Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

Dat 22. capittel.
Vande C. de Singapura tot die stadt van Sian, ende die custe van Camboja en Cauchinchina, ende die eylanden van Borneo, Lussons, Manillios ofte Philippinas.

⁺Vande C. de Singapura tot den hoeck ghenaemt Sinosura¹⁾ oostwaert aen, zijn 18. mylen; 6. oft 7. mylen daer van leyt een clippe in die zee, ghenaemt Pedra bianque²⁾ oft Witte steen, alwaer die schepen, die van China gaen en komen, dickwils groot perijckel passeren, en sommighe schepen op ghebleven zijn, waer van die piloten groote sorghe ende vreese draghen, als zyder ontrent zijn; want hebben anders gheenen wegh dan desen.

Van desen hoeck van Sinosura oost ten zuyen 40. mylen beghint den eersten hoec van het eyland Borneo, op een graed aen 't noorden, ende streckt 120. mylen noord-oost aen, tot op 7. graden; die breede en is noch niet bekent noch ontdeckt. Dit ⁺eylandt is vol boomen, daer die camphora af comt, en is die beste van gheheel Orienten. ‖

Van Sinosura streckt die custe noorden aen 30. mylen, tot die⁺ stadt Pan³⁾, welck leyt op 3½. graed. Noch 10. mylen voorder aen op die selfde cours loopt die custe weder n.n.w. aen 50. mylen, al waer leyt die stadt Patane, op 7½. graeden. Dese twee

+ Perykeloose clippen op Sinosura.

1) Dit is geen plaatsnaam. Van Linschoten heeft zeker Camões (X, 125) misverstaan, waar deze zegt:

‘D'aqui tornando a costo á Cynosura,
Se encurva, e pera a Aurora se endireita’.

De ster Cynosura duidt het Noorden aan.

2) Port. Pedra branca, bij Bintang. Bevreemdend is hier 't gebruik van den Italiaansch lijkenden vorm Bianque (Bianca) instede van den Portugeeschen. Misschien de i eenvoudig schrijf- of drukfout voor r. Op de bij 't Itinerario behoorende kaart staat behoorlijk: Pedra branca.

+ Boomen, die den besten camphora van Orienten geven.

+ <83>

3) D.i. Pahang; ook Camões schrijft ‘Pam.’

[p. 91]

plaetsen Pan ende Patane zijn coninghrijcken, doch onder contributie van Sian. Van dese plecken comt het hout ghenaemt pala dagula¹⁾, ende het costelick ende welrieckende hout calamba⁺²⁾, welck men (alst goet is) teghens silver en goudt opweeght. Heeft oock camphora, maer so goet niet als dat van 't eylandt Borneo. Men vinter oock sommigh gout ende den steen bezar ofte ⁺bazar³⁾, die seer costelijck ende gheexperimenteert is teghens 't fenijn. Men vinter oock sommighe diamanten, oock muscaten ende bloemen ende het hout sapon⁴⁾⁵⁾, 'twelck oock veel ghebracht wordt van Sian; is ghelijck Brasilien hout om met te verwen.

Van Patane over die 100. mylen noorden aen loopt de custe weder tot Sian toe, 'twelc leyt op 14½. graden. Van Sian den inwijck zuyd-westwaert uyt 15. mylen, soo loopt die custe weder zuyd-oostwaert 70. mylen aen tot die stadt van Camboja⁶⁾. Dese stadt leyt op 10. graden. Van daer loopt die custe weder noord-oostwaert 60. mylen, ende als dan looptse weder 60. mylen noord-west aen, van waerse loopt west noord-west⁷⁾ tot het binnenste vanden inwijck van Cauchinchina⁸⁾. Dese custe van Camboja wort oock ghenaemt die custe van Champâ⁹⁾. Dit landt heeft veel van dat welrieckende hout calamba. Door⁺

1) Het welriekende hout van de aloë-boom. Port. ‘pao d'aguila’, agallochum, waaruit bij misverstand is ontstaan Fransch bois d'aigle, Engelsch eagle-wood, enz. De Portugeezen hebben den naam ontleend aan Malayālam of Tamil agil. Zie verder Hobson-Jobson, s.v. Eagle-wood, en Van Dam II, I p. 813 s.v. aguila.

+ Van goutwaerdigh hout, camphora, diamanten, bezar steenen, etc.

2) Linschoten bedoelt hier blijkbaar iets anders mee dan met Pala Dagula; in cap. 25 lezen we echter: ‘calamba, ofte lignum aloes’, wat doet denken aan gelijkstelling. Vgl. ook cap. 76. Volgens Van Dam II I p. 816 s.v. calamback wordt het hout van de aloë-boom ook wel kalambak genoemd.

