Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

Dat 23. capittel.
Vande groote vruchtbaerheyt, rijcdommen ende sterckte van 't land van China³⁾, ende andere notabele dinghen van dien.

Het land van China is gheleghen onder Tropicus Cancri,⁺ ende die custe van dien streckt zuyd west ende n.o. over die 400. mylen; heeft aende zyde van't Z.W. het coninghrijck van Cauchinchina, ende vande zyde van't N.W. ende Noorden Tartarie, ende die landen ghelegen westwaert van China seytmen dat het wit volck is, gheheeten het landt van Cathay⁴⁾, al waer,

3) De bron van Van Linschoten voor zijn beschrijving van China is, behalve Camões, de Historia van Gonçalez de Mendoça, zooals de gelijkheid in de spelling der eigennamen uitwijst.

+ [28b]

4) Cathay is oorspronkelijk een naam voor Noord-China, en niet van een land daaraan grenzende. Vgl. artikel ‘Cathay’ in Hobson-Jobson. Een gewijzigde uitspraak van Cathay is Kitaj, zooals o.a. de Russen China noemen.

[p. 95]

soomen meent, veel Christenen zijn; ende dit landt soude confineren ende palen aen Persien. Keerende weder tot ons begonne materie, soo heeft China tusschen Tartarien ende haer landt eenen⁺ muer van (so men seyt) vijf hondert mylen streckende, ende is te verstaen op dese manier, dat het altemael zijn seer hooge berghen, ende sommighe valleyen, die tusschen beyden zijn, welcke mogen wesen in als gerekent by de 80. mylen, dat met mueren opgehooght ende met die berghen ghelijck ghemaeckt is, waer mede het land over al besloten is als een omligghende wal ende bolwerck om haer te beschermen vande Tarteren, die haer groote vyanden zijn, ende die haer in voorleden tyden, aleer desen muer ghemaeckt was, by nae het gheheele coninghrijck af gheloopen hadden¹⁾, ja langhe jaren beseten, nae uytwysende van die historie; maer drevense weder uyt, ende naer dien hebbense haer met desen muer versekert, ende bleven alsdoen gherustelick vande Tartaren. ‖

⁺Het coninghrijck van China is ghedeelt in 15. provintien, met⁺ het eylandt ende provincie van Aynao gherekent, ende elcke provincie heeft een hooftstadt, waer van die gheheele provincie zynen naem heeft. In 't midden van dit coninghrijck staet een groot lac oft meer, uyt welcke spruyten veel revieren ende beken, die hen verspreyen ende deelen door het gheheele landt, in so grote menighte, datmender duer mach varen met veelderley schuyten, barcken ende bergantynen²⁾, diese aldaer ghebruijcken. D'overvloedigheyt van dit water is d'oorsake, dat het landt soo vruchtbaer is van alle dinghen, ende die meestendeel vande steden, dorpen ende vlecken zijn ghebout aende rivieren ende wateren, waer van zy groot gherief hebben; brenghen malkanderen alle dinghen in grooter abondantie toe. Die custe vande zee is die grootste, daermen tot hedens daeghs notitie af heeft, aen welcke custe ligghen vijf provincien, te weten die van Cantao oft Canton, waer aen volcht Chincheo³⁾, noortd-oostwaert aen, ende alsoo voorts Liampoo⁴⁾ en Nanquijn ofte Nankijn, ende Paquian⁵⁾,⁺ welcke is die leste, n.o. waert aen⁶⁾. Inde dese provincie hout die coningh zijn residentie ende hof, ende het meestendeel van 't

+ Tusschen China ende Tartarien een muer van 500. mijlen langh.

1) d.i.: om te plunderen.

+ <87>

+ China heeft 15. prouintien

2) brigantijnen.

3) De stad Tsjang-Tsjen.

4) D.i. Ningpo; blijkbaar naar een gewestelijke uitspraak.

5) D.i. Peking.

+ De coning van China hout hoff in Nanquij en Paquian.

6) ten rechte: N.W. ten N. aan.

