Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

Dat 24. capittel.
Vande provincien, steden ende ander ghedenckweerdige dinghen van 't coninghrijck van China.

Het coninghrijck van China is ghedeelt in 15. provincien, ende elck is so groot, gelijck men schrijft, als 'tbeste ⁺coninghrijck van Europa, ende wert gheregiert van een visorey ofte gouverneur, die van die Chinen genoemt werden cochin¹⁾. Twee van dese provincien werden geregieert vande coningh ende zynen naesten raet, te weten Tolanchia en de Paguia²⁾, al waer den coningh zijn residentie hout. Die ander ⁺provincien zijn ghenaemt Foquiem, Olam, Sinçay, Sufuan, Xāsay, Oquiam, Aucheo, Hona, Canton, Quicheo, Chequeam, Saxi, Aynaon. Meest alle dese provincien ‖ hebben doorloopende⁺ rivieren ende beken, ende hebben ghemeenschap met den anderen te water ende te lande, seer gherieffelijcken. Daer worden gherekent vande selfde Chinen in hare historien ende memorialen,

+ Verdeylinghe ende bestelde regieringhe van China.

1) D.i. Tsjung-sju.

2) China heeft 18 provinciën. Linschoten noemt er 14 en beschouwt bovendien het eiland Hai-nan als een provincie. Aucheo kan ik niet verklaren; het komt op Linschoten's kaart ook niet voor. Wat de overige namen betreft: van Tolanchia betekent To: hoofdstad; Lanchia is een dialectische vorm voor Lam-king = Nanking. Paguia is eigenlijk Peking, de hoofdstad van de provincie Tsji-li. Foquiem = Fo-kien. Olam = Hoe-nan, Sinçay = Sjen-si. Sufuan = Sze-tsjwan. Xāsay = Sjan-si (volgens Kern in Fuh-kiënse uitspraak San-sai). Oquiam is volgens Kern Hu-kwang, dat geen provincie is, maar een gouverneur- generaalschap, samengesteld uit de provinciën Hoe-nan en Ho-pei. Hona = Honan. Canton = Kwang-toeng. Quicheo = Kwei-tsjou. Chequeam = Tsje-Kiang. Saxi = Kiangsi. Aynaon = Yün-nan. De namen der provinciën zijn volgens Kern door Linschoten ontleend aan Mendoça, Historia I cap. 7.

+ Namen der 15. provincien in China.

+ <94>

[p. 103]

datter zijn in deze 15. provincien 591. hooft steden, 1593. ander⁺ steden, behalven dorpen ende vlecken, dieder sommige so groot af zijn als steden, waer by men mach concidereren die grootheyt van 't landt. Meestendeel van die steden zijn ghebout by die revieren ende loopende stroomen, ende omcingelt met breede graften ende schoone dicke mueren, altemael van gehouwen⁺ steen; buyten die mueren, te weten tusschen die graften ende wallen, is een plaets ofte spacie soo breedt, datter moghen ses mannen te peerde bezyden malkanderen ryden, ende van binnen desgelijcks, welck is geordineert om die muren te besichtighen ende te onderhouden, waer zy groot regardt op hebben, om die altoos wel te repareren.