+ [27b]

3) Het Perzische pādzahr, gifverdrijver, werd bāzahr in 't Arabisch, van waar het in de Europeesche talen overging. (vgl. Dozy, Oosterlingen p. 26).

4) Sappanhout. Maleisch ‘săpang’, Jav. ‘sěpang’, blijkbaar zoo genoemd naar de kleur, want Oudjav. ‘sapang’ beteekent ‘roode kleur, rood’. Tamil ‘s'appangi’, Malayālam ‘chappaṅṅam’ blijkbaar ontleend aan 't Maleisch of een andere Indonesische taal.

5) Men versta dit niet zo, alsof Pahang en Patani deze artikelen voortbrachten; men vergete niet, dat Patani een belangrijk handelscentrum was (Terpstra: De factorij der Oostindische Compagnie te Patani p. 4).

6) D.i. Kambodja, bij Camões (X, 127) Camboja, in oude Sanskritinscripties Kambuja, een andere naam voor Khmer. Het is evenwel geen stadnaam. Het zuidelijkste punt van oostelijk Achter-Indië is Kaap Cambodja of Kaap Camau op ± 9^o N.B.

7) In werkelijkheid loopt de kust eerst N.O., dan N. ten W., daarna N.W.

8) Deze naam wordt hier dus in uitgebreidere betekenis gebruikt dan tegenwoordig.

9) Tsjampa was de kuststreek van het tegenwoordige Annam (Zie Van Dam: Beschr. II I p. 360 noot I).

+ Welrieckende hout in Cambaya, ende vande seltsaeme opinie der Cambayen.

[p. 92]

dit coninghrijck loopt die revier in zee, ghenaemt Mecom¹⁾, welcke die Indianen noemen capiteijn van alle rivieren, want heeft so veel waters inden somer, dat zy het landt bedeckt, ende over al begiet, gelijck die revier Nilus Egypten. Dit volck van Camboja ghelooven, dat alle creatueren, so menschen als beesten, van wat soorte die zijn, hier naermaels loon nae haer wercken kryghen, ‖ so goet als quaet²⁾. Te landewaerts binnen achter⁺ Camboja ende Sian zijn noch menigherley natien van volcken, als daer zijn Laos, die seer veel ende machtigh zijn, andere genaemt Avas ende Bramas³⁾, die by die geberghte woonen, ander, die ⁺op de geberghten woonen, ghenaemt Gueos⁴⁾, die welck leven ghelijck wilde menschen, ende eten menschen vleesch, ende teeckenen alle haer lijf met heet yser, 'twelck zy voor fraigheyt houden. Dese natie zijnder, daermen notitie af heeft, behalven veel ander, die wy niet en weten.

Vande custe van Camboja oft Champâ oostwaert af te zeewaert in ontrent 100. mylen, luttel min oft meer, ligghen die eylanden, ghenaemt die Lussons ofte Lussones, welcke zijn eerst ontdeckt gheweest vande Spaengiaerden uyt Nieu Spaengien in 't jaer 1564⁵⁾. Worden ooc gheheeten Las Manillias, alias Phillippinas, om dat die principaelste haven ende stadt ghenaemt is Manillia, ende van sommighe Lusson, waer van oock ghenoemt worden die Lussons; ende die Spaengiaerden hebbense den naem ghegheven naer den coningh van Spaengien, te weten die Philippinas. Dese stad Lusson ofte Manillia leyt op 14. graden. By dese stadt ende eylandt van Lusson ligghen eenen grooten hoop ⁺eylanden, die alle in 't generael ghenoemt worden die Manillias, Lussons ofte Philippinas, ende zijn althans onder 'tghebiet ende subjectie vande Spaengiaerden, wiens gouverneur ende overste re-

1) Me-khong.

2) Dit doelt op de bekende algemeen Indische leer der wedergeboorte of zgn. zielverhuizing. Het heerschende geloof der Kambodjanen is thans het Zuidelijk Buddhisme.

+ <84>

3) Ava is de naam eener welbekende stad, in 't land Barma, of Burma, Birma. Vgl. Camões (X 126). Wat heeft Linschoten met Bramas bedoeld? Hij heeft deze term volgens Eng. vertaling I p. 122 noot I aan Camões ontleend.

+ Lieden, die menschen eten ende haer eygen lichaem met heete ysers verteyckenen.

4) D.i. De Kouys; zie Garnier, (Voyage d'Exploration, I, p. 98). Camões t.a.p. noemt de ‘Gueos’ wilden en menscheneters.

5) Onjuist; reeds vroeger hadden de Spanjaarden pogingen gedaan zich te vestigen, in 1543, doch zonder gunstig gevolg. Eerst van Legazpi's optreden (1565) dagteekent hun heerschappij op de Filippijnen. Ontdekt waren ze door Magalhães in Spaanschen dienst op 16 Mei 1521. Zooals men weet ,is Luzon (Lusong) de naam van slechts één eiland, waarvan Manila de hoofdstad is.