[p. 96]

oorloghs-volck, om dat dese provincie is ghelegen aldernaest het landt van Tartarien, ende affirmeren, dat dese provincie is een vande allerbeste van geheel China, waer om hem den coningh aldaer onthout.

Het landt is so vol schuyten ende binnelandsche schepen ende andere, in die riviere ende havens, dat het een wonder is om vertellen; want affirmeren, dat alleenelick inde haven ende revier ⁺van Canton zijn meer schepen ende barcken als in geheel Spaengien. Het landt is so vruchtbaer door die goede lucht ende ghetempertheyt, datter alle dingen in grooter abondantie zijn, als coren, rijs ende ander dierghelijcke greynen ende saden, ende wort het gheheele jaer ghesaeyt ende ghemaeyt. Te lande binnewaerts⁺ zijn sommighe olyphanten²⁾, leeuwen, tygren ende andere ⁺wreede beesten. Daer zijn veel beesten van mosseliaet³⁾, die zijn vande grootte ende ghelijckenisse van eenen cleynen hont, die zy dooden ende begraven sommighe daghen, ende verrot wesende, ende wel ghemorwet⁴⁾ met slaghen, so dat het bloet ende vleijsch onder malkanderen vereenight ende vermenght is, alsdan maeckense ‖ van 't vel ronde ballen met vleesch ende bloet te samen,⁺ vande ghewichte van een once swaer, welcke die Portugesen papo noemen, ende vervoeren die over al. Daer zijn ooc in 't landt veel catten van algallia ofte zivet⁵⁾ ende ambar; hebben oock peerden, doch cleijnder als in Europa. Gansen, hoenders, eyndtvoghelen ende diergelijcke zijnder seer abondant. Revier en zee-visch isser oock seer veel ende alle nootdruften ende lijftochten. Het landt heeft veel mynen van gout ende silver, maer die coningh en laet het soo niet uyt trecken, want heeftet voor ⁺een tresoor, dat in huijs is; daerom procureren zy alle dinghen van buyten te kryghen⁶⁾, niet teghenstaende hebben in't ghemeen alle in hare huysen veel rijckdommen van gout, silver ende ander ghemeene juweelen. Het silver hebben zy in zijn valeur in meer estimatie als het gout, om oorsake, dat het gout van veel alloyen ende prysen is, ende het silver heeft altoos eenen ghesetten prijs.

+ Menighte van schepen ende Rivieren¹⁾ van Canton.

1) Blijkbaar bedoeld: in de rivier.

+ [29a]

2) Olifanten zijn niet inheemsch in China.

+ Olyphanten, Tygren, mossliaet ende ander vremde dinghen.

3) D.i. muskus. Vgl. Portug. ‘al-mizcle’ uit Arabisch ‘al-misk.’ Skr. ‘mushka’, teelbal (n.l. van 't muskusdier). Zie Hobson-Jobson, s.v. Musk. Orta spreekt slechts ter loops van ‘almisque’ o.a. I, 71; 97.

4) d.i. murw gemaakt.

+ <88>

5) Zie boven, blz. 72, noot 6.

+ Gout ende silver munte.

6) De bedoeling van deze zinswending is niet geheel duidelijk.

[p. 97]

Heeft oock veel peerlen ende aljoffar¹⁾, welcke comen uyt het eylandt ende provincie van Aynao; oock veel quicksilvers, coper, yser, stael, blick, tin, loot, swevel ende ander diergelijcke metalen⁺; ooc ambar. Behalven alle die rijckdommen ende ontallicke renten, die de coningh van China heeft, soo seytmen, dat hy in alle hooft-steden vande provintien heeft groote ende verborgen schatten vergadert.