Die weghen ende paden van 't gheheel coninghrijck zijn seer fray ghestraet, ende over al ghelijck ende gheeffent tot op die berghen toe, ende die inkomste ofte frontespicio vande steden seer cierlijck ende met costelicke en cunstighe wercken van architectura, met drie ofte vier poorten bezyden den anderen, altemael metten yser beslaghen, ende die straten binnen die steden ende dorpen seer fraey bestraet ende gheplaveyt, alle recht op den draet ghemaect, en breedt; wanneer men aen d'een zyde staet, soo sietmen het eynde vande straet, hoe langhe datse soude moghen wesen, door die rechtigheyt. Aan alle eynde vande straten zijn overwelfsels ghemaeckt, alwaer altoos staen kramen vol van allerhande coopmanschappen ende costelickheden van alle handtwercken, diemen mach dencken. Over al over die straten zijn veel boghen van ghehouwen steen, ende seer lustigh⁺ ende fray ghemaeckt ende beschildert, welke useren in de straten, overmidts datse alle hare feesten ende spelen ende andere geestelijcke cerimonien by nacht doen, ende alsdan staen dese boghen ⁺vol lichters ende toortsen, welcke een fraye spectacle maeckt. Die huysen zijn gemeenlijck met drie deuren bezyden malcanderen om 't welstaens wil, die middelste de grootste, ende d'ander aende zyde naer advenant, zijn ghemeenlijc leegh, sonder solders byde aerde¹⁾, maer zijn van binnen spacieus ende met groote ruymten ende lusthoven, vol van alle curieusheyt ende ciraet.

Die stadt, daer de coninck resideert ende zijn hof hout, is genaemt Xuntien ofte Taybijn, die sommige Quinzay²⁾ noemen.

+ 591. hooftsteden ende 1593. ghemeene steden in China.

+ Fatsoen der steden ende vande stratinge der wegen door 't landt.

+ Ceremonien der feest dagen.

+ [31b]

1) Betekent blijkbaar: zonder verdiepingen, dus alleen maar gelijkvloers.

2) Quinsay, d.i. King-su, naar Fuh-kiënsche uitspraak, beteekent ‘rijkshoofdstad.’

[p. 104]

⁺Dese naem Xuntien is so veel te ‖ seggen in Chinische tale als⁺ hemelsche stadt¹⁾; leyt inde provincie van Paguia, van wiens grootheyt zy wonder dinghen schryven ende vertellen; affirmeren, dat binnen de mueren vande stadt van d'een poort tot d'ander is soo veel als een man op eenen dach te peerde mach ryden, ende ander duysent wonderen, dieser af vertellen, 'twelck ick achterlaet om die lanckheyt te schouwen. In dese stad heeft de coningh zijn palleys met al watmen mach bedencken om hem te vermaken, voor hem ende zijn vrouwen ende hofghesin. Zy en gaen nummermeer uyt, ofte seer weynigh; werden daerom selden oft nimmermeer ghesien, om haer auctoriteyt te onderhouwen, ende oock van vreesen van haer yet quaets te gheschieden. ⁺In 't geheele landt en zijn gants gheen heeren van tytelen, als graven, hertogen, baender-heeren oft dierghelijcken, noch die eenige vassallen, gebiet, jurisdictie oft proprieteyt hebben, dan alleenelick datter die coningh gheeft uyt vryen wille; ende alse sterven, comt het weder aen den coningh, ende willende macht²⁾ die kinderen benemen; maer laet het haar ghemeenlicken, doch so zyder bequaem toe zijn, ende met een nieuwe ontfanghenisse ende obligatie van des coninghs dienst. In alle hooftsteden, daer de visoreys ofte gouverneurs vande provintien haer onthoudinge ende staet houden, hanght een retract ofte coninghs conterfeytsel, bedeckt met gordynen van goude laecken, alwaer daghelicks comen alle officieren, bevel-hebbers, loitias, mandorijns &c., ende doen hem die behoorlijcke reverentie ende eerbiedinghe, ⁺ghelijck al of hy daer levent in persoon waer. Des coninghs tytel is: coningh ende heere vander werelt, ende sone vanden hemel.

Niemandt in geheel China en mach gheweer draghen³⁾, noch in huijs hebben dan alleenlick die daer toe gheordineert zijn ende soldye vanden coningh ghenieten als zijn soldaten, wiens kinderen het selfde officie van soldaet volghen. Die Chinen zijn groote konstenaren ende seer vernuftigh, alsmen sien mach aen alle die wercken, ⁺die daer van daen comen. Zy maken ende ghebruijcken karren met seylen, in maniere van schuyten, met wielen, met sulcken subtijlheyt, datse met de wint op een vlack velt voort

+ Des conings hof is in Quinsay, is te seggen hemelstadt.

