Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

[p. 84]

Dat 20. capittel.⁺
Van't eyland van Iava mayor, midtsgaders van hare waren, coopmanschappen ende handelinghen, ghewichte, munte ende prysen van dien, ende andere particulariteyten.

Zuydt zuydt-oost teghen over 't leste punct van 't eylandt van Samatra, aende zuydt zyde vanden AEquinoctiael, leyt het eylandt genaemt Iava mayor oft groot Iava, alwaer een enghde ofte straet is, tusschen Samatra ende Iava, ghenaemt die strate ofte enghte van Sunda, van een plaets¹⁾, daer by gheleghen, in't eylandt Iava, also gheheeten. Dit eylandt beghint op 7. graden aende zuydt zyde, ende streckt alsoo oost ten zuyen 150. mylen lanck, maer vande breede en weetmen tot noch toe niet, want noch niet ontdeckt en is, noch vande selfde inwoonders bekent. Sommighe presumeren, dat het vast land is ⁺van het landt ghenaemt Terra incognita, dat over die C. de boa Esperança tot alhier soude henen strecken, maer hier van en is tot noch toe gheen sekerheyt, waer van het voor een eylandt gherekent wordt. De inwoonders vertellen, dat binnen in 't landt een revier ofte beke loopt, 'twelck alle 'thout, datter in valt, in steen verandert²⁾. Duer dese straet ofte enghte van Sunda ⁺is nu cortelijcken ghepasseert den Engelschen capiteijn Thomas Candish³⁾ met zijn schip, comende uyt die Zuyd-zee van Nieu Spaengien⁴⁾.

Dit eylandt is seer abondant van rijs ende alle lijftochten, van ⁺vee, verkens, schapen ende hoenderen, ayun, loock, Indiaensche noten, van alle speceryen, als naghelen, note-muscaten, foelie⁵⁾, alle het welcke zy voeren naer Malacca. Die principaelste haven van 't eyland is Sunda Calapa⁶⁾, waer van die straet den naem ⁺heeft. Op dese plaets van Sunda valt veel pepers, ende is beter als die van Indien ofte Malabar; is soo veel, datmen daer jaerlicks wel soude laden vier ofte vijf duysent quintalen pepers, Portu-

+ [25b] <77>

1) Sunda is het westelijke deel van Java.

+ Onsekerheyt, of Java major vast land aen terra incognita oft een eyland is.

2) Vgl. Camões, X, 134. Dit ziet op een boom, die in het Soend. sempur heet, Dillenia indica, en waarvan men dit verstenen in het bijzonder vertelt. Het komt echter bij andere bomen ook voor en is een verkiezelingsproces.

+ Revier, die hout in steen verandert.

3) Bedoeld Cavendish. De mededeling is onjuist. Cavendish deed in 1588 de zuidkust van Oost-Java aan, maar is niet door Straat Sunda gevaren.

4) = Mexico.

+ Beschryvinge der vruchten van Java major.

5) Wel te verstaan, dat deze drie eerst uit de Grote Oost naar Java gevoerd werden.

6) Dit was echter destijds niet de voornaamste haven van Java, maar Bantam.

+ Overvloet van peper, juwelen ende ander waren in Java major.

[p. 85]

gaels gewicht. Heeft oock veel wieroock, benjoin van Boninen gheheeten¹⁾, folie, camphora, desghelijcks diamanten, op welcke plaetse men wel soude traffiqueren mogen, sonder yemandts belet, want die Portugesen daer niet en comen, om dat het die Jauwen selfs tot Malacca comen veylen en vercoopen.

Ende al ist wat buyten propoost te treden, so en duncket my⁺ niet seer onnoodigh, alhier een cort verhael by te voeghen, op ⁺wat ma ‖ nier men aldaer coopt, vercoopt ende handelt met waren, munte ende ghewichte, aenghesien wy van 't eyland Iava zijn tracterende. So is te weten, dat inde Sunda en is anders gheen ghelt als een munte van coper, ghenaemt caixa²⁾, vande grootte⁺ van een Hollandsche duijt, doch wel de helft dunder, ende heeft in 't midden een gat, om een snoer daer door te ryghen, want zijn gemeenlijck 200. ofte duysenden aen malkanderen gheregen, waer mede zy haer rekeninghe weten te maken, als volcht: 200. caixas is een sata³⁾, ende vijf satas doen duysent caixas, welck is so veel als een crusaet⁴⁾ van Portugael, ofte 3. Karolus guldens, Nederlandsche munte. Die peper van Sunda wort verkoft by sacken, en elcken sack weeght 45. catten, ghewicht van China; elcke catte⁵⁾ is soo veel als 20. Portugaelsche oncen; ende gelt elck sack peper aldaer ghekocht ten minsten 5. duysent ⁺caixas, ten alderhooghsten 6. ofte 7. duysent caixas. De massa⁶⁾ ofte foelien, naghelen, notemuscaten, swart ende wit benjoin, camphora, alle dit wert verkocht by de bhar⁷⁾, elck bhar van Sunda heeft 330. catten van China; altemet gelt die foelye ofte⁺ blom van muscaten, die suyver ende schoon is, tot 100. ende 120.

1) Deze benaming is ontleend aan Garcia da Orta, Coloq, I, 347: ‘beijoim de boninas.’ Meer hierover in Cap. 71 hierna. Het volgende ‘gheheeten folie’ is een vergissing. De Lat. vertaling heeft alleen ‘Benzoinum, camphoram et adamantes.’

+ Op Java major soudemen sonder beletsel moghen handelen.

+ <78>

2) Dit woord is volgens Hobson-Jobson, s.v. ‘Cash’ door de Portugeezen ontleend aan een of andere Indische taal, hetzij Tamil ‘kās'u’, muntstuk, Singhaleesch ‘kā’, of een andere taal van Indiè. Het woord gaat terug op Sanskrit ‘karsa’, zeker gewicht, waarvan ‘kāsa’ een Prākrtvorm is. Het Engelsche ‘cash’ is uit het Portugeesch.

+ Sunda is de principael haven van Java ende daer gaet geen ander dan coper gelt, ghenoemt caixa.

3) Javaansch ‘satak’, Oudjav. ‘sātak’ (d.i. één atak), eigenlijk tweehonderdtal, doch thans een benaming voor 100 duiten, en op Banjoewangi voor een gulden koper, eveneens honderd duiten waard.

4) Port. crusado, krusade.

5) D.i. ‘kati’, Javaansch, Maleisch, enz.

+ [26a]

6) Dit is een schrijfwijze voor macis. De oorsprong van deze uitdrukking voor foelie is nog niet opgehelderd; zie Hobson-Jobson, eerste art. Mace.

7) Maleisch ‘bahára’, een gewicht van 3 of 4½ pikul ongeveer, alnaarmate van de waren, als peper, kruidnagelen, muskaten, tin, enz. Het woord is eigenlijk Sanskrit ‘bhāra’ = 20 Tulā = 2000 Pala (ongeveer 140 pond).

+ Beschryvinge der waerdye des gelts, des pepers, met d'andere specerien, etc., ende hare gewichten in Java.

[p. 86]

duysent caixas, die schoone nagelen nae advenant, die vuyle naghelen, diemen heet de baston¹⁾, gelden de bhar 70. ende 80. duysent caixas; die notenmuscaten gelden altemets 20. ende. 25. duysent caixas de bhar; de witte ende swarte benjoin gelt 150. ende 180 duysent caixas, ende 200. duysent die bhar. De waren, die daer begeert ende verhandelt werden in maghelinge van dese speceryen, zijn dese naervolghende, te weten differente soorten ende colueren van cattoene lywaet, welck comt uyt Cambaya, ⁺Choramandel ende Bengala, als zijn sarasses de ‖ gabares²⁾,⁺ ende gheschilderde tapen³⁾ van S. Thomas van 5. ellen, zijn doecken also ghenaemt: uyt Bengalen wit cattoene lywaet, te weten sarampuras⁴⁾, cassas⁵⁾, sateposas⁶⁾, ende swarte satopasen ende sommigh onghebleijckt lywaet; uyt Cambaya swarte cannequijns⁷⁾, roode turiaes⁸⁾; zijn altemael doecken van catoene lywaet, roode beyramen⁹⁾, groote ende cleyne, welcke is by naest ghelijck Camerijcks doec, ende gheloof wel, al waert lywaet van dese landen, souden daer meer gheestimeert werden als cattoene lywaet uyt Indien.

Die Iauwen is volck, seer wreet ende opstinaet van natueren, van coleur by naer gelijck die Malayen, bruijn van verwe, niet seer onghelijck die Brasilianen, sterck ende wel gheset van lijf, ⁺en grof van leden, een plat aensicht ende breede verheven kaken, groote ooghschellen, cleyne ooghen, weynigh baert, drie ofte vier haren boven en onder den mont, het hayr op't hooft seer dun ende kort, doch pec swart, wiens conterfeytsel men mach sien by die Malayen van Malacca, om datse aldaer ooc veel verkeeren ende woonen.

Vervolghende die streeck ende custe oost ten zuyen aen 25. mylen voor by Iava major beghint het eylandt van Iava mi-

1) Volgens Garcia da Orta, Coloq. I, 363, noemen de Portugeezen bastam wat de Spanjaarden fuste heeten. De ‘bastam’ (of ‘baston’) is het stokje of pijpje der nagelen zonder den kop. Vandaar Sp. fuste, stok.

+ Verhael der waren, die uyt ander plaetsen in Java best ghetrocken werden.

2) Dit ‘gabares’ zal wel mv. zijn van Mal. ‘gěbar’, dekkleed; Jav. ‘gěběr’, gordijn. Sarasses de Gabares vgl. Terpstra: Koromandel p. 195.

+ <79>

3) Vgl. over deze kleedjes Terpstra: Kor. p. 197 en Van Dam: Beschryvinge II p. 738v.

4) waarschijnlijk afgeleid van de plaats Serampore, even benoorden Calcutta.

5) Cassa de Bengala: ‘waren fyne witte kleeden, gelijk Kambriksdoek’ (zie Van Dam: Beschr. II p. 737).

6) Blijft onverklaard.

7) witte fijne katoenen lijnwaden.

8) Van Dabul; een soort gebloemde sits.

9) Over deze zeer fijne katoenen weefsels zie Van Dam II III p. 601 s.v. berams.

+ Ghedaente ende wesen der Javen.

[p. 87]

nor¹⁾ ofte cleijn Iava, en wat voorder het eylandt genaemt Timor, (alwaer 't sandelhout wast in groote menichten)²⁾ ende ander duysent byligghende eylanden, die sonderlingh so niet gecommuniceert⁺ en werden, doch zijn alle bewoont ende vruchtbaer van volck, ende waren gelijck als die Jauwen. Van Malacca vaertmen naer die eylanden van Moluca, Banda ende Amboyna, alwaer die Portugesen hare fortressen ende capiteynen hebben, ende dryven aldaer haer handel. Haren wegh is: te weten van Malacca zuyd-oost ten zuyen over die 100. mylen, tusschen veel eylanden ende droochten duer, also datse alle nachten moeten ankeren om 'tperijckel te schouwen vande droochten, welcke meestendeel duert tot Moluca toe, ende hebbende over die 100. mylen also ghevaren, nemen haren cours oostwaerts, ende oost ten noorden 250. mylen tot het eylandt³⁾ genaemt Banda, welck leyt op 5. graden aende zyde van 't Zuyen. Op dit eylandt hebben die Portugesen haren^{+ +}handel, want in dit eyland wassen die meeste ende ‖ beste note-muscaten ende bloemen⁴⁾. Al hier makense oock die note-muscaten in conserva ofte confectura, ende gheexprimeerde ofte uytgeperste olye vande selfde noten ende bloemen, die van daer ⁺gebracht wert op Malacca, ende so voorts op alle plaetsen vervoert.

Die handelinghen van hier gheschiet meest met manghelinghen,⁺ ghelijck in Sunda ende⁵⁾ Iava, dan zijn qualick te betrouwen; men moet scherpe wacht houden, en niet aen landt gaen, dan blyven in 't schip, alwaer die van't eyland haer coopmanschappen brenghen, ende doen haer handelinghen als gheseyt is, want het gheschiet dickwils, datse die Portugesen bedrieghen, die haer te veel vertrouwen, want een mijnder kennisse ende vrient, aldaer wesende op een schip voor capiteijn, verliesende 'tselfde schip op die custe van dit eylandt, worde met alle zijn volck ghevangen, alwaer hy wel twee jaren een ellendigh leven hadde, ende wert in't eynde gerantsoeneert⁶⁾. Alle dese voyagien naer

1) Bedoeld is Sumbawa, hoewel de benaming bij oudere schrijvers op Sumatra toegepast werd.

2) Ook bij Camões, X, 134, heet het dat Timor sandelhout voortbrengt. Uitvoerig spreekt G. da Orta, Cóloq. I, 283, over 't witte en gele sandelhout uit Timor en de uitvoerhavens op dat eiland. Meer hierover in Cap. 74 hierna.

+ Van Java Minor, Timor ende menighte van andere eylanden ende hare handelingen.

3) in werkelijkheid, gelijk men weet, een eilandengroep.

+ Vant eyland Banda, met de specerien ende conserven, die van daer comen.

+ <80>

4) Bedoeld: foelie.

+ [26b]

+ Die van Banda zijn qualijc te betrouwen.

5) !

6) losgekocht.

[p. 88]

Banda, Moluca ende dese eylanden, ende oock wat wegen van ⁺Indien dat het zy, mach niemandt doen dan met oorlof ende particulieer gunste vanden coningh van Portugael, ende wert ghegheven in recompense van hare diensten in Indien ghedaen, als ander officien, ghelijck wy op zynen tijt ende plaetsen breeder sullen verhalen.

Van't eyland Banda noord-westwaerts aen 20. mylen leyt het eylandt ghenaemt Amboyna, alwaer die Portugesen oock een cleijn fortresse hebben. Het eylandt en heeft niet veel speceryen, dan die schepen, die van Malacca naer Maluco varen, comen daer altoos verversinghe nemen van versch water. Van dit eylandt ⁺van Amboyna noordwaert aen 70. mylen leyt het eyland Tydor op een graed aen't Noorden, ende is het eerste eyland vande Molucas; ses mylen noordwaerts leyt Moluco, ende terstont daer by Tarnate ende d'ander eylanden vande naghelen¹⁾.

+ Sonder consent machmen op Banda ende daer ontrent niet handelen.

+ Vant eyland Amboyna ende Tydor, ect.

1) Deze mededelingen over de ligging van de Molukken zijn zeer verward. Welk eiland met Moluco bedoeld wordt, is mij niet duidelijk.