'tIs so ghemeene usantie, in dit landt zyde te draghen, als in dese landen grof ende ghemeen laken ende lywaet; draghen tot die schoenen toe van zyde, sattijn ende oock wel van brocado, dat is goude ende silvere laecken, met fraye schilderye ende borduerwerck, ende dat door oorsake vande ontallicke zyde, die duer 't gheheel landt is, ende men affirmeert voor waerachtigh, dat alleenlick uyt die stadt van Canton jaerlicks naer Indien ghevoert wert over die drie duysent quintalen zyde, die alle met ghewicht verkoft wort. Nu behalven die zyde, die jaerlicks ghevoert wert naer 't eylandt van Japan ende Luçon, ofte die Phillipinas, ende⁺ naer 'tlandt van Sian ende d'ander omliggende contreyen, en blijft noch so veel in 't landt, datmender gheheele vloten met soude laden, sonder datmender yet af soude missen. Daer is oock veel vlas ende cattoen, en seer goeden coop, dat het wonder is.

Die porceleynen, dieder ghemaeckt worden, is onghelooflick te ⁺vertrecken, ende die ‖ daer jaerlicks uytghetrocken worden naer Indien, Portugael ende Nieu Spaengien ende ander weghen; maer die fijnste en mogen uyt het landt niet ghevoert werden op lijfstraffe, dan dienen alleenelick voor die heeren ende regierders van 't landt, welcke zijn so fijn, dat gheen cristalynen glas daer by te gelijcken is. Dese porseleynen worden ghemaeckt te landewaerts⁺ binnen, van een seker aerde, die seer hert is, welcke wordt aen stucken gestooten ofte ghemalen, ende latent dan in backen van ghehouwen steen, daer toe ghemaeckt, in water weycken, ⁺ ende alst wel gheweyckt ende dickwils gheroert is, gelijck alsmen die melck karent om die botter te maken, so makense daer na van het ghene, dat boven drijft, het alderfijnste werck, ende daer nae wat onderder grover, ende alsoo naer venant, ende schilderense ende makender die figueren ende conterfeytsels op, diese willen, ende werden also ghedrooght ende inden oven gebacken.

1) Arab. al-djauhar, paarl; daaruit Port. en Spaansch aljofar, kleine paarlen. In deze laatste meer bijzondere beteekenis gebezigd door Van Linschoten. Vandaar dat hij spreekt van ‘peerlen ende aljoffar.’

+ Van verscheyden metalen ende andere commoditeyten

+ Syde so overvloedigh, datmen gantsche vloten daer van soude moghen verseynden.

+ <89>

+ Hoe datmen porcelynen kostelijcker dan cristelijn maeckt.

+ [29b]

[p. 98]

Annotatio D. Palu.
Die maniere van porceleijn te maken beschrijft Scaliger aldus in zijn boeck van die subtyligheyt, in die 92. exercitatie: Eyer-schalen ende zee-schulpen, die gheheeten worden porceleynen, daer af oock het aerdwerck zynen name heeft, worden tot kleijn poeyer gemaect, 'twelck zy met water toerichten, ende die schotelen ende ander aerdwerck uyt formeren¹⁾, ende begraven die onder die aerde, welcke nae 100. jaren, als volmaect zijnde, souden uytghegraven ende verkocht worden. Andere segghen, dat niet die vaten, maer het stof begraven wort, doch Ian Huyghens opinie schijnt die waerheyt naerder te wesen, seggende, dat zy van aerde ghemaect worden, als in ons landt andere potten ende kannen.

⁺Het landt is oock abondant van suycker ende honigh en was, en seer goet coop van allerhande cruyderen, wortelen ende planten, ghelijck dese landen alle fruyten, ende veel meer als Spaengien, ende noch ander soorten van fruyten, die alhier niet bekent en zijn; daer zijn oraengie-appelen, die in soetigheyt die suyker te boven gaen. Daer is een fruijt, genaemt lechyas²⁾ die welcke zijn ghelijc als pruymen, maer anders van smaeck, en zijn seer goet, ende worden seer ghepresen van diese ghegeten hebben, in somma, heeft van als watmen mach bedencken ende begheren.