+ <95>

1) Met Xuntien moet bedoeld zijn Sjun-tiën, ‘in gehoorzame overeenstemming met den hemel.’ Taybyn is onduidelijk; tai is ‘groot’; in ‘bijn’, dat een ‘bî’ veronderstelt, schuilt vermoedelijk een woord voor stad of plaats.

+ Geen graven noch ander groote heeren in China dan die den coningh verkiest.

2) wanneer hij wil, mag hij het.

+ Des conings conterfeytsel in alle hooftsteden gheeert; zynen tytel is heere des werelts ende sone des hemels.

3) Vgl. G. de Mendoça, Historia II, cap. 15.

+ Kerren met seylen door den wint over velt ghevoert.

[p. 105]

gaen en ghedreven worden al oftse in 'twater waren. Zijn seer scherpsinnigh in 'tcoopen ende vercoopen. Alle die kramers, die ⁺;winckels houwen, hebben aen ‖ de duere hangen een berdeken, in welck gheschreven staet al watse te coop hebben. Alle officien ofte ambachten, die van een handtwerck zijn, hebben elck een straet appart, ende woonen by een ende op haer selven, ende hare kinderen ende nacomelinghen moeten ghebruijcken het ambacht ende handwerck van haer voor-ouders, ten ware by ⁺oorlof vande justitie ende regierders. Wanneer yemandt seer rijck is, wort hem toeghelaten, dat hy niet en werckt, niet teghenstaende moet even wel werck-gasten hebben ende die winckel onderhouwen. Het ghelt ende munte, dat men in gheheel China ghebruyckt, is gout ende silver onghemunt, ende wordt gesneden in cleijn stuckskens tot een penningh toe, ende alsoo met ghewight ontfanghen ende uytghegheven. Oock werden alle waren, het zy van wat soorte die soude mogen wesen, tot hoenderen, gansen,⁺ visch ende dierghelijcken toe, ghecocht ende vercocht metten ghewichten.

Hebben een vrouwe, die zy wettelick noemen, ende daer nae so veel alser onderhouwen moghen. Den soon vande echte vrouwe erft meestendeel vande goederen, ende van datter blijft deelen d'ander kinderen dan ghelijckelick. Trouwen met wie zy willen, uytghenomen susters ende susterlinghen¹⁾ ofte ooms kinderen. Den bruydegom moet, al eer hy de bruijt thuijs haelt, seker goet doteren, ende 'tselfde gheeft hy de bruijt, het welck zy haren⁺ vader gheeft ofte moeder, voor die kosten, diese met haer ghedaen hebben in 't opbrenghen, ende alsdan gaetse met den bruydegom thuijs, ende die ouders moghen met dat zy also voor haer dochters kryghen, doen watse willen, ende verterent naer haer goedt duncken, ende yet daer van blyvende naer des ouders doodt, comet weder aende dochters, wiens man het selfde voor zijn vrouwe ghegheven heeft, soo dat wie de meeste dochters heeft, is de rijckste, als ghehoort is. By dese naervolghende conterfeytsels ende afbeeldinghe machmen sien die figueren van die van China, so mans als vrouwen, ende vande mandorijns ofte regierders ende machtighen, ghelijck alse ghedraghen werden langs den straet, ende inde revieren spelen varen, aldaer zy haer vermaken met eeten ende drincken, etc.

+ <96>

+ [32a]

+ Goudt ende silver gelt met allerley eedtwaren by ghewichten verhandelt.

1) D.i. zusterskinderen.

+ Costuymen van huwelijcken ende erffdeelinghen.

