: ‘subducentur’, Vgl. wat omtrent de schepen in den regentijd gezegd wordt in Cap. 34.

2) Z.v.a. behoedende, beveiligende.

+ [44a]

+ Costuyme der afghedancte capiteijns ende soldaten.

3) In onze oudere taal heeft ‘versieren’ de beteekenis van ‘verzinnen, uitdenken, bedenken’, soms met ongunstige bijgedachte. Hier zal bedoeld zijn ‘van alles wat zij maar kunnen bedenken’.

4) De bedoeling zal wel zijn: van welke certificaties zij er.

[p. 144]

residentie in Indien, ende hoe dat haer noyt eenighe clausula ⁺van rybalderye op haer tytel ghestelt is, desghelijcks van alle officiers, rekenmeesters, vande munitie ende wapenen ter oorloghe dienende, victualye ende dierghelijcke, de welcke dikcwijls de capiteynen ende soldaten, ende daer van yet schuldich blyven ofte quade rekeninge geven¹⁾, waer van terstont aentekeninghe ghestelt wert op den tytel van alsulcken persoon, die verbroocken heeft, van welcke officiers altemael moeten certificatie hebben, als datse geen clausulen van eenighe schaden aenden coningh hebben; met dese certificatie gaense naer Portugael en hebben al eenigh offitie op die memorie om te eysschen, naer dat haer qualiteijt ende dienste ghegunt sal worden. Hebbense jemand int ⁺hof, die voor haer spreeckt, ende ‖ met brenghen om die handen te⁺ smeeren, alsdan werden haer die offitien ghegeuen, voor drie jaren, als capiteynen, factoryen, schryverschappen, rechters etc., en alle offitien ende ampten van Indien, maer moetense selver gaen bedienen; sommige crygense ooc wel met faveur om die te transporteeren, vercoopen, ofte met hare dochters in houwelijck te geven, ende alsdan wert die patente van sulcken offitie in sconinghs cansellerye gheregistreert ende in Indien gesonden, ⁺ende moet dan vande viçorey geconformeert werden. Dese offitien worden altoos gegunt in vagante²⁾ van die voor hem gheprovideert zijn, ende alsdan besietmen het register, hoe veel datter voor hem zijn; als die haren tijdt om is, ofte by avonteuren sterven eer haren tijdt comt, alst dick gheschiet, ofte absent zijn, soo wert altoos gheprovideert die de naeste volght ende byderhand is, welcke is op 't cortste die ordinantie ende maniere van haer regieringe ende oorloghs handel belangende. Die ander regieringhe vande rechten ende justitie is als in Portugael. By dit naervolghende conterfeijtsel machmen sien die rechte straet van Goa met hare dagelijcksche handel ende vergaderinghe, diese leylon noemen, alles naer 't leven afghebeeldt.

+ Maniere der paspoorten voor den soldaten, als zy weder na Portugael willen.

1) Duistere wending. De bedoeling van ‘de welcke’ tot en met ‘rekeninge geven’ is waarschijnlijk: van welke dingen dikwijls de kapiteinen en soldaten iets schuldig blijven of kwade rekening geven.

+ Door gunst ten hove in Portugael comen trouwe Indische soldaten tot goede officien.

+ <132>

+ Meerder verhael vande officien der ghetrouwe Portugesen.

2) ‘Vagante’ kan kwalijk iets anders wezen dan een afleiding van Port. ‘vagar’ bijvorm van ‘vacar’, vaceeren. De bedoeling is dan ‘bij vacatie, wanneer de plaats van den voorgaande op de lijst openvalt.’ De Lat. vertaling is hier zeer vrij: ‘ut is cui ante tale aliquid datum sir prior quoque jure habeatur.’

[p. *8]