Die reaten³⁾ ende domeynen vanden coningh van China zijn ⁺soo groot, dat het onghelooflick ‖ is te vertellen, want heeft alleennelick⁺ vanden tol van een rivier inde provincie van Canton van 't sout, dat daer ghemaeckt wert, jaerlicks anderhalf million gouts, waer by men mach colligeren⁴⁾ alle andere dinghen naer advenant. Alle die steden van dit landt zijn omcingelt met vesten ende wallen van ghehouwen steen en bolwercken van groote sterckten, ende hebben alle water graften ofte rivieren rontom tot haer bewaernissen. Zy en ghebruijcken geenighe fortressen ofte casteelen, dan alleenlijck hebben op elcke poort vande stadt stercke torens, al waer zy het gheschut hebben tot bescherminghen vander stadt. Useren allerhande wapenen, namelicken roers, bogen, ⁺spiessen van veelderley soorten, rappieren, ghelijck halfhouwers, ende cortelassen, ooc rondassen⁵⁾. Alle soldaten, wanneerse ten

1) Er staat: fornieren.

+ Suyker, honigh, was ende veelderhande vruchten.

2) ‘Li-tji’, de oorspronkelijk Chineesche benaming van de vrucht van nephelium litchi, ook ingevoerd in Engelsch en Nederl.-Indië. In 't Jav. en Mal. is naast den Chineeschen naam ‘litji’ ook in gebruik ‘lengkeng’ of ‘kělengkeng.’ Vgl. voorts Hobson-Jobson, s.v. Leechee.

3) Blijkbaar bedoeld ‘regaliën’; de vorm ‘reaten’ echter ons onbekend.

+ Groote in comst des coninghs van China, so van sout, tol als anders.

+ <90>

4) afleiden.

+ Van gheschut, roers, met andere wapenen ende Chinische krijgshs-ordeninghen.

5) schilden.

[p. 99]

orlogh gaen, draghen langhe cleederen tot die knien, ghevoert met cattoen, so datse een steeck van een spies ofte rapier moghen afweeren. Die geen die soldaten zijn, ende hebben soldye vanden coningh, die draghen tot een teecken eenen rooden oft geelen hoet; dese zijnder so veel, datse ontelbaer zijn. Zy hebben haer capiteynen van 10., van 100., van 1000., 10 duysent, 20. duysent ende so voorts naer venant. Alle dese capiteynen canmen kennen ende onderscheyden duer seeckere teeckens, d'een verscheyden van d'ander, waer aen men weet, over hoe veel dat hy hooft is. Doen ⁺alle nieu manen monsteringhe ende betalinghe, en is altemael van silver, want en ghebruijcken anders gheen ghelt, ende is ghesneden silver in stuckskens; wort haer toe ghewegen, op welcke manier men altemael het gelt uyt gheeft ende ontfangt, waer toe zy altoos cleyne balancien ofte weeghschaeltgens met het instrument om 't silver te snyden ende te knippen by haer draghen. Een soldaet heeft alle nieuwe mane tot zijn gagie ofte soldye de waerdye van anderhalven Spaenschen reael in silver, welcke aldaer meer te rekenen is, naer die waerdeye van alle dingen, als by ons vier ducaten oft 12. Karolus guldens.

Haer religie ende cerimonien zijn heydens, sonder eenighe menginghe vande wet van Machomet noch eenighe andere secten. Zy aenbidden den duyvel op veel plaetsen, alleenelicken om dat hyse gheen quaet en soude doen. Wanneer yemant leyt op zijn sterven, so settense hem voor eenen geschilderden duyvel, met⁺ die son in de linckerhandt ende een poengiaert inde rechter handt, ende desen duyvel is afghemaelt, dat hy staet al dreyghende, waerom ghebieden den patient, dat hy hem scherp wil aen sien, om hem te vrient te hebben in d'ander werelt, om dat hy hem aldaer geen quaet en soude doen. Aenbidden de son ende ⁺maen, die zy ghelooven man ende wijf te ‖ wesen, ende wanneer⁺ eenighen eclipsis comt, soo doense groote sacrificien, want vreesen, dat God haer wil 'tleven benemen ende doen vergaen, ende zijn in grooter beroerten ende benautheyt. Zy ghelooven altesamen die onsterffelickheyt der sielen, ende datse hier naer in 't ander leven sullen goede ofte quade loon cryghen nae haer wercken, waerom useren fraye ende uyt ghehouwen begraeffenissen; ende ghelooven, datmen in d'ander werelt niet meer sterven en sal,⁺ dan eeuwigh leven. Daer zijn oock in 't land veel ende fraye universiteyten ende studien ofte scholen, alwaer men studeert in philosophia ende wetten van 't landt, want niemandt in China

+ [30a]

+ Aenbedinghe der duyvelen ende seltsame ceremonien in 't sterven.