[p. 106]

Die Chinen hebben veel spraecken ende sonderlinghe¹⁾ talen, maer in 't schryven verstaen malkanderen altemael, want schryven alle dingen met figuren ofte caracteren, waeromme is haer A, B, C, sonder ghetal ende innumerabel. Dese figuren met het pampier van differente couleuren, item pennen ende inckt mach men by Paluda ‖ num sien. Ende men moet goede memorie ende ⁺ langhe usancie hebben, diese al can verstaen ende correct daer in is, welc is die oorsake, dat onder haer so seer gheestimeert ⁺werden, die gheleert zijn. Het pampier is ghelijck dat van Europa, maer so wit niet, ende is oock veel dunder ende gladder; maeckent oock van alle colueren, dat seer fraey is; schryven met pennen van riet, waerin een pinseelken steeckt²⁾, ghelijck die schilders ghebruijcken. Den druck, gheschut ende buscruijt ende die munitie, ⁺daer toe behoorende, hebben in China over vele hondert jaren gheweest, ende seer ghemeen, soo dat haer uyt die ghedachten ende memorie is, wanneert eerst zynen oorspronck gehadt heeft. Haer memorialen ende cronijcken vertellen, dat haren eersten coningh, welcke een groot nigromant was, ende gheregert heeft over etlicke duysent jaren, heeft eerst die usantien ende 't gebruijck van 't gheschut ende toebehoorende municie ghevonden⁴⁾; desgelijcks vanden druck is oock seer oudt, want men vint boecken, die in China 5. oft 6. hondert jaren te voren ghedruckt zijn, aleermen in Europa daer ghedachtenisse af hadde⁵⁾, ende hebben in China seer veel boecken, want zijn seer curieus, alle ⁺dinghen te beschryven, so wel van dat haer landt ende gheschiedenissen⁺ belanght als oock ander memorable dinghen, consten, wetten ende loyen⁶⁾, item alle policien ende burghelijcke ordinantien ende regieringhen, waer in ghelijcken ende te boven gaen die oude Grieken ende Romeynen.

Die manieren van haer bancketten ende maeltyden zijn, dat

1) afzonderlijke.

+ <97>

+ Van pampier reetpennen ende maniere van 't schrijuen der Chinianen.

2) Vgl. G. de Mendoça, Historia III, cap. 13 (p. 93 = I, p. 123).

+ Prenten³⁾ ende groff gheschut hebben over veel hondert jaren in China gheweest.

3) Hier: het boekdrukken (vgl. Eng. to print).

4) Vgl. G. de Mendoça, Historia III, cap. 15 (p. 97). Doch Reinaud en Favé (Journal Asiatique, No. 16, 1849) trachten te bewijzen dat de Chineezen de samenstelling uitgevonden hebben welke later door de Arabieren als buskruit gebruikt werd.

5) Het wordt erkend dat het drukken met beweegbare letters in China in gebruik was eenige eeuwen vóór de uitvinding der boekdrukkunst in Europa. Vgl. G. da Orta, Coloq. I, 260, en noot 270.

+ Die van China seer ghesint, cronijcken ende ander saken te beschrijven.

+ [32b]

6) Loy, natuurlijk uit het Fransch ,is volgens Oudemans niet alleen ‘wet’, maar ook ‘verordening’. Kiliaan geeft enkel de eigenlijke beteekenis weêr met ‘lex’.

[p. *4]

[p. *5]

[p. *6]

[p. 107]