+ De Philippinesche eylanden onder tghebiet van Hispaengien.

[p. 93]

sideert in die stadt van Manillia ofte Lusson, welck aldaer ghesonden wort van Nieu Spaengien van sconinghs weghen, ende oock eenen bisschop, als hooft.

Alle dese eylanden hebben eertijts gheweest onder de troon van China, ende door sekere oorsake hebbense verlaten, waer van onder die inwoonders geen regiment noch policie en was, ende die de moghenste waren, waren die meesters; leefden onder malkanderen als beesten, waer van die Spaengiaerden weynigh moeyten hadden, om die onder haar ghewelt te brenghen, ende hebbender groote menichte ghedoopt en Christen ghemaeckt, die alle daeghs vermeerderden.

⁺Het is een seer vruchtbaar ‖ landt; heeft veel corens, ende allerhande jacht van herten, hinden ende diergelijcke, allerley vee, als buffels, ossen, koyen, verkens, geyten etc. Heeft veel⁺ zivet-catten, allerhande fruyten, ghelijck in China, abondantie van honigh ende visch. Men seyt ooc, datter allerhande specerye is, maer hier is tot noch toe gheen sekerheyt van, dan alleenelick, dat die Spaengiaerden sulcks nae gheven; maer dencke, dattet meest is om hare dingen te verheffen boven alle d'ander, als zy voor een manier hebben. Op dese eylanden dryven die van China grooten handel ende brengen daer allerhande waren van huer landt, als alle zyden, kattoen, porseleynen, buscruijt, solfer, swevel, yser, stael, quicksilver ende andere metalen, coper, meel, noten, castanien, busquijt, dalen¹⁾, allerhande lywaet, schriftorien ende dierghelijcke, van alle curieusheyt, datmen mach bedencken, ende daer comen van China jaerlicks wel 20. schepen, ende van daer wort het vande Spaengiaerts weder ghescheept⁺ ende vervoert naer Nieu-spaengien ende²⁾ Mexico, welcke vaert nu hedens daegs so gemeen is als van Indien naer Portugael.

Waer mede wy weder willen keeren op die vervolghinghe vande custe, te weten van het binnenste vanden ghelaten³⁾ inwijck van Cauchinchina oostwaert aen tot den hoeck ghenaemt Terra alta⁴⁾ ofte 'thooghe landt, 'twelck leyt op 19. graden, ende zijn 60. mylen. Alhier beghint het groote coninghrijck van China, waer van wy in 't particulier sullen verhalen. Desen voorseyden inwijc

+ <85> [28a]

+ Beschryuinge der lyftochten ende veel ander commoditeyten vande Philippijnsche eylanden.

1) D.i. dadels.

+ Vander Spangiaerden handel in China op die Philippijnsche landen.

2) !.

3) Misschien: waarbij we het gelaten hadden.

4) Bedoeld is het einde van de landtong (op iets meer dan 20^o N.B.) tegenover het eiland Hainan.

[p. 94]

is het eynde van 't landt van Camboja ende die custe van Champâ, ende beghint het landt ghenaemt Cauchincina, welck landt ende custe streckt tot China, als gheseyt is. Dit landt van Cauchinchina is ghedeelt in twee ofte drie coninghrijcken, ende zijn onder tribuijt van die van China. Het volck is by naer van persoonen, wesen, usantien ende cerimonien als die van China; is een vruchtbaer landt van alle lijftochten ende victualien; heeft oock veel ⁺van 't hout palo daguilla ende van 't welrieckende hout calamba, ende oock veel zyden ende ander waren, gelijck die van China. Van desen hoeck oost ten zuyen 10. mylen van landt leyt het eylandt Aynao¹⁾, welcke is een eylandt ende provincie van China. ⁺Tusschen dit eyland ende 'tvaste landt is een visscherye van alderhande peerlen.

Van desen hoeck vervolgende die custe noort-oost ten oosten aen 90. mylen leyt het eylandt ende die stadt van ‖ Macao op⁺ 22½. graden. Dese is vande Portegesen bewoont, onder een met die ingheboren Chinen. Van Maçau noord-westwaert²⁾ aen eenen inwijck ofte revier, die vol eylanden is, binnen in leyt die stadt van Canton op 24½. graden, is 30. mylen van Maçau, welcke is die hooftstadt van dese provintie; is een groote coopstadt, alwaer die Portegesen haer coopmanschappen van daen kryghen, ende is die eenighe plaets, daer zy alleenelick hare communicatie met die van geheel Chinen hebben.

+ Vande commoditeyten, die in China zijn.

1) D.i. Hainan.

+ Visscherye van alderhande peerlen.

+ <86>

2) ten rechte: bijna noordwaarts.