+ <91>

+ Opinie, dat de son ende maen man ende wijf is, ende doen sacrificien aende eclipsen, etc.

+ Bekentnisse der verrysenis ende onderhoudinghe vande universiteyten.

[p. 100]

en is gheacht noch gheeert door zijn afcomst ofte gheboorte noch rijckdommen, dan alleenelijck door gheleertheyt ende wetenschap. Dese zijn de ghene, die bedienen die officien in alle steden, ende hebben die regieringhe, ende worden ghedient ende gheeert met grooter solemniteyt ende eerwaerdigheyt. Leven in grooter wellusten; worden gheacht als goden. Dese worden ghenoemt loitias ⁺ende mandorijns¹⁾; worden altoos gedraghen over die straten met stoelen, die behanghen zijn met gordynen van syde, van goude ende silvere lakenen. Zijn seer geneghen tot bancketeren, eeten ende drincken, en goet cier te maken, ghelijck oock alle die van China. Niemandt en mach regierder, gouverneur ofte eenigh ander ⁺officie van justicie bedienen inde stadt ofte plaets, daer hy gheboren is, welcke seggen, doet de coningh uyt oorsake, dat hem zijn vrienden ofte vaderslandt niet en soude beweghen te doen, dat onrecht ende teghens justitie is, ofte jeghens des coninghs dienste. Wanneer eenige voornoemde in China sterven, doen veel van ⁺haer dienaers ende vrouwen dooden, desgelijcks allerhande victualien ende nootdruft, veel juweelen met haer doen besluyten in haer graf, waermede ghelooven wel besorcht te gaen, ende goet gheselschap naer 't ander leven te hebben.

Het land is seer ghetempert ende van een goede lucht, want beghint vande hooghte van 19. graden, ende comt op sommighe plaetsen hoogher als 50. graden, waer van wel te presumeren is,⁺ dat het vruchtbaer moet wesen, ende helpt oock grotelijcks daer toe die ghestadighe ende gheduerighen arbeyt, die de inghesetenen doen om 'tlandt te bouwen; want daer en gaet niet een voet landts verloren; tot die berghen ende huevelen toe ist al bepoet ende beplant, door oorsake, datter so veel volcks is. Men en weet niet, datter oyt by men ‖ schen ghedencken pestilentie gheweest⁺ is. Oock hebbense een seer scherpe wet, dat niemant uyt den landen mach gaen sonder orlof, noch sonder dien gheen vreemdelinghen in 't landt comen op lijfstraffe. Desghelijcks en macher ⁺niemandt duer 't gheheele landt ledigh gaen ofte bedelen, waer toe scherp opsicht ende goede ordinantie is.

Het volck is wel ghefatsoneert ende ghemeenlick vet ende

+ Groot achtinghe ende eere der gheleerden.

1) ‘Loitia’ is een Chineesche titel, ter verklaring waarvan verwezen zij naar Hobson-Jobson, s.v. Loutea. ‘Mandorijn’ is een Portug. vervorming van Tam. of Malabaarsch ‘mandiri’, oorspronkelijk Sanskrit ‘mantri’, nominatief van ‘mantrin’ raadsheer, minister.

+ Cloeckheyt om gunst oft aensien van persoonen te voorcomen.

+ Dienstboden ghedoodet om met haer meesters, die doot zijn, begraven te worden.

+ [30b]

+ <92>

+ Ordonnantie, dat niemandt mach ledigh gaen noch bedelen, ende van haer lieder ghedaenten.