soo menighen persoon, alser ghenoodt zijn, so menighe tafels zijnder bereyt, al warender hondert persoonen. Die tafelen zijn seer net gheschildert, vergult ende verciert met alderhande loofwercken⁺ ende figuren, dat een lust om sien is, waerom zy gheen tafelaken en ghebruijcken, dan rontom die canten hanght een laken van syde, damast, goudt oft silver laken, een jeghelijck naar zynen staet, tot op d'aerde toe, ende aende hoecken vande tafels hanghen veel fraye ghebreyde korfkens, vol van allerhande welrieckende bloemen, figueren ende beeldekens van alle soorten, ⁺al van suyker vergult, ‖ seer meesterlick ghemaeckt. In 't midden vande tafels setmen die spyse, seer wel bereyt, in goeder ordinantie, alle 'twelcke comt seer kostelick toe ghemaect, ende bereyt in schotelen van fyne porceleynen ofte silver. Die spyse, soo wel visch als vleijsch, ende wat het mach wesen, compt al ghesneden, die beenderen en de graden daer gants uyt. Sullent niet eens met die handen aenveerden, dan vattent met twee swarte houtkens ront ghemaeckt, als men by Paludanum sien mach⁺, die ick hem vereert hebbe, die zy in plaetse van vorcxkens ghebruijcken, waer op zy soo ghewent zijn, datter niet een brocxken ofte kruijmke en ontvalt, waer door en gebruijcken gants geen servietten ofte hantdwalen om haer aen te reynighen, want en hebbense niet van doen; maken noch hand noch mont nimmermeer vuijl. Haren dranc is wijn van rijs, ghemaeckt ende ghebrouwen alsmen 't bier doet. Drincken dikwils, maer seer weinigh elcke mael; sullen altemers¹⁾ wel 20. mael over een cleijn kopken ofte porceleintgen drincken, eert eens uyt is. Zy houden hare bancketten ende weerschappen²⁾ met veel musijck-spel. Hebben oock veel manieren van gherechten, ende die seer curieuselijck toeghemaeckt.

Haer usancie van courtosie zijn dese: het ghemeen volck, alse⁺ malkanderen gemoeten, so sluytense die lincker-handt, ende bedeckense met die rechterhandt, ende voeghense also beyde aende borst, met veel buygen en bucken metten hoofden nederwaerts, waer mede te verstaen geven, datse malkanderen so beminnen, ende vereent ofte verbonden zijn, als die handen aen malkanderen, ende dat uyt goeder herten, waer by ghebruijcken veel woorden van courtosie. Onder den adel ofte mandorijns, alse malkanderen

+ Sonderlinghe maniere van gast-nodinghe ende fraye tafelbereydinghe.

+ <98>

+ Behendicheyt int eeten onder de Chinianen.

1) Lees: altemets.

2) Juister: weerdschappen (waardschappen).

+ Maniere van courtosie der Chinianen.

[p. 108]

teghen comen, so sluytense terstont beyde handen, die vingheren aen malkanderen, ende maken also met die armen eenen hoep ofte boghe, ende alsdan blyvense staen met buygen ende nyghen met het hooft ende 't geheele lijff, met grooter courtosie, wie dat eerst voorby passeeren sal, ende ander ceremonien, diese onder die groote heeren ghebruycken, 't welcke te langhe waer te verhalen; willen daer mede ophouden, wat hare ceremonien ende ander dingen aengaet ende het lant is beroerende, ghelijck als de cortigheyt van desen vereysschende is; want soudement int lange ende particulier altemael verhalen, men hadde wel hondert boecken pampiers van doen; doch die eenige lust heeft, breeder⁺ hier af te weten, leest een boec, dat een spaensch monick gemaeckt heeft van 't selfde lant van China, met namen fray Iuan ‖ ⁺Gonsales deMendoça, het welcke uyt den Spaenschen in Latijnscher⁺ tale is overgeset, hoewel daer sommige fauten by gevoecht zijn door quade informatie aenden selfden auctuer; niet jeghenstaende heeft veel dingen ende particulariteyten, die waerachtigh zijn, ende weerdigh om lesen¹⁾.

+ [33a]

+ Verclaringhe, dat een Spaens boec breeder verclaring van China verhaelt.

+ <99>

1) Hieruit blijkt dat Van Linschoten uit Mendoça's werk geput heeft, hoewel hem niet onbekend was dat voornoemd boek gebreken bevat.

3) Hier: het boekdrukken (vgl. Eng. to print).