Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Eerste stuk

⁺Dat 16. capittel.
Van't coninghrijck van Bengalen ende de revier Ganges.

In 't eynde van 't coninghrijck Orixa ende de custe van Choramandel begint de rivier Ganges, in 't coninghrijck van Bengalen. Dese revier is een vande vermaerste rivieren vander werelt. Men en kan niet weten, waer zy haer beginsel heeft. Sommighe meynen, datse uyt het aerdtsche paradijs comt, door een fabel, die de Bengalen vertellen: als dat in vorighe tyden een coningh van Bengalen begeerich was om te weten den oorspronck ⁺van dees revier, ‖ so heeft hy sommighe persoonen doen op voeden ⁺ende expresselick daer toe houden met rauwe visch ende dierghelijcke spyse, om die te beter moghen ghebruijcken tot zijn voornemen, welcke hy heeft met schuyten, daer toe ghemaeckt, die revier opwaerts gesonden, die sommighe maenden inden weg versleten, tot datse quamen, daerse een seer lieffelicken rueck ontfinghen, ende eenen seer claren ende ghetemperden hemel, stil ende seer lieflick water, so dat het haer scheen te wesen gelijck een paradijs; ende willende voorder varen, konsten niet een voet opwaerts comen, so datse gedwongen waren (siende geen vordeel te doen), weder te keeren den wegh, die zy ghecomen waren; hebben also den coningh vertrocken, wat haer ghepasseert was. Die 't niet wil gelooven, heeft een steenen herte; ick geef hem mijn deel over³⁾.

Dese revier heeft ooc crocodilen, ghelijck die Nilus in AEgypten.⁺ Den mont ofte inganck leyt op 22. graden, ende die custe loopt

+ [21a]

+ <64>

+ Sonderlinge verclaringhe vande reviere Ganges, datse haer oorspronck soude hebben uyt het paradijs.

3) De bedoeling laat zich met andere woorden aldus weêrgeven: ‘als iemand het hardnekkig weigert te gelooven, laat ik het aan zijn believen over.’ Het vertelseltje komt voor in Mendoça, (II, 332, uitg. Hakl. Soc.)

+ De reviere Ganges heeft crocodilen, ghelijck de reviere Nilus.

[p. 70]

oost ten zuyen¹⁾ tot het coninckrijck van Aracan, 't welck zijn byde 80. mylen. Is een oneffen custe, vol eylanden, droochten, bochten ende inwijcken, want²⁾ dit landt van Bengala leyt binnewaerts vande golfa, diemen heet van Bengalen, om dat²⁾ van Aracan beghint die custe weder te loopen zuyen ten oosten, uytwaerts³⁾ tot Malacca, ende den uyttersten hoeck, diemen heet de Singapura.

Keerende weder tot Bengala ende de revier Ganges, welcke wert van alle die Indianen voor een heyligh ende gebenedijt water ghehouden, ende ghelooven voor seker, dat alle de ghene, ⁺die hem daer eens in wast ende baeyt (al is hy noch so grooten sondaer), dat hem dan alle zijn sonden vergheven zijn, ende dat hy so reijn ende suyver is, als nieu herboren, endeoock dat, so wie hem daer niet in en wast, en kan niet saligh werden, uyt welcke oorsake daer een groote bevaert ende toeloop is van gheheel Indien, ende alle orientaelsche contreyen, ende comen daer by groote menichte, ende bedryven daer wondere seltsame ceremonien ende superstitien, afgryselick om te hooren, waer mede zy vastelick gelooven den hemel ende saligheyt te verdienen.

Van dese revier oostwaert 50. mylen leyt die stadt Chatigan⁴⁾, welc is die hooft-stadt van Bengala. Die ingheboren ende naturalen ‖ van Bengala zijn bynaest ghelijck die van Seylon, doch⁺ een weynigh witter als die Chingalas. 'T is een arch-listigh ende ⁺boos volck, ende worden voor de quaetste slaven ende captyven⁵⁾ ghehouden van gheheel Indien, want zy in 't ghemeen diefachtigh, ende die vrouwen daer by hoerachtigh, hoe wel dat dese macula in gheheel Indien daghelicx broodt is, niemant uytghesondert. Hebben een ghebruijck, datse nummermeer twee mael in een⁺ pot eeten koken, maer elcke reijs een nieuwe pot⁶⁾. Wanneerse in overspel ghevonden worden, snijtmense⁷⁾ die nuese af⁸⁾, ende mogen daer naer malkanderen verlaten, alle 't welck onder haer seer nau onderhouden wert naer haer wet.

1) klaarblijkelijk bedoeld: O. ten N.

2) !.

2) !.

3) naar buiten.

+ De reviere Ganges soo weert onder de Indianen, dat sy daer op de hope haerder saligheyt setten.

4) D.i. Chittagong.

+ <65>

+ Seltsame kustumen der inwoonderen van Bengala.

5) Bet. eveneens slaven. De Lat. vertaling heeft: ‘pessimi ideo mancipiorum.’

+ [21b]

6) Dit geldt alleen van aarden potten, niet van metalen.

7) Er staat: snijtmende.

8) Dit was reeds oudtijds en is nu nog de gewone private straf voor een vrouw die op overspel betrapt wordt.

[p. 71]

Het landt is wonder abondant ende vruchtbaar van alle lijftochten, ende principalijck rijs, welck daer meer is als in geheel Orienten, want laden jaerlicks veel schepen, die daer van alle⁺ weghen comen, ende nimmeer en isser gebreck; desghelijcks alle andere nootdruften ende lijftochten naer advenant, ende so goeden coop, dattet alhier te vertellen soude ongelooflick wesen, want men coopter ghemeenlick eenen gheheelen os ofte koye voor een larijn, dat is soo veel als een halve gulden, schapen, hoenderen ende andere dingen naer advenant. Een candil¹⁾ rijs, dat is so veel, luttel min ofte meer, als 14. schepel van hier, wordt daer verkoft voor een halve gulden ende eenen halven daelder, suyker ende ander waren naer advenant, waer by men mach considereren die overvloedigheyt van alle dinghen.

Die Portugesen hebben daer haer traffijcken ende handelinghe, ende sommighe plecken bewoont, als die havens, diese noemen Porto grande²⁾ ende Porto piqueno³⁾, dat zijn die groote ende cleyne haven. Maer en hebbender geen vastigheden noch sonderlinghe gheen policye noch regieringhe als in Indien, maer leven⁺ by naer ghelijck wilde menschen ende onghetoomde peerden, want een jeghelick doet wat hy wil, ende zijn haer eyghen heere, en passen niet veel op justitie, so daer eenighe is ofte comt uyt Indien, ende op dees manier onthouden haer daer sommighe Portugesen, d'een hier, d'ander daer, ende zijn meest die 't in Indien niet en derven onthouden⁴⁾, door eenighe quade feyten, dieser bedreven hebben. Niet teghenstaende soo worter eenen dapperen handel ghedreven vande schepen, dieder 'tgheheele ⁺jaer seer veel gaen ende ‖ comen van alle omligghende orientaelsche contreyen. Behalven het rijs worter gemaect veel cattoenen lywaet, dat seer fijn is, ende wert in Indien seer gheestimeert, en niet alleenlick verspreyt ende vervoert naer Indien en gheheel Orienten, maer oock naer Portugael ende ander weghen.

Dit lywaet is van veel soorten, ende wert genaemt sarampuras, cassas, comsas, beatillias, satopasas⁵⁾ ende diergelijcke duysent

+ Vande sonderlinge goede coop lijftochten in Bengala, door overvloet haerder vruchtbaerheden.

1) Mar. khạṇdī, Konkan khaṇḍī, Tam. en Malay, kaṇḍi.

2) = Chittagong, vgl. Hobson-Jobson s.v. Porto Pequeno.

3) D.i. Satgānw, aan de Hoogly. Vgl. Hobson-Jobson s.v. Porto Pequeno.

+ Alhier leven de Indianen onghebonden, sonder iustitie; nochtans onderhouden de Portugesen grooten handel aldaer.

4) kunnen uithouden.

+ <66>

5) ‘Sarampura’, zeker wel hetzelfde als ‘Salempuri’, ook Serampuri naar de plaats Serampur, iets ten noorden van Calcutta.; zie Hobson-Jobson s.v. Piece-goods, en vgl. aldaar artikel ‘Salempoory.’ In 't O. Jav. komt zoowel Salëmpura als Salampuri voor; volgens v.d. Tuuk Kawi-Bal. Wdb. is het ‘donkerblauw moeris van Serampore.’ Mal. heeft sělampuri, Tag. sarampuli.
‘Cassa’ elders (Rouffaer-Juynboll op. c. p. XXV), ook ‘chasah’, Mak., Bug. kasa, neteldoek, Mal. kasa en chasa, Perz., Turksch chasa, Port. cassa.
‘Beatilha’ is een Port. naam voor sluier en sluiergaas.
De twee overige namen blijven onverklaard. Misschien is ‘satopasa’ een variant van ‘sattu pacoora’ bij Rouffaer-Juynboll, 1.c.

[p. 72]

namen. Hebben oock ander excellent wit lywaet, seer lustigh ghewrocht, uyt een cruijt, 'twelc zy spinnen als garen¹⁾ Dit garen machmen sien by Paludanum, is geelachtigh, ende wort geheeten cruijt van Bengalen, waer mede zy besticken seer kunstigh die bedt-dekens, pavellioenen, oorkussens, scheer-doeken, ⁺mantilien om die kinderen met te doopen, ghelijck als by ons die vrouwen die in 't kinde-bedt useren om te slaen, en makense met loof ende blom-werck, ende van alle figueren, diemen mach dencken ofte versieren²⁾, dat een wonder om sien is, ende so meesterlick ghewrocht, van frayen arbeyt, datmen sulcks in Europa niet verbeteren ende³⁾ soude. Desgelijcks maken geheele stucken ofte webben⁴⁾ van dit cruijt, en somtijts ghemenckt en geweven met zyde, hoe wel dat die van enckel cruijt zijn meer gelden en gheestimeert worden, en gaet die zyde in schoonheyt te boven. Dese webben werden ghenaemt sarrijn⁵⁾; wert veel in Indien gheuseert ende ghesleten, so voor mans boxens als wambeysen; ⁺men mach het wassen als lywaet, ende blijft soo schoon als oft nieu waer.

⁺Van Bengala comt oock veel algallia ofte syvet⁶⁾, maer duer die valsche inclinatie vande Bengalen so wort het vervalst en vermenght met vuyligheyt, als sout, olye en diergelijcke tuijch, waer van 't niet veel geacht en wert. Oock in dit coninghrijck van Bengalen werden ghevonden by ‖ menichten die beesten, diemen ⁺op Latijn noemt rhinocerotes, ende vande Portugesen abadas ⁺⁷⁾, wiens hoorn, tanden, vleesch, bloet, clauwen ende alle, wat hy aen ende in heeft, is teghen 'tfenijn, ende wort in Indien in

1) Hiermede is zeker wel bedoeld de rameh, Mal. Jav.-rami, Boehmeria nivea. Vgl. Hobson-Jobson, s.v. Grasscloth.

+ Sonderlinge fyne soorten der gheweefselen deser Indianen.

2) verzinnen.

3) Hier is natuurlijk gewoon ‘en’ bedoeld.

4) weefsels.

5) Hind. ‘sāri, sārhi’, Skr. çāti,’ Pāli ‘sātï.’ De n van ‘sarrijn’ is te wijten aan de op p. 51 noot 2 vermelde eigenaardigheid van 't Portugeesch.

+ [22a]

+ Bangala gheeft uyt sivetta, maer weynigh ghestimeert, om dattet vervalst wort.

6) Ar. al-ghāliyah (Dozy-Engelmann Glossaire p. 118). Ook ‘civet’ is uit Ar. zabād (Dozy, Oosterlingen, p. 31). Hiervan ook Jav. djěbad, Mal. djěbat.

+ <67>

+ Rhinoceros ofte nueshorn vintmen hier by menichte; werden teghens alle fenijn seer weert gehouden.

7) Dit Port. woord is ontleend aan 't Maleisch ‘badak’.

[p. 73]

grooter weerden ghehouden, als wy op een ander plaetse breeder sullen verhalen. Desghelijcks wassen hier ghemarmerde rieden, diemen veelderley soorten by Paludanum sien mach, welcke rieden de Portugesen heeten canas de Bengala, dat is: riet van Bengala, ende zijn gants mossijs¹⁾ ofte vol van binnen, ende geheel zijn vande dickte by naest ghelijck Spaens riet, maer wat dunder,⁺ ende buyghen ghelijck teen oft rysen van willighen, alse groen zijn; zijn van buyten van coleuren ende beplackt²⁾ ghelijck oftse gheschildert waren; gebruijckense in Portugael voor d'oude vrouwen om in de handt te draghen en op te stuenen. Daer is een ander soorte van't selfde riet, diese noemen rota³⁾; dese is dun ghelijck rysen, daermen die corven af breijt, als oock by Paludanus vele mogen ghesien worden, daerse in Indien veel fraye korfkens ende ander duysent curieusheyt af breyden. Van suycker ⁺ende botter, ende ander dierghelijcke waren, hebbense⁴⁾ by menichten, als gheseyt is, waermede willen Bengala laten rusten ende vervolghen die custe voortaen.

1) Massief (Middelnederlands massijs).

+ Sonderlinge ghedaente ende groote van riet.

2) gevlekt.

3) Ook dit is oorspronkelijk Maleisch ‘rotan’.

+ Suyker ende botter overvloedigh in Bengala.

4) Er staat: hebbende.