[p. 101]

vroom¹⁾ van persoonen; breede ende ronde aenghesichten, cleijn ooghen ende groote ooghschellen, ende seer hooghe wijnbrauwen, cleyne ende platte nuesen, weynigh baerts, seven ofte acht hayren boven ende onder den mont aende kin, seer swart hayr, 'twelk zy hoogh estimeren, ende groote sorghe mede hebben om te kemmen ende schoon te houwen, so wel mans als vrouwen, ende draghent soo lanck als wast, ende alsdan boven met een knoop op den top gebonden²⁾, ende daer een ghebreyt syde netken ofte huijfken over. Die aende zee-kant woonen, als daer die Portugesen handelen, te weten Machau ende Canton, is het volck van coluer bruijnachtigh, ghelijck die witte Mooren in Africa ende Barbaria, ende eensdeels die Spaengiaerden; maer die van binnen in 't landt zijn ghelijck die Neerlanders ende Hooghduytschen, te weten van coluer. Daer zijnder wel onder, die geheel swart zijn, ende die groote ooghen ende veel baerts hebben, maer weynigh. Is te presumeren, als die van China oock vertellen, datse haer afcomste hebben van eenighe vermenginghe vande Tarteren ende haer gebueren, andere vreemde natien, doent haer georloft was, met haer ghemeenschap te hebben, ende over al haer handelinghe dreven ende vaert hadden, 'twelck haer nu belet is, als boven gheroert. Useren die naghelen vande slincker hand seer lanck te dragen, ende vande rechter handt afghesneden, welcke zy houden voor een ceremonie van haer wet ende gheloof. Die cleederen, als ⁺ gheseyt is, zijn meest van syde van alle colueren, te weten het meeste volck van vermoghen ende middelbaren staet; die ander ende de arme draghen cleederen van cattoene lywaet ende van swarte ende coluerde sayen ende dierghelijcke tuijch. Lakenen van wol noch fluweel en connense in gheheel Chinen niet maken, hoewel datter wols genoech is ende menichte van schapen; niet teghenstaende en wetender niet met om te gaen, ende zijn seer ⁺ver ‖ wondert, alst die Portugesen daer brenghen. Die vrouwen gaen seer kostelijck ghekleedt, met langhe ende wyde cleederen; draghen veel juweelen ende kleynodien op 't hooft, aen 't haeyr ende over 'tlijf; houden in 't ghemeen die handen bedeckt; zijn seer weynigh ghesien, ende sitten meest ghesloten. Hebben

1) ‘Vroom’ beteekent hier robuust. Kiliaan vertaalt ‘vrom van leden’ met ‘robustus, robustus membris, torosus’. In een aanteekening op Kiliaan haalt Van Hasselt uit Matthysze aan: ‘schoen van lichaem ende vroem van leden.’

2) Het dragen van haarstaarten is eerst in China ingevoerd in de 17de eeuw. Wel verre van echt nationaal Chineesch, is die haardracht hun opgedrongen onder de Mandjoe-heerschappij.

+ Onderscheyt der kleedinge ende andere ceremonien.

+ <93>

[p. 102]

voor een fraigheyt, die voeten cleijn te hebben, waerom men haer van jonghs op die voeten so vast bint, datse niet ten vollen moghen wassen, ende connen qualicken gaen, dan oftse half manck waren, welcke costuyme hebben die mans op ghebracht om haer te ⁺beletten het veel gaen, want seer jalours ende uytermaten luxurieus⁺ ende onkuijsch zijn, doch wert gheacht voor een schoonheyt ende ciraet vande vrouwen. Die gheen, die van eenigh vermoghen ende staet zijn, worden al over die straten in stoelen ghedragen, behanghen ende bedeckt met gordynen van syde, satijn, damast, gheweven met silver ende gout-draet, ende hebben cleyne traylikens, so datse wel moghen sien, maar van niemanden ghesien worden.

+ Voornoemde vrouwen op behanghen stoelen over streat gedraghen.

+ [31a]

1) Blijkbaar bedoeld: in de